Ιερός Ναός Αγίου Πέτρου Σπάτα

Ναός δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής. Είναι σημαντικό προσκύνημα των Σπάτων και της ευρύτερης περιοχής των Μεσογείων. Πανηγυρίζει την ημέραν των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στις 29 Ιουνίου.

Γενικά
Ο ναός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (του Αγίου Πέτρου όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται), βρίσκεται στα όρια του Αεροδρομίου, νοτιοανατολικά των Σπάτων. Στα πλαίσια της κατασκευής του αεροδρομίου το 1997, μετακινήθηκε με επιτυχία από το μέσον μιας κατάφυτης με αμπέλια και ελιές πεδιάδας που βρισκότανε, στη σημερινή του θέση, κατά 340 μ. δυτικά της προηγούμενης.

Είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, δικιόνιος με τρούλλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής εποχής. Εντάσσεται όμως στην ενότητα των βυζαντινών μνημείων, επειδή γειτνιάζει τυπολογικά και χρονικά με τη βυζαντινή περίοδο, αλλά και επειδή, όπως ανακάλυψαν οι ανασκαφικές έρευνες, συνδέεται με ένα σύνολο καταλοίπων που μαρτυρούν την κατοίκηση και την αγροτική ανάπτυξη της περιοχής κατά τον 11ο – 14ο αιώνα, όπως και σε άλλες φάσεις της βυζαντινής περιόδου. Επίσης από τις ανασκαφικές έρευνες πιστοποιείται η λειτουργία του ναού ως κοιμητηριακού, για την προηγούμενη περίοδο αλλά και πολύ αργότερα, κατά την όψιμη περίοδο της τουρκοκρατίας. Μεγάλος αριθμός από ταφές εντοπίστηκαν μέσα στο ναό και περιμετρικά αυτού.

Στο εσωτερικό ο ναός διασώζει μόνο μία τοιχογραφημένη παράσταση του Αγίου Χαραλάμπους του 18ου αιώνα. Ο ναός έχει ανακηρυχθεί από τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων διατηρητέο μνημείο.

Εκτός από την ιστορική, αρχιτεκτονική και αρχαιολογική του σημασία, ο ναός έχει και ιδιαίτερη λατρευτική και λαογραφική υπόσταση για τους κατοίκους των Σπάτων, είναι η «ψυχή της Πόλης τους» θα λέγαμε, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένα σημαντικό προσκύνημα και για την ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων. Ο εορτασμός του Αγίου Πέτρου, πολιούχου της περιοχής, είναι τριήμερος και παίρνει πάνδημο χαρακτήρα. Αποτελεί ένα από τα λίγα αυθεντικά πανηγύρια, που παραμένουν ακόμα και σήμερα ζωντανά και αναλλοίωτα στον ευρύτερο χώρο της Αττικής, που οφείλεται στο βαθύ αίσθημα θρησκευτικής πίστης και ευλάβειας των κατοίκων και λιγότερο σε λόγους κοινωνικότητας και διασκέδασης (3).

Ο ναός είναι ανοικτός στο προσκύνημα των κατοίκων. Ανήκει την ενορία των Αγίων Αναργύρων Σπάτων. Πανηγυρίζει στις 29 Ιουνίου, κατά την εορτή των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου με πανηγυρικό εσπερινό, θεία Λειτουργία και όλες τις προαναφερθείσες θρησκευτικο-λαογραφικές εκδηλώσεις και το έθιμο «κορμπάνι», με τη θυσία των ζώων και το μοίρασμα του ιερού φαγητού.

Αρχιτεκτονική Περιγραφή του Ναού
Όπως αναφέραμε ο ναός του Αγίου Πέτρου είναι ένας δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλλο, της πρώιμης μεταβυζαντινής περιόδου, με περίπου τετραγωνική κάτοψη, αφού στερείται νάρθηκα. Ο ναός καταλήγει σε τρεις κόγχες που καταλαμβάνουν σχεδόν ολόκληρη την ανατολική πλευρά. Η μεσαία είναι μεγαλύτερη και ημιεξαγωνική με ένα στενόμακρο παράθυρο τύπου πολεμίστρας, ενώ οι δύο πλαϊνές που ανήκουν στα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα (Πρόθεσης και Διακονικού) είναι μικρότερες και ημικυλινδρικές. Οι διαστάσεις του ναού είναι 6.30 x 6.45 μ. και με την κόγχη φτάνει τα 7.60 μ. Ο τρούλλος του είναι κυλινδρικός με μάλλον χαμηλό τύμπανο και τέσσερα στενά μονόλοβα παράθυρα.

