«Η Aνάσταση είναι Επανάσταση»

(Συνέντευξη του Μητροπολίτου στον κ. Δημοσθένη Γκαβέα - www.huffingtonpost.gr)

---

Πηγή: www.huffingtonpost.gr

Συνέντευξη του Μητροπολίτου
στην κ. Κάτια Τσιμπλάκη
Newsbomb.gr 
Ιανουάριος 2017

---

Πηγή: www.newsbomb.gr

 

"ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΖΩΗ"

στὸν Καθηγητὴ κ. Νικόλαο Κοκοσαλάκη
Μετάφραση στὰ ῾Ελληνικὰ ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Religione e societa, 15.3.1996

 
῾Η Πνευματικὴ Διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας

Ν.Κ. Σᾶς εἶμαι εὐγνώμων, πάτερ Νικόλαε, ποὺ δεχτήκατε νὰ μιλήσουμε πάνω στὸ θέμα ᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονη Ζωή.  ῾Η ἰδιότητά σας ὡς μοναχοῦ ῾Αγιορείτου, ποὺ ὅμως ἐπιτελεῖτε μιὰ πνευματικὴ διακονία ὡς οἰκονόμος ἐδῶ στὸ ἁγιορείτικο Μετόχι τῆς ᾿Αναλήψεως, στὴν καρδιὰ τῆς ᾿Αθήνας ἀφ᾿ ἑνός, καὶ ἡ παιδεία σας στὶς θετικὲς ἐπιστῆμες ἀφ᾿ ἑτέρου, ἀποτελοῦν ἄριστο συνδυασμὸ γιὰ τὴν θεώρηση τῆς σύγχρονης θρησκευτικῆς ζωῆς ἀπὸ θεολογικῆς, ἐμπειρικῆς καὶ ἐπιστημονικῆς σκοπιᾶς.  Οἱ ἀπόψεις σας θὰ ἐνδιέφεραν πολὺ τοὺς ἀναγνῶστες τοῦ περιοδικοῦ Religione e societa.

          Θὰ ἤθελα λοιπὸν ν᾿ ἀρχίσουμε ἀπὸ τὸ θέμα τῆς πνευματικῆς διάστασης τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Θὰ σᾶς παρακαλοῦσα νὰ μᾶς πεῖτε λίγα λόγια γι᾿ αὐτὴ τὴν πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς τρόπου ζωῆς, ὡς βιώματος καὶ ἐμπειρίας, καὶ πῶς αὐτὸ τὸ βίωμα κατὰ τὴν ἐκτίμησή σας συμβιβάζεται μὲ τὴν σύγχρονη κοινωνικὴ πραγματικότητα.
 
π.Ν.Χ. Στὴν ἀρχή, ὅταν διατυπώσατε τὸ ἐρώτημά σας, μοῦ γεννήθηκε ἡ ἀπορία· μὰ μπορεῖ ἡ ᾿Ορθοδοξία νὰ ἔχει καὶ ἄλλη διάσταση ἐκτὸς ἀπὸ πνευματική; ᾿Αμέσως ὅμως μετὰ σκέφτηκα ὅτι τὸ ἐρώτημά σας εἶναι οὐσιαστικό, καὶ πολὺ μάλιστα, ἰδίως ὅταν διατυπώνεται μὲ καθαρὰ δυτικά, σχολαστικὰ ἢ ἐπιστημονικὰ κριτήρια. Καὶ τοῦτο ἐπειδὴ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πνευματική της διάσταση φαίνεται πὼς ἔχει καὶ κοινωνικὴ ἢ ἀκόμη καὶ ψυχολογικὴ διάσταση.  Αὐτὴ τὴν διάσταση ἡ ὁποία δείχνει τὸ πῶς ἡ ᾿Ορθοδοξία ἐπηρεάζει τὶς κοινωνικὲς σχέσεις ἢ διαμορφώνει ἐσωτερικὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν κάνει νὰ νοιώθει καλά.  ῾Η πρώτη εἶναι ἡ διάσταση τῆς οὐσίας της· οἱ ὑπόλοιπες τῶν συνεπειῶν καὶ ἀποτελεσμάτων της.

