Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου, Αγίου Σάββα Παιανίας

Συνεπτυγμένος σταυροειδής με τρούλλο ναός, με προσαρτημένο νοτίως μονόχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Σάββα. Διασώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες τριών εποχών από το 12ο έως 18ο αι. Πανηγυρίζει του Αγίου Νικολάου στις 6 Δεκεμβρίου και του Αγίου Σάββα στις 5 Δεκεμβρίου.

Γενικά
Το παρεκλήσι του Αγίου Νικολάου στη Χαλιδού, βρίσκεται στην οδό Αγίου Νικολάου, μετά το κοιμητήριο και το κλειστό στάδιο Παιανίας, κοντά στον Καρελά, στα όρια με το Δήμο Κρωπίας (Κορωπίου).

Η μοναχική θέση του ξωκλησιού, σε ακατοίκητη ειδυλλιακή τοποθεσία ανάμεσα σε αγρούς, κοντά στους πρόποδες του Υμηττού που υψώνεται προς τα βορειοδυτικά και η όμορφη αρχιτεκτονική του - ιδιαίτερα του παλιότερου τμήματος - διεγείρουν το ενδιαφέρον του περαστικού. Το εκκλησάκι βρίσκεται μέσα σε ένα ορθογώνιο περιτοιχισμένο περίβολο με κυπαρίσσια.

Το παρεκκλήσι είναι ανοιχτό και προσβάσιμο στους επισκέπτες. Ανήκει στην ενορία της εκκλησίας «Γέννηση Χριστού». Πανηγυρίζει με πανηγυρικό εσπερινό και θεία Λειτουργία κατά τις ημέρες της μνήμης των Αγίων, στις 5 Δεκεμβρίου του Αγίου Σάββα και στις 6 Δεκεμβρίου του Αγίου Νικολάου.

Σήμερα (2009) έχουν ξεκινήσει, μετά από μελέτη, εργασίες αναστήλωσης από την αρχαιολογική Υπηρεσία.

Ο ναός είναι δισυπόστατος με δύο χώρους που επικοινωνούν με ένα μικρό άνοιγμα ύψους μισής πόρτας περίπου. Το παλαιότερο τμήμα, ο τρουλλαίος ναός, είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο ενώ το νότιο τμήμα είναι νεώτερη προσθήκη αφιερωμένη στον Άγιο Σάββα. Η προσθήκη του παρεκκλησίου του Αγίου Σάββα, που είναι και το μοναδικό στη μνήμη του Αγίου στα Μεσόγεια, πιθανά σχετίζεται με το γεγονός ότι η μνήμη των δύο Αγίων είναι στις 5 και 6 Δεκεμβρίου, οπότε ο εορτασμός γινότανε διήμερος και πανηγυρικότερος.

Αρχιτεκτονική Περιγραφή
α) Το παλιότερο τμήμα του ναού, είναι ένας συνεπτυγμένος σταυροειδής ναός με κυλινδρικό τρούλλο, διαστάσεων 4.75 x 6.20 μ. (χωρίς την ημικυλινδρική κόγχη του ιερού). Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού (μικρά ανοίγματα, η κυκλική διάταξη της κόγχης του ιερού και του τρούλλου, η μορφή των παραθύρων, κλπ), τοποθετούν το κτίσμα στους χρόνους της τουρκοκρατίας, κάπου στις αρχές του 18ου αι. Όμως οι τοιχογραφίες του τρούλλου (παντοκράτωρ, κ.α.) είναι του 12ου αιώνα, οπότε δημιουργούνται ερωτηματικά που οδηγούν στην αναχρονολόγηση του μνημείου στη μεσοβυζαντινή περίοδο, το 12ο αιώνα ή και παλιότερα.

β) Το νότιο τμήμα του ναού, το παρεκκλήσι του Αγίου Σάββα στεγάζεται με μία κεκλιμένη κεραμοσκεπή στέγη, έχει ανεξάρτητη είσοδο, διαστάσεις 4.25 x 6.20 μ. και καταλήγει ανατολικά σε μία επίσης ημικυκλική κόγχη ιερού. Η κακή και πρόχειρη δομή του κτίσματος αυτού μαρτυρεί ότι είναι των νεωτέρων χρόνων, χωρίς τοιχογραφίες και εσωτερικό διάκοσμο. Παλιότερα στη νοτιοδυτική γωνία του υπήρχε ένα χτιστό τζάκι.

