Ιερός Ναός ΠαλαιοΠαναγιάς Κάντζας Παιανίας

Μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός πρώιμων μεταβυζαντινών χρόνων, με βυζαντινή φάση του 11ου αι. Διασώζει αξιόλογες τοιχογραφίες 15ου-16ου αιώνα και μεταγενέστερες στο Ιερό. Πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου στην Κοίμηση τής Υπεραγίας Θεοτόκου.

Γενικά
Η Παλαιοπαναγιά Κάντζας βρίσκεται βορείως της Παιανίας, στην ομώνυμη περιοχή, κοντά στη γέφυρα της εξόδου «Κάντζα» (Έξοδος 17) της Αττικής Οδού.

Το εκκλησάκι, που σήμερα είναι ενοριακός ναός, είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και βρίσκεται μέσα σε ένα όμορφο, διαμορφωμένο περίβολο, με ελεύθερη θέα προς τον Υμηττό. Η περιοχή είναι επίπεδη, μη κατοικημένη, με πλούσια γη και περιβόλια, Το πρόταγμα -παλαιό- στο όνομα έγινε από τους κατοίκους για αντιδιαστολή με άλλες εκκλησίες της Παναγίας και ίσως για να τονισθεί η αρχαιότητα του ναού.

Ο ναός λειτουργείται το Σάββατο, την Κυριακή και τις μεγάλες εορτές. Πανηγυρίζει με πανηγυρικό εσπερινό και θεία Λειτουργία στις 15 Αυγούστου, την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Λόγω του όμορφου περιβάλλοντος προτιμάται για την πραγματοποίηση μυστηρίων.

Πρόκειται για μια μονόχωρη, καμαροσκέπαστη βασιλική των πρώιμων μεταβυζαντινών χρόνων με διαστάσεις 4.95 x 9,45 μ. Η στέγη είναι δίρριχτη και έχει δύο ημιεξαγωνικές αψίδες, εκ των οποίων η βόρεια αποτελεί υπόλειμμα αρχικού, τρίκογχου* ή τετράκογχου βυζαντινού ναού του 11ου αι. που καταστράφηκε μέσα στην τουρκοκρατία και αντικαταστάθηκε από τη σημερινή εκκλησία.

Αρχιτεκτονική – Εσωτερικός διάκοσμος
Το κύριο ενδιαφέρον συγκεντρώνει η βόρεια πλευρά του ναού, όπου διασώζεται ακέραιη, σε άριστη κατάσταση, η παλαιά βυζαντινή ημιεξαγωνική κόγχη, καλοκτισμένη με όμορφη πλινθοπερίβλητη τοιχοποιία. Η κόγχη αυτή ενσωματώθηκε στη νεώτερη εκκλησία χωρίς όμως οργανική σύνδεση με αυτήν. Διασώζει αξιόλογες τοιχογραφίες 15ου - 16ου αι. Στον υπόλοιπο χώρο του ναού διασώζονται κατά πολύ νεώτερες τοιχογραφίες που μπορούν να χρονολογηθούν αρχές του 18ου αιώνα. Στον περίβολο της εκκλησίας υπάρχουν διάσπαρτα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη.

Ιστορία - Παράδοση
Δεν υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες για το ναϊσκο. Οι αφηγήσεις των γεροντότερων γύρω από τον ναό δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές. Όλες συμφωνούν ότι είναι πολύ παλαιά εκκλησία και ότι από πολύ παλιά η περιοχή ήταν κατοικημένη και υπαγόταν ίσως στο τσιφλίκι της Κάντζας. Η γιορτή της Παναγίας, στις 15 Αυγούστου, ήταν μία από τις τρεις μεγαλύτερες θρησκευτικές γιορτές των παλαιών κατοίκων που διατηρήθηκαν μέχρι τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Οι άλλες δυο ήταν του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού, στις 29 Αυγούστου, του Αγίου Αθανασίου ,στις 2 Μαΐου. Την ημέρα της Παναγίας, από τον καιρό της τουρκοκρατίας αλλά πολύ περισσότερο από τα πρώτα ελεύθερα χρόνια, σύσσωμος ο κόσμος, με οτιδήποτε τροχοφόρο μέσο στολισμένο, ακόμη και πεζή, όλοι με τα γιορτινά τους ,πήγαιναν στη χάρη της κι έμεναν όλη την ημέρα εκεί. Ήταν μια χαρούμενη μέρα με κατανυκτική λειτουργία κι ύστερα με φαγοπότι, τραγούδια, όργανα και χορούς, έτσι που η γιορτή έπαιρνε την όψη μεγάλου πανηγυριού.

Βιβλιογραφία:
1) Μπούρας Χαρ.- Ανδρεάδη Ρ.- Καλογεροπούλου Α., Εκκλησίες της Αττικής, Αθήνα 1969, σ. 236- 238

2) «Ιστορία της Παιανίας» και των ανατολικά του Υμηττού περιοχών, εκδ. 1973, του ιατρού Γεωργίου Δ. Χατζησωτηρίου

3) Κατάλογος χριστιανικών μνημείων Μεσογείων και Λαυρεωτικής – 1ης εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

4) www.eie.gr/byzantineattica Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - Βυζαντινά μνημεία.

* Τρίκογχος Ναός : Πρόκειται για την τυπολογία του ναού, όπου υπάρχουν τρείς κόγχες (αψίδες) ιερού, δηλαδή δύο μικρότερα ιερά εκατέτωθεν του κυρίως ιερού. Σημειώνεται ότι η αρχιτεκτονική τυπολογία του τρίκογχου οθωνικού ναού εγκαινιάσθηκε στο καθολικό της Μονής της Μεγίστης Λαύρας και αποτελεί το πρότυπο για όλα τα αγειορίτικα καθολικά.