          Καὶ ἂς ξεκινήσω αὐτὰ ποὺ θὰ πῶ παίρνοντας ἀφορμὴ ἀπὸ τὴ λέξη βίωμα καὶ ἐμπειρία.  Τὸ βίωμα, στὴν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησιαστικὴ ἀντίληψη, δὲν εἶναι βασικὰ ἕνα συναίσθημα καὶ ἡ ἐμπειρία δὲν εἶναι τόσο κάτι ποὺ μᾶς κάνει νὰ νοιώθουμε καλύτερα ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, ἀλλὰ εἶναι στοιχεῖα ποὺ ἀποτελοῦν ἐσωτερική, μυστικὴ ἀπόδειξη καὶ τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς λειτουργίας Του, τῶν ἐνεργειῶν Του δηλαδή,  στὴ ζωή μας.  Κάθε τι τὸ ὁποῖο κάνει τὸν Θεὸ ἀπόμακρο, ἀπίθανο, ψεύτικο, ἀσαφῆ, αὐτὸ εἶναι ἁμαρτία.

          ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία, ἡ ᾿Ορθόδοξη πίστη καὶ τὸ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸς ὁ δρόμος ποὺ ἐπιτελεῖ τὴν ἀντίθετη διαδικασία.  Τὸν Θεὸ τὸν προσεγγίζει ὡς ἀληθινό, πραγματικό, κοντινό, ὄχι φαντασία, ἁπτὸ ἂν μποροῦμε νὰ ποῦμε, πρόσωπο μὲ συγκεκριμένη μορφὴ καὶ φυσιογνωμία.  Πνευματικὰ ἐννοῶ τοὺς ὅρους.

          Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ὄχι μόνο στὴ σημερινὴ ἐποχή, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε ἐποχὴ καὶ στὶς ἐπερχόμενες, ὅσες δώσει ὁ Θεός, αὐτὸ θὰ εἶναι τὸ μήνυμα τῆς ᾿Ορθοδοξίας· τὸ πῶς νὰ ἐμπνεύσει μέσα μας ἕνα ὀρθὸ φρόνημα κατὰ βάσιν καὶ ἔπειτα, ὡς ἀποτέλεσμα, νὰ μᾶς ὁδηγήσει σὲ μιὰ ὀρθή, ἀναγεννημένη ζωή.  Μὲ ἄλλα λόγια, τὸ ταξείδι ποὺ ἔχει ὡς στόχο του τὴν συμφιλίωση μας μὲ τὸν Θεὸ σὲ ἐπίπεδο ποὺ νὰ τὸ καταλαβαίνει ἡ ψυχὴ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα καὶ νὰ τὸ αἰσθάνεται, καὶ ποὺ καθιστᾶ τὸν Θεὸ ἐπίκεντρο τῆς κάθε ἀνάσας καὶ τῆς κάθε ἐνέργειας στὴ ζωή μας, ξεκινᾶ ἀπὸ ἕνα ἁγνὸ πόθο νὰ τὸν πλησιάσουμε, ὁ ὁποῖος μεταμορφώνεται σιγὰ-σιγὰ σὲ πίστη.  Αὐτὴ ἡ πίστη, ὅταν συνδυάζεται μὲ τὴν ταπείνωση, ὁδηγεῖ σὲ αἴσθηση τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ σὲ βίωση τῶν καρπῶν τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, δηλαδὴ σὲ ἁγία ζωή.  Μιὰ ἁγία ζωὴ ποὺ δὲν ἔχει σκοπὸ νὰ κάνει ἐμᾶς καλύτερους, ἀλλὰ μιὰ ἁγία ζωὴ ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τὸν Θεὸ ὡς ἔκφραση περισσότερο τῆς δικῆς Του ἀγάπης σὲ μᾶς, παρὰ τῆς δικῆς μας σ᾿ ᾿Εκεῖνον. Τὸ πρῶτο εἶναι θεϊκό· τὸ δεύτερο ἀνθρώπινο.  ῾Η ἁγία ζωὴ εἶναι ἔκφραση καὶ φανέρωση τῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ καὶ ὄχι μαρτυρία τῆς ἱκανότητος τοῦ ἀνθρώπου.