Όσον αφορά στην τυπολογία του, ο ναός ανήκει στο βυζαντινό τύπο των δικιονίων ναών που απαντάται συνήθως στην νότια Ελλάδα κατά το 12ο αιώνα (π.χ. το Καθολικό της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού, ο Άγιος Πέτρος Καλυβίων) και έχει προκύψει σαν εξέλιξη του μεταβατικού τύπου που ήταν συνδυασμός του ελεύθερου σταυρού με την τρίκλιτη θολωτή βασιλική. Όμως τα επί μέρους στοιχεία του, όπως οι βαριές τοιχοποιίες του από αργολιθοδομή, η απουσία γλυπτού διακόσμου, τα στενά παράθυρα, οι αρχικές χαμηλές πόρτες, τα μεγάλα παλιά του κεραμίδια, οι αναλογίες του τρούλλου, η χρήση σταυροθολίων, τοποθετούν το ναό στα χρόνια της πρώιμης Τουρκοκρατίας (1), πιθανότατα το 15ο αιώνα.

Ο ναός έχει δύο εισόδους. Εκτός από την κεντρική τοξωτή δυτική είσοδο υπάρχει και βόρεια είσοδος, έκκεντρη προς το εγκάρσιο κλίτος, που έχει μετατραπεί πρόσφατα σε τοξωτή, αφού πριν αφαιρέθηκε μαρμάρινο αρχαίο μέλος με κυμάτια, που ήταν τοποθετημένο σαν υπέρθυρο της θύρας αυτής. Ένα νότιο παράθυρο μάλλον μεταγενέστερο, υπάρχει στο ανατολικό γωνιακό διαμέρισμα (Διακονικό). Άλλη μια νεώτερη επέμβαση είναι η αφαίρεση των επιχρισμάτων και η αποκάλυψη της τοιχοποιίας του. Η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή με παρεμβολές πλίνθων, που δημιουργούν κάποιες μικροδιακοσμήσεις πάνω από τα ανοίγματα. Σε κάποια σημεία, όπως στην κόγχη, η τοιχοποιία είναι πιο προσεγμένη, ενώ υπάρχουν και ανομοιομορφίες που πιθανά οφείλονται σε νεώτερες μικροεπεμβάσεις.

Στον αρχικό περιβάλλοντα χώρο του ναού, πριν τη μεταφορά του, αναφέρονται αρχιτεκτονικά διάσπαρτα μέλη (1), όπως και εντοιχισμένα στο ναό μέλη, β’ χρήσης. Κάποια από αυτά έχουν αφαιρεθεί.

Οι όποιες επί μέρους επεμβάσεις, έχουν διαφοροποιήσει κάπως την αισθητική τού ναού, και η μορφή του από απλούστερη και κάπως λαϊκότερη, μετατρέπεται σε λίγο περισσότερο «αυστηρή» και επιμελημένη, όπως προκύπτει και από τη σύγκριση της παλιότερης φωτογραφίας του 1969, από το βιβλίο του κ. Μπούρα (1), με τις σημερινές. Σε αυτό βοηθάει και η διαφοροποίηση του περιβάλλοντος χώρου, μετά τη μεταφορά του ναού, όπου η επιπεδότητα του εδάφους τονίζει περισσότερο την κατακόρυφη διάσταση του.

Η αίσθηση της κατακορυφότητας διαφέρει ανάλογα με την παρατηρούμενη γωνία, επειδή και τα ύψη των γωνιακών διαμερισμάτων παρουσιάζουν μικρές διαφοροποιήσεις. Το βορειοανατολικό γωνιακό διαμέρισμα – η Πρόθεση - έχει το χαμηλότερο ύψος. Ακολουθεί το νοτιοανατολικό – το Διακονικό - ενώ τα δυτικά γωνιακά διαμερίσματα είναι υπερυψωμένα.

Εσωτερικό του Ναού
Στο εσωτερικό του ναού απουσιάζει ο τοιχογραφικός διάκοσμος εκτός από μία ολόσωμη αγιογραφία του Αγίου Χαραλάμπους, που έχει αγιογραφηθεί από τη σχολή του Γεωργίου Μάρκου το 18ο αιώνα.

Ο ναός είναι επιχρισμένος εσωτερικά, με ένα ξύλινο τέμπλο, που έχει πρόσφατα αντικαταστήσει το παλιότερο, που αναφέρεται (1) σαν κτιστό νεωτερικό τέμπλο. Τα ανατολικά γωνιακά διαμερίσματα στεγάζονται με καμάρες ενώ τα δυτικά με υπερυψωμένα σταυροθόλια, διατηρώντας όμως μονοκλινή την εξωτερική κεραμοσκεπή. Οι κίονες είναι μονολιθικοί μαρμάρινοι με παλαιότερα κιονόκρανα σε δεύτερη χρήση. Ο φωτισμός εισέρχεται από το νότιο παράθυρο του Διακονικού και από τα στενά παράθυρα του τρούλλου, που έχει ύψος από το δάπεδο περίπου 6.75 μ.