Εσωτερικός διάκοσμος
Στο εσωτερικό του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου ένα μικρό μέρος των τοιχογραφιών σώζεται σήμερα και αφορά τοιχογραφίες τριών εποχών. Οι τοιχογραφίες του κτιστού τέμπλου είναι μεταβυζαντινές - των χρόνων της τουρκοκρατίας - και θυμίζουν τη σχολή Μάρκου, με λεπτομέρειες όμως που παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες, που δεν έχουν παρατηρηθεί σε άλλα μνημεία. Άλλες παλαιότερες τοιχογραφίες, μη ορατές, βρίσκονται πιθανά κάτω από το ασβέστωμα ενώ στον τρούλλο υπάρχουν οι πλέον παλιές τοιχογραφίες (ο παντοκράτωρ, κ.α ), που ακολουθούν τη μνημειακή τάση της υστεροκομνήνειας εποχής και έχουν χρονολογηθεί στο τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα.

Στην κορυφή του ψηλού τρούλλου δεσπόζει ο Παντοκράτορας μέσα σε κύκλο, με ένσταυρο φωτοστέφανο και αυστηρό ύφος, να ευλογεί. Ο τύπος αυτός απαντά σε πολλούς μεσοβυζαντινούς τρούλλους. Τον Παντοκράτορα περιβάλλουν η Παναγία σε μετάλλιο, η Ετοιμασία του θρόνου και αγγελικά τάγματα, τα οποία παρεμβάλλονται. Η διάταξη αυτή συμφωνεί απόλυτα με την εικονογραφική παράδοση του 12ου αιώνα που είναι η απότιση φόρου τιμής στον κυρίαρχο του σύμπαντος. Η κατάσταση των τοιχογραφιών του τρούλλου δεν είναι πολύ καλή, όμως αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για την καλλιτεχνική παραγωγή στην περιοχή αυτή κατά τη συγκεκριμένη περίοδο.

Ιστορία - Παράδοση
Τα ερείπια που έχουν βρεθεί στην γύρω περιοχή όπως και υλικά στο περίγυρο του ναού ή ενεπίγραφες πλάκες του 14ου αιώνα, μαρτυρούν ότι η περιοχή κατοικείτο από παλιά και δεν αποκλείεται στον ίδιο χώρο ή κοντά σ’ αυτόν να υπήρχε παλαιότερη χριστιανική εκκλησία. Κατά την παράδοση, η περιοχή κατοικείτο από πολύ παλιά πριν από την ίδρυση του Κουρσαλά (το παλιό Κορωπί) και του Λιοπεσίου (Παιανίας). Οι Τούρκοι όμως κατέστρεψαν τις ελιές, τα σπίτια και τις εκκλησίες των κατοίκων οπότε πολύ λίγοι κάτοικοι απόμειναν στην περιοχή. Όμως, σύμφωνα με την αφήγηση, κάποιοι ξαναγύρισαν και αργότερα κάποιος τσοπάνης του τσιφλικά του Καρελά, ονομαζόμενος Λιάκης, έχτισε τη σημερινή εκκλησία την οποία στη συνέχεια φρόντιζαν οι απόγονοι του.

Βέβαια η αφήγηση δε συμφωνεί με τη χρονολόγηση του μνημείου το 12ο αιώνα, όμως πιθανά το χτίσιμο που αναφέρεται να αφορούσε επισκευές ή να επρόκειτο για τη νεώτερη προσθήκη του Αγίου Σάββα.

Βιβλιογραφία :
1) Μπούρας Χαρ.- Ανδρεάδη Ρ.- Καλογεροπούλου Α., Εκκλησίες της Αττικής, Αθήνα 1969, σ. 236- 238

2) «Ιστορία της Παιανίας» και των ανατολικά του Υμηττού περιοχών, εκδ. 1973, του ιατρού Γεωργίου Δ. Χατζησωτηρίου

3) Κατάλογος χριστιανικών μνημείων Μεσογείων και Λαυρεωτικής – 1ης εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

4) www.eie.gr/byzantineattica Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών - Βυζαντινά μνημεία.