Ν.Κ. ᾿Απ᾿ ὅ,τι βλέπω δηλαδή, στὴ θεώρηση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς βιώματος, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση, ὑπάρχει μιὰ ἀπόλυτα θεοκεντρικὴ διάσταση.  Μὲ ἄλλα λόγια ἡ βασικὴ ἔννοια ἡ ὁποία διαχέει τὴν ὅλη ᾿Ορθόδοξη πνευματικότητα εἶναι ἡ ἔννοια τῆς πραγματικότητας καὶ ὑπερβατικότητας τοῦ Θεοῦ ὡς βιώματος.

π.Ν.Χ. Μάλιστα!  Καὶ αὐτὰ ἀποτυπώνονται στὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ· ὁ ΩΝ, δηλαδὴ αὐτὸς ποὺ ΕΙΝΑΙ.  Τὸ ΕΙΝΑΙ εἶναι τοῦ Θεοῦ.  ᾿Εμεῖς εἴμαστε οἱ μέτοχοι τοῦ ΟΝΤΟΣ Θεοῦ.  Καὶ γι᾿ αὐτὸ ὅ,τι γίνεται, ἀκόμη καὶ ἡ ἐπιθυμία μας γιὰ τὰ πνευματικὰ εἶναι περισσότερο ἱκανοποίηση τῆς ἀγαπητικῆς ἐπιθυμίας τοῦ Θεοῦ νὰ κοινωνεῖ μαζί μας, παρὰ ἔκφραση τῆς δικῆς μας ἀνάγκης νὰ κοινωνοῦμε μαζί Του.  Αὐτὸ γιὰ νὰ τὸ δεχθεῖ ἡ ψυχὴ θέλει ταπείνωση. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα σημαίνει ταπεινὸ φρόνημα.  Κάθε τι ποὺ πληγώνει αὐτὴν τὴν αἴσθηση τῆς ταπεινότητος μέσα μας δὲν εἶναι ᾿Ορθόδοξο, ἔστω κι ἂν εἶναι ἐντεταγμένο ὡς τρόπος καὶ ὡς μορφὴ στὶς μορφὲς μὲ τὶς ὁποῖες λειτουργεῖ ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία.

          ῾Η ταπείνωση λοιπὸν καὶ ἡ συστολὴ τοῦ ἀνθρώπου ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ἐναρμονίζεται ἀπόλυτα μὲ τὴν ταυτόχρονη προσδοκία τῆς φανερώσεως τῆς δικῆς Του ἀγάπης σὲ μᾶς.  ῾Υπ᾿ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ζεῖ ταπεινά, ὁ ὁποῖος πραγματικὰ προσδοκᾶ τὸν Θεὸ καὶ περιμένει τὴ δική Του ἀγάπη στὴ ζωή του, αὐτὸς μπορεῖ νὰ ζεῖ καὶ στὸν 20ὸ αἰώνα καὶ στὸν 30ὸ αἰώνα καὶ στὸν 15ο αἰώνα.  Μὲ ἄλλα λόγια ἡ πνευματική της διάσταση καὶ ὄχι ἡ κοινωνικὴ ἢ ψυχολογική της κάνει τὴν ᾿Ορθοδοξία διαχρονική.

          ᾿Επειδὴ ὅμως ὑπάρχει καὶ ἡ κοινωνικὴ διάσταση, μποροῦμε ἀσφαλῶς κάτι νὰ ποῦμε γιὰ τὴ λειτουργία τῆς ᾿Ορθοδοξίας μέσα στὸ κλῖμα τῆς σύγχρονης πραγματικότητας, μιὰ ποὺ οἱ μορφές, οἱ προκλήσεις, τὰ ἐρεθίσματα καὶ τὰ προβλήματα ἀλλάζουν ἀνάλογα μὲ τὶς ἐποχές.