Λατρευτικά - Λαογραφικά
Το πανηγύρι του Αγίου Πέτρου τελείται το τριήμερο 28-30 Ιουνίου, στην εορτή των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Η πόλη των Σπάτων είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένη με τις θρησκευτικές εκδηλώσεις και τα τελετουργικά έθιμα που λαμβάνουν χώρα κατά τη διάρκεια του πανηγυριού.

Το πανηγύρι έχει το χαρακτήρα θυσιαστικής προσφοράς – τάματος και τελείται σύμφωνα με το παλαιό εθιμικό τυπικό, που κατά την προφορική παράδοση τοποθετείται στους χρόνους της Οθωμανικής Κατοχής. Από πολλούς μελετητές θεωρείται ότι το έθιμο είναι Αρβανίτικης προέλευσης γιατί είναι γνωστό ότι οι Αρβανίτες συνήθιζαν αυτές τις δημόσιες θυσίες και την κατανάλωση του μαγειρεμένου κρέατος µε το όνομα κορμπάνι. Αυτό αληθεύει, όμως παρόμοια πρακτική είναι πασίγνωστη από όλη σχεδόν την Ελλάδα και μάλιστα και σε περιοχές που δεν υπάρχουν Αρβανίτες. Μπορούμε να αναφέρουμε τη θυσία ταύρου στο Μανταμάδο και την Αγία Παρασκευή της Λέσβου, στη γιορτή της Παναγίας στις Μενετές στην Κάρπαθο, στον Οξύλιθο της Εύβοιας και αλλού. Η θυσία και το μοίρασμα του κρέατος ταύρου είναι γνωστή πρακτική από τα Μυκηναϊκά χρόνια στην Ελλάδα. Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε, ότι η νέα παράδοση που έφτασε στην περιοχή των Σπάτων με την άφιξη των Αρβανιτών, στα τέλη του 14ου αιώνα, βρήκε εδώ ένα ανάλογο υπόβαθρο και συνέχισε να υπάρχει μέχρι τις μέρες µας. Ίσως ακόμα μια παράδοση που λειτούργησε σαν ενοποιητικό στοιχείο ανάμεσα στους παλαιούς κατοίκους και έποικους Αρβανίτες.

Το έθιμο του «κορμπανιού», έχει επιβιώσει κατά τόπους μέσα στην Χριστιανική λατρεία, αλλάζοντας συχνά μορφή, αφού συναντάμε το έθιμο σε ακραίες ή ήπιες μορφές. Π.χ. στα Σπάτα, στο Μανταμάδο Λέσβου και αλλού, διενεργείται σε ένα τελείως παραδοσιακό πλαίσιο, όπου περιλαμβάνει την τελετουργική θυσία του ταύρου ή των ταύρων (4) και την διοργάνωση συμποσίου. Σε πολλές άλλες περιοχές, όπως στα Καλύβια, στην Κερατέα, στον Κουβαρά, παίρνει απλά τη μορφή της διοργάνωσης ενός κοινού συμποσίου, που διατηρεί στοιχεία ιερότητας και προσφοράς στον τιμώμενο Άγιο, άλλοτε ουσιαστικής και άλλοτε συμβολικής. Και αυτή η διοργάνωση πάλι μπορεί να αναλαμβάνεται από τις επιτροπές των κατοίκων ή από την κοινότητα.

Παλιότερα το μοίρασμα του κοινού φαγητού γινότανε στον περίβολο της εκκλησίας, κάτι που θύμιζε τις «Αγάπες» των πρώτων Χριστιανών (3). Σήμερα η δημογραφική αύξηση και η χαλάρωση των κοινοτικών δεσμών έχουν τροποποιήσει το έθιμο. Οι κάτοικοι, παίρνουν συνήθως την οικογενειακή τους μερίδα στο σπίτι, όπου και παρατίθεται το εορταστικό γεύμα.

Το πανηγύρι του Αγίου Πέ¬τρου, Πολιούχου της πόλης των Σπάτων, είναι βαθιά ριζωμένο στην ψυχή των Σπαταναίων. Γιορτάζεται ανελλιπώς κάθε χρόνο, και έχει μια διαδρομή πέντε αιώνων περίπου. Ο εορτασμός είναι περισσότερο βασισμένος στη βαθιά θρησκευτικότητα και πίστη των κατοίκων και πολύ λιγότερο σε λόγους κοινωνικότητας και διασκέδασης. Πριν από ένα μήνα, από την ημέρα της πανήγυρης, μια ειδική επιτροπή φροντίζει για τη συγκέντρωση της χρηματικής συνεισφοράς των κατοίκων, ώστε να αγοραστούν τα βοοειδή και όλα τα αναγκαία υλικά για την παρασκευή του εκλεκτού στιφάδου.

