Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Σπάτα

Ναός συνεπτυγμένος σταυροειδής με τρούλλο, της μεταβυζαντινής εποχής. Το 1889 προστέθηκε ευρύχωρος ξυλόστεγος νάρθηκας. Σώζονται ελάχιστες τοιχογραφίες. Πανηγυρίζει του Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου.

Γενικά
Ο Άγιος Δημήτριος βρίσκεται στο κοιμητήριο Σπάτων, επί της ομωνύμου οδού, βορείως του οικισμού.

Είναι παραπλήσιος αρχιτεκτονικός τύπος με το ναό του Αγίου Πέτρου Σπάτων, σταυροειδής εγγεγραμμένος με κυλινδρικό τρούλλο, αλλά με βαρύτερη κατασκευή και μεταγενέστερος αυτού, χρονολογούμενος στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Σε κάποια στοιχεία φαίνεται η διάθεση απομίμησης του Αγίου Πέτρου ενώ σε πολλά άλλα υπάρχει διαφοροποίηση, όπως π.χ. στην κόγχη του Ιερού ή στις αναλογίες, όπου ο Άγιος Πέτρος είναι περίπου τετράγωνος, ενώ ο αρχικός Άγιος Δημήτριος (χωρίς το μεταγενέστερο νάρθηκα) έχει το ίδιο περίπου μήκος αλλά σαφώς μικρότερο πλάτος.

Ο ναός είναι ανοιχτός και προσβάσιμος στους προσκυνητές. Ανήκει στην ενορία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σπάτων. Πανηγυρίζει την ημέρα της εορτής του Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου, με πανηγυρικό εσπερινό και θεία Λειτουργία.

Αρχιτεκτονική Περιγραφή του Ναού
Ο Άγιος Δημήτριος Κοιμητηρίου Σπάτων είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος μεταβυζαντινός ναός με κυλινδρικό τρούλλο. Ο ναός είναι ανακαινισμένος και καλοδιατηρημένος, με κάποιες επεμβάσεις σε μορφολογικά στοιχεία, ιδιαίτερα στο εσωτερικό. Καταλήγει ανατολικά σε άνετη ημικυλινδρική κόγχη Ιερού, με στενό μονόλοβο παράθυρο. Οι διαστάσεις του αρχικού ναού είναι 4.05 x 6.10 μ. και με την κόγχη φτάνει τα 7.40 μ. περίπου. Στα δυτικά το 1889, βάσει επιγραφής, έχει προστεθεί ευρύτερος ξυλόστεγος νάρθηκας διαστάσεων 5.90 x 6.20, με δικλινή κεραμωτή στέγη. Άρα το συνολικό μήκος του ναού είναι 12.30 μ. περίπου, χωρίς την κόγχη. Έχει γίνει προσπάθεια να προσαρμοστεί ο νάρθηκας στον υπάρχοντα ναό.

Ο τρούλλος είναι ευμεγέθης και επιβλητικός για το μέγεθος του αρχικού ναού. Έχει τέσσερα μονόλοβα παράθυρα στα σημεία του ορίζοντα, με τοξωτή κεραμική διακόσμηση πάνω από αυτά. Στη βόρεια και νότια όψη του εγκαρσίου σκέλους του σταυρού υπάρχουν δύο τοξωτά παράθυρα. Οι γωνίες των δύο σκελών του σταυρού, έχουν καλυφθεί με μικρά διαμερίσματα, στεγασμένα με χαμηλή κεραμωτή μονοκλινή στέγη, εκτός από τη βορειοανατολική γωνία, στη βάση της οποίας υπάρχει επίμηκες μέλος που δημιουργεί ερωτηματικά.

Ο μεταγενέστερος νάρθηκας έχει τοξωτό βόρειο παράθυρο και ορθογωνισμένη μεγάλη νότια πόρτα, ίσως μεταγενέστερη. Στην πρόσοψη, η είσοδος έχει σύγχρονες επεμβάσεις με μαρμάρινες περιμετρικές επενδύσεις, ενώ δύο τοξωτά παράθυρα εκατέρωθεν της εισόδου έχουν κλειστεί.

Η τοιχοποιία είναι από αργολιθοδομή, όμως του παλαιού ναού είναι περισσότερο προσεγμένη από αυτή του μεταγενέστερου νάρθηκα, ενώ έχει και κάποια εντοιχισμένα μέλη, β’ χρήσης, όπως οι δύο κιονίσκοι εκατέρωθεν του νοτίου παραθύρου. Οδοντωτή διακοσμητική ταινία διατρέχει το ναό και το νάρθηκα στο ύψος της στέγης.

Όσον αφορά στις αναλογίες, ο αρχικός ναός έχει αρμονικές αναλογίες, με το στοιχείο του ύψους να υπερτερεί λόγω του δεσπόζοντος τρούλλου. Η διαβάθμιση των υψών των διαφόρων επιφανειών μας οδηγεί σταδιακά εκ των κάτω προς τα Άνω, όπου θα συναντήσουμε τον κυλινδρικό τρούλλο, που ανυψώνει ολόκληρο το ναό. Βέβαια η μορφή του σημερινού ναού έχει διαφοροποιηθεί λόγω της προσθήκης του νάρθηκα και εμφανίζεται μια ποικιλία μορφών ανάλογα με την οπτική γωνία, π.χ. στις πλάγιες όψεις υπερτερεί το στοιχείο του μήκους ενώ στην ανατολική το ύψος.

Στο εσωτερικό του ναού έχει αποκαλυφθεί η πέτρινη τοιχοποιία, κάτι που τονίζει περισσότερο την βαρύτητα των στοιχείων του. Αρκετός φυσικός φωτισμός εισέρχεται από τον τρούλλο και τα πλαϊνά ανοίγματα. Το τέμπλο έχει αντικατασταθεί από χαμηλή μαρμάρινη κατασκευή, που αφήνει ανοικτή τη θέα προς την κόγχη και την Αγία Τράπεζα.

Ελάχιστες τοιχογραφίες υπάρχουν σε κακή ποιότητα, που δεν επιτρέπουν κάποια χρονολόγηση. Στον τρούλλο παριστάνεται ο Παντοκράτορας, στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλλου οι τέσσερις Ευαγγελιστές ενώ στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του Ιερού Βήματος απεικονίζεται η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα.

Οι επεμβάσεις που έχουν γίνει δεν επιτρέπουν ακριβή χρονολόγηση. Πάντως από τον αρχιτεκτονικό τύπο, την τοιχοποιία του - προσεγμένη αργολιθοδομή – τις ομοιότητες με τον Άγιο Πέτρο, αλλά και την βαρύτητα των στοιχείων του, θα μπορούσαμε να τον θεωρήσουμε λίγο μεταγενέστερο του Αγίου Πέτρου, γύρω στο 15ο -16ο αιώνα.

Βιβλιογραφία:
http://www.spata.gr, Ιστοσελίδα Δήμου Σπάτων, Η Ιστορία των Σπάτων, Εκκλησίες, Άγιος Δημήτριος