Ν.Κ. Σ᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ σημεῖο, πάτερ Νικόλαε, θὰ ἤθελα νὰ διευκρινίσουμε τὸ δεύτερο σκέλος τῆς ἐρώτησής μου.  Πόσο συμβατὸ εἶναι αὐτὸ τὸ βίωμα, αὐτὴ ἡ πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὅπως τὴν περιγράψαμε, μὲ τὴ σύγχρονη καθημερινὴ ζωή;  ῾Η ἐποχή μας διαφέρει ριζικὰ ἀπὸ ἄλλες ἐποχές.  Ζοῦμε σὲ μιὰ ἐκκοσμικευμένη κοινωνία ὅπου ἡ ἔμφαση εἶναι στὴν ὑλικὴ καὶ οἰκονομικὴ διάσταση τῆς ζωῆς.  ῾Η ἐποχή μας περιγράφεται ὡς πνευματικῶς πτωχευμένη καὶ στεῖρα.  Μ᾿ ἄλλα λόγια πῶς μπορεῖ νὰ εἶναι κανεὶς καλὸς ᾿Ορθόδοξος, ὄχι κατ' ὄνομα ἀλλὰ ὑπὸ τὴν ἔννοια ποὺ τὸ περιγράψατε τῆς ἐπιδίωξης τῆς πνευματικῆς ζωῆς, μέσα στὶς συνθῆκες τῆς σημερινῆς ᾿Αθήνας, μέσα στὶς συνθῆκες τῆς σημερινῆς Ρώμης;

π.Ν.Χ. Εἴπατε ἀκριβῶς τῆς σημερινῆς ᾿Αθήνας ἢ τῆς σημερινῆς Ρώμης.  Θὰ ἔλεγα ὅτι ὑπὸ τὴν ἠθικὴ ἔννοια, ἡ σημερινὴ Ρώμη εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὴν παλιὰ Ρώμη.  Χωρὶς ἀμφιβολία, τὴν σημερινὴ Ρώμη τὴν χαρακτηρίζει ὁ ὑλισμὸς καὶ ἡ ἐκκοσμίκευση, στοιχεῖα πολὺ ἀμυδρὰ στὸ παρελθόν, ὡστόσο πίσω ἀπ᾿ αὐτὰ κρύβεται κάτι διαχρονικὰ ἀμετάβλητο· ἡ ἁμαρτία, τῆς ὁποίας ἐνῶ οἱ μορφὲς καὶ οἱ ἐκφράσεις ἀλλάζουν, ἡ οὐσία παραμένει.

          Παρὰ ταῦτα θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι αὐτὸ τὸ πνεῦμα ποὺ ἐκφράζει τὴ σημερινὴ ἐποχὴ δὲν μπορεῖ καθόλου νὰ συμβιβασθεῖ μὲ τὰ ὅσα προαναφέραμε. Δὲν ὑπάρχει συγγένεια μεταξύ τους, ὑπάρχει ὅμως συμβατότητα.  Τί σημαίνει αὐτό;  Σημαίνει ὅτι ὑπάρχει μιὰ σαφὴς διάσταση ἀνάμεσα στὸ πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ σ᾿ αὐτὸ τὸ κοινωνικὸ κλῖμα ποὺ κυριαρχεῖ στὴν ἐποχή μας. Καὶ δὲν ἐννοῶ μόνο τὴ νοοτροπία τῶν διχονοιῶν, τῶν διενέξεων, τῶν ἐγωϊσμῶν, τῶν ναρκωτικῶν, τῆς σαρκικῆς ἁμαρτίας ὅπως αὐτὰ κυκλοφοροῦν στὶς μέρες μας, ἀλλὰ κυρίως τὴν ἀλλοίωση τῶν κοινωνικῶν ἠθῶν, τὸν ἐκφυλισμὸ τῶν θεσμῶν, τὸν ἀποπροσανατολισμὸ τῶν ἀρχῶν, τὸν χαρακτήρα τῶν κριτηρίων, πράγματα ποὺ ἔχουν διαποτίσει καὶ τὸν ὀργανισμὸ αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν σωμάτων ἀκόμη, ὡς ὀργανισμῶν, ἐννοῶ καὶ σωματείων.  ῾Οπωσδήποτε δὲν ἔχει τίποτα νὰ κάνει ὁ Θεὸς καὶ τὸ ῞Αγιο Πνεῦμα μ᾿ αὐτὰ τὰ πράγματα.  Αὐτὸς εἶναι ὁ κόσμος τῆς ἀποστασίας.  Αὐτὸς ὑπῆρχε καὶ μὲ ἄλλες μορφές, ἁπλὰ σήμερα εἶναι παρὰ πολὺ διαδεδομένος καὶ ἀπρόβλεπτα ἰσχυρός. ᾿Αλλὰ καὶ ὁ λόγος τοῦ Σταυροῦ καὶ ἡ λογικὴ τῆς ᾿Αναστάσεως τί σχέση μποροῦν νὰ ἔχουν μὲ τὴ νοοτροπία τοῦ ἐφήμερου, τοῦ συμφέροντος, τοῦ ἐγωϊσμοῦ;