Την παραμονή της εορτής θυσιάζονται τα ζώα για να παρασκευαστεί το «φαγάκι τ’ άγιου Πέτρου», όπως αναφέρεται. Η παρασκευή του κοινού φαγητού γίνεται με την εθελοντική συμμετοχή των κατοίκων που θεωρούν τιμή και καθήκον τους να προσφέρουν έστω και το ελάχιστο στον προστάτη – Άγιο. Στη διάρκεια της τελετουργίας αναφέρεται ότι επιβεβαιώνεται η παρουσία της θείας δύναμης. Αρκετές είναι οι ιστορίες που έχουν γραφεί για τα θαύματα του Αγίου, στη διάρκεια της εορτής, όπως π.χ. όταν οι γυναίκες διηγούνται ότι κατά το πολύωρο καθάρισμα τόνων κρεμμυδιών, τα μάτια δε δακρύζουν ή όταν αναφέρεται η περίπτωση φαγητού που είχε ξεχαστεί σε καζάνι και την επόμενη χρονιά βρέθηκε να μοσχομυρίζει σα φρεσκομαγειρεμένο.

Η επικράτηση του εθίμου, σύμφωνα με την παράδοση, αποδίδεται σε γεγονός που συνέβη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι Μεσογείτες αγωνίζονταν ενάντια στον κατακτητή, που σκορπούσε την καταστροφή στην περιοχή. Κάποιοι κάτοικοι τις δύσκολες ώρες κατέφευγαν σε νησιά για να σωθούν. Ανάμεσα σ’ αυτούς μια οικογένεια, που ο μοναχογιός της δεν ήθελε να αφήσει ένα όμορφο μοσχαράκι που είχε γεννηθεί πριν από λίγες μέρες και το υπεραγαπούσε. Ο πατέρας αναγκάστηκε να πάρει το μοσχαράκι μαζί τους και έταξε, πως εάν γυρίσουν σώοι και αβλαβείς κάποτε στα σπίτια τους, θα το θυσίαζε την ημέρα της γιορτής του Αγίου Πέτρου. Πράγματι, μετά την επανάσταση οι κάτοικοι γύρισαν και το μοσχαράκι είχε γίνει στο μεταξύ ένας ωραίος ταύρος. Όταν ήρθε η γιορτή του Αγίου, ο ιδιοκτήτης του ταύρου, προτίμησε στη θέση του μοσχαριού να σφαγούν μερικά αρνιά και να μαγειρευτούν στιφάδο, επειδή λυπήθηκε το ζώο. Αλλά το πρωί της 29ης Ιουνίου, την μέρα της μνήμης του Αγίου Πέτρου, ο ταύρος είχε εξαφανιστεί από τον σταύλο και τον βρήκαν ανήσυχο μπροστά στην εκκλησιά, οπότε κατάλαβαν όλοι ότι ο ταύρος έπρεπε να θυσιαστεί γιατί ήταν τάμα. Κι έτσι το τάμα συνεχίζεται έως σήμερα.

Μια παραλλαγή αναφέρει ότι ένα ζευγάρι χριστιανών, καταδιωκόμενο από τους Τούρκους, κρύφτηκε μαζί με το μοσχάρι του σε ένα σχοίνο κοντά στο ναό του Αγίου Πέτρου . Οι χριστιανοί έταξαν να προσφέρουν το μοσχάρι στους συντοπίτες τους, αν η θεία δύναμη τους βοηθούσε να γλυτώσουν. Πράγματι οι Τούρκοι πέρασαν και δεν τους αντιλήφθηκαν. Το μοσχάρι έγινε στιφάδο και από τότε επαναλαμβάνεται ανελλιπώς το έθιμο.

Βιβλιογραφία:
(1) Μπούρας Χαρ.- Ανδρεάδη Ρ.- Καλογεροπούλου Α., Εκκλησίες της Αττικής, Αθήνα 1969, σ. 238

(2) www.eie.gr/byzantineattica Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - Βυζαντινά μνημεία

(3) Η θρησκευτικότητα των κατοίκων των Σπάτων μέσα από τη γιορτή και τις εκδηλώσεις του Αγίου Πέτρου, Λιάκου Ιωάννα, Πρακτικά ΙΒ' Επιστημονικής Συνάντησης Ν.Α. Αττικής, Καλύβια Θορικού Αττικής 2008

(4) Ταυτότητες και Ετερότητες, Ελευθ. Αλεξάκης, εκδ. Δωδώνη, σ. 465

(5) Σπάτα, Μύθος, Ιστορία, Λαογραφία, Νικολάου Τούντα, Εκδ. Δήμου Σπάτων, 2005

(6) Σπάτα 1900-1960, Όψεις από την καθημερινή ζωή, Σπάτα 2006

(7) «Από την Ερχία στα Σπάτα», διάλεξη καθηγητού κ. Παλικισιάνου Μιχάλη, 2003