          Λέω, λοιπόν, ὅτι μ᾿ αὐτὸ τὸ πνεῦμα δὲν μπορεῖ νὰ συνταιριάσει τὸ πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ πνεῦμα τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς οὐσίας.  ῾Υπάρχει ὅμως μιὰ δυνατότητα μέσα ἀπ᾿ αὐτὸ τὸ κλῖμα ἢ μᾶλλον μέσα σ᾿ αὐτὸ τὸν κόσμο νὰ ζήσει κανεὶς τὴ χάρι τοῦ Θεοῦ.  ῎Οχι, βέβαια, παίρνοντας ἀπὸ τὸν κόσμο ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα τῆς πνευματικῆς διαστροφῆς.  Μπορεῖ νὰ ζεῖ τὴν κοινωνικὴ διάσταση τοῦ κόσμου σύμφωνα μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τοῦ ἐπαγγέλματός του, μπορεῖ νὰ κάνει τὰ ταξείδια ποὺ πρέπει νὰ κάνει, νὰ χρησιμοποιεῖ τὶς μορφὲς καὶ τὰ σχήματα ποὺ κυριαρχοῦν, ἀλλὰ νὰ ἔχει ἄλλο φρόνημα.  Στὴν ὑλικότητα δὲν ἀπαντᾶ μὲ ὑλισμό. Οὔτε στὴ λογικὴ μὲ ὀρθολογισμό.  Στὴν πρακτικὴ τοῦ ἀνθρώπινου ἐγὼ ἀντιπροτείνει ἀταλάντευτα τὸν ἀληθινὸ Θεό. Εἶναι ἐν τῷ κόσμῳ, ἀλλὰ ὄχι ἐκ τοῦ κόσμου. Τὸ φρόνημά του ἀπορρίπτει κάθε τι ἀπὸ τὰ σημερινὰ ποὺ ἔχει ἁμαρτία, κάθε τι ποὺ τὸν ἀποξενώνει ἀπὸ τὸν Θεό.  Δὲν ξέρω ἂν ἔγινα σαφὴς στὴν ἀπάντηση.  Γιατί συνήθως ἡ ἐρώτηση τίθεται σήμερα ὑπὸ κοινωνικὴ μορφή.  Δηλαδή, τί θὰ εἶχε νὰ πεῖ ἡ ᾿Ορθοδοξία σήμερα;

          ῾Η ᾿Ορθοδοξία θὰ εἶχε νὰ πεῖ αὐτὸ ποὺ λέει 2.000 χρόνια.  Δηλαδὴ ταπεινώσατε τὸν ἑαυτό σας, δεῖτε τὸν Θεὸ ὡς πραγματικὸ καὶ θὰ Τὸν ζήσετε ἀληθινό.  Βέβαια σήμερα ἀλλιῶς λειτουργεῖ ὁ ἐγωϊσμός.  ᾿Επειδὴ στὴν ἐποχή μας ἔχουμε πολλὴ μόρφωση, ἔχουμε καὶ μεγάλη κοσμικὴ ἔπαρση.  Παλιὰ, ὅταν οἱ ἄνθρωποι ἀρρώσταιναν πήγαιναν στὸ καντήλι, βουτοῦσαν τὸ βαμβάκι στὸ λάδι, σταύρωναν τ᾿ αὐτί τους, ἔκαναν τὴν προσευχή τους καὶ περίμεναν τὴ θεραπεία τους.  ᾿Εμᾶς δὲν πάει ὁ νοῦς μας ἐκεῖ· πάει στὸ γιατρό, στὰ φάρμακα, στὰ ἀντιβιοτικά.  ῍Αν ἀνοίγαμε παλιὰ τὰ ντουλάπια τῶν ἀνθρώπων, θὰ βρίσκαμε ἁγιωτικὰ πράγματα, ἁγιασμούς, φυλακτά, εἰκονοῦλες.  Σήμερα καὶ τῶν μοναχῶν ἀκόμα τὰ ντουλάπια ἂν ἀνοίξεις, θὰ βρεῖς φάρμακα, συνταγές, διευθύνσεις καὶ τηλέφωνα γιατρῶν.  ῞Οταν δὲν ἔβρεχε τὸ μυαλό μας πήγαινε νὰ κάνουμε μιὰ προσευχή, μιὰ λειτανία καὶ ἀπαντοῦσε ὁ Θεός.  Τώρα ὅταν δὲν βρέχει προσπαθοῦμε νὰ πληροφορηθοῦμε ἀπὸ τὴ Μετεωρολογικὴ ῾Υπηρεσία τί λένε οἱ δορυφόροι.  Καὶ δὲν ἀπαντοῦν οἱ δορυφόροι μὲ λύσεις, ἀλλὰ ἀπογοητεύουν μὲ ἐξηγήσεις.

          ῾Η ἐλπίδα μας ὅλη ἀλλοῦ εἶναι στραμμένη· πρὸς τὸ ἀνθρώπινο ἐπίτευγμα τὸ ὁποῖο ἔχει μιὰ φοβερὴ ἐντυπωσιακότητα ὅσον ἀφορᾷ τὴν ἐπιρροή του στὰ ἀποτελέσματα τῶν καταστάσεων καὶ τῶν γεγονότων καὶ τὴν ὑλικὴ βελτίωση τῆς ζωῆς, ἀλλὰ παρουσιάζει καὶ μιὰ παταγώδη ἀποτυχία ὅσον ἀφορᾷ τὴν εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου.  ῾Ο ὑλικὸς πλουτισμὸς καὶ ἡ βιολογικὴ ὑγεία συνοδεύονται ἀπὸ φτώχεια ἀρχῶν καὶ πνευματικὴ νέκρα.  Περιφρονώντας τὶς αἰτίες προσπαθοῦμε νὰ βελτιώσουμε τὰ ἀποτελέσματα.  Καὶ τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ὅλο καὶ λιγότεροι ἄνθρωποι νὰ ὁμολογοῦν τὴν εὐτυχία τους.  ῾Η ζωή ἔχει καταντήσει μιὰ ἁλυσίδα ποὺ κάθε κρίκος της λέγεται ἐπιτυχία, ἀλλὰ τὸ γενικὸ της ὄνομα εἶναι ἀποτυχία.  ῾Η κληρονομιὰ τοῦ ἄγχους καὶ ἡ πρωτοφανὴς παθολογία τῶν κοινωνικῶν σχέσεων ἀποτελοῦν ἀναντίλεκτο ἰδίωμα τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν.

          ῎Ερχεται λοιπὸν ἡ ᾿Εκκλησία καὶ λέει· ἂς βάλουμε τὸ Θεὸ στὴ ζωή μας, ἂς ἔχουμε τὴν ἐμπιστοσύνη μας στὴν παρουσία τῆς ἀγάπης Του, ἂς στηρίξουμε τὴν προσδοκία καὶ τὴν ἐλπίδα μας σ᾿ Αὐτόν, καὶ ᾿Εκεῖνος θὰ ἀπαντήσει, καὶ στὰ ἐρωτήματα τῶν βαθύτερων ὑπαρξιακῶν μας ἀναζητήσεων καὶ στὰ θέματα τῆς ὑγείας καὶ τῶν σχέσεών μας, καὶ στὰ προβλήματα τῶν παιδιῶν μας, καὶ παντοῦ.

Ν.Κ. ᾿Επάνω σ᾿ αὐτὴ τὴν τελευταία σας παρατήρηση, θὰ ἤθελα νὰ πῶ πὼς φαίνεται ὅτι, λόγῳ ἀκριβῶς τῶν συνθηκῶν ποὺ μόλις περιγράψατε, τὸ ἔργο καὶ ἡ ἀποστολὴ τῆς ᾿Ορθοδοξίας εἶναι δυσκολότερα ὑπὸ τὴν ἔννοιαν ὅτι μοιάζουν «φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ» (Ματθ. γ' 3).  Πῶς βλέπετε ἐσεῖς αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ὡς πνευματικός;

π.Ν.Χ. Συμφωνῶ ἀπόλυτα.  Εἶναι πολὺ δύσκολος ὁ στόχος μας γιὰ τὰ πνευματικά.  ᾿Αλλὰ καὶ στὰ ἀποστολικὰ χρόνια ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς ἀθεΐας, καὶ ἡ φωνὴ τῶν μαρτύρων ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς νοοτροπίας τοῦ εἰδωλολατρικοῦ ἔθνους, καὶ ἡ φωνὴ τῶν ἀσκητῶν ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ.  ῾Η χάρις ὅμως τοῦ Θεοῦ λειτουργεῖ σ᾿ αὐτὲς τὶς ἐρήμους. ῞Οπου πλεονάζει ἡ ἁμαρτία ὑπερπερισσεύει ἡ χάρις (Α' Τιμ. α' 14).  Ξεχειλίζει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ τὴν ἔρημο τῆς πτώσεως, τῆς ἱστορίας, τοῦ φθαρτοῦ αὐτοῦ κόσμου.  Καὶ ἐφ᾿ ὅσον ἐπίκεντρο τοῦ κόσμου καὶ τῶν γεγονότων εἶναι ὁ Θεός, γνώμονας καὶ κριτήριο δὲν εἶναι ἡ ἀνθρώπινη ἀντίληψη τῶν πραγμάτων, ἀλλὰ αὐτὴ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Καὶ στὴν ἔρημο τῆς δικῆς μας ἐποχῆς λοιπὸν μπορεῖ νὰ λειτουργήσει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Μὲ τὴν λογική μας καταλαβαίνουμε τὴ δυσκολία της, μὲ τὴν πίστη διαπιστώνουμε τὴ λειτουργία της.  Καὶ ἡ ᾿Ορθοδοξία αὐτὸ βασικὰ κάνει.  Συντηρεῖ τὴν χάρι τοῦ Θεοῦ σ᾿ αὐτὸ τὸ κόσμο. Μᾶς κάνει ὅλους νὰ προσδοκοῦμε αὐτό.  Παραπάνω ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ παιδιοῦ μας, ἢ ἀπὸ τὴν ἱκανοποίηση τῶν ἀκαδημαϊκῶν ἢ οἰκονομικῶν στόχων καὶ ἐπιδιώξεών μας, νὰ προσδοκοῦμε καὶ ν᾿ ἀπολαμβάνουμε τὴν αἴσθηση τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.

Ν.Κ. ῎Εχετε ἐσεῖς ἐνδείξεις τῆς λειτουργίας αὐτῆς τῆς χάριτος ἀπὸ τὴν ἐμπειρία σας ὡς πνευματικοῦ;

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ ἐδῶ πέρα ζῶ μιὰ πολὺ συγκινητικὴ πραγματικότητα.  Βασικὰ ὁ κόσμος ποὺ ἔρχεται δὲν εἶναι κόσμος τῆς ᾿Εκκλησίας.  Δέχομαι ἀνθρώπους εἴτε γιὰ μιὰ ἐξομολόγηση, εἴτε γιὰ ἕνα πρόβλημα.  Αὐτὸ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα νὰ ἔρχονται κάθε φορὰ καὶ διαφορετικοὶ ἄνθρωποι ποὺ στὴ μεγάλη τους πλειοψηφία δὲν εἶναι ἄνθρωποι ποὺ εἴχανε κάποια σχέση μὲ τὴν ᾿Εκκλησία. ῏Ηταν μᾶλλον ἀποξενωμένοι.  Καὶ ἔφτασε ἡ ζωή τους σὲ κάποιο ἀδιέξοδο τέτοιο ὥστε θὰ ἔπρεπε κάποτε κάτι νὰ γίνει.  ῎Ερχονται λοιπόν ἐδῶ εἴτε γιὰ κάποια συμβουλή, εἴτε γιὰ μιὰ συζήτηση, εἴτε, λιγότεροι, μὲ μιὰ ὁλοκληρωμένη κατάσταση μετανοίας στὴν ψυχή τους.

          ᾿Εγώ, τουλάχιστον γιὰ τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ σπόρος τῆς πίστεως ὑπάρχει παρὰ πολὺ διαδεδομένος. ᾿Ακόμη καὶ ὁ ἄθεος καὶ ὁ ἀρνητὴς ἕλληνας ἔχει μέσα του τὸν σπόρο.  Καὶ αὐτὸ ποὺ προσπαθῶ κάθε φορὰ ποὺ κάποιος μὲ πλησιάζει νὰ κάνω, εἶναι αὐτὸ τὸν σπόρο λίγο νὰ τὸν φροντίσω νὰ βλαστήσει ὥστε μόνος του ὁ καθένας νὰ βρεῖ τὸν Θεό.  ᾿Εγὼ λέω δυὸ λόγια γιὰ νὰ γίνει ἡ ἀρχή, νὰ δοθεῖ ἡ ἀρχικὴ ὤθηση.  Καὶ μοῦ κάνει ἐντύπωση πὼς στὴν ἐποχή μας εἶναι ἀρκετὰ εὔκολο νὰ στραφεῖ κανεὶς πρὸς τὸν Θεό, ἂν καὶ εἶναι πολὺ πιὸ δύσκολο νὰ Τὸν ἀκολουθήσει.  Δηλαδή, ἡ πρακτικὴ τῆς χριστιανικῆς ζωῆς ἔχει γίνει πολὺ πιὸ δύσκολη γιατί ἡ ἴδια ἡ κοινωνία ἔχει περάσει ὡς νοοτροπία, ὡς συνήθεια, ὡς τρόπο ζωῆς, ὡς περιβάλλον, ἕνα ἐντελῶς διαφορετικὸ κλῖμα ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ Εὐαγγελίου.  ῞Ενα κλῖμα, βέβαια, ποὺ διαρκῶς διαψεύδει καὶ αὐτοδιαψεύδεται.  Φτάνουν λοιπὸν οἱ ἄνθρωποι σὲ ἀπογοήτευση καὶ μὴ ἔχοντας ποῦ ἀλλοῦ νὰ στραφοῦν, στρέφονται εὔκολα πρὸς τὸν Θεό.  Κάνουν τὸ πρῶτο βῆμα, δυσκολεύονται ὅμως νὰ κάνουν τὰ ὑπόλοιπα.

Ν.Κ. Δηλαδή, ὑπάρχει ἡ ὑπαρξιακὴ ἀναζήτηση καὶ στροφὴ πρὸς τὴν ᾿Εκκλησία ὡς ἐνδιαφέρον, ἀλλὰ ἡ ὑλοποίηση εἶναι δύσκολη λόγῳ τῶν πρακτικῶν δυσκολιῶν;

π.Ν.Χ. Οἱ δυσκολίες δὲν ὑπάρχουν ἐξ ἀντικειμένου, ἀλλὰ ἡ λάθος νοοτροπία κάνει τὰ εὔκολα δύσκολα, τὰ αὐτονόητα δυσνόητα, γιατί ἔχει ἀλλάξει τὸ κριτήριο σήμερα.  Καταλαβαίνουν λοιπὸν οἱ ἄνθρωποι τὴν ἀλήθεια· αὐτὸ σημαίνει ὑπάρχει ὁ σπόρος.  ῞Οταν ὅμως ἔχουν ζήσει χρόνια διαφορετικά, ὅταν ὅλο τὸ περιβάλλον εἶναι στὴν πρακτική του ἀντίθετο εἶναι πράγματι βασανιστικό, γιατί τελικὰ φθάνεις νὰ θέλεις κάτι ποὺ νομίζεις ὅτι δὲν μπορεῖς.  Καὶ ἡ λύση σ᾿ αὐτὸ εἶναι νὰ ταπεινωθεῖ κανεὶς γιὰ νὰ κάνει ὁ Θεός αὐτὸ ποὺ ἐμεῖς δὲν μποροῦμε.

          Καὶ ἐδῶ ὑπάρχει μιὰ διαφορὰ μὲ τὴ Δύση.  ᾿Εμεῖς δὲ γινόμαστε καλοί.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν φτιάχνει καλοὺς ἀνθρώπους.  ῾Ο σκοπός της δὲν εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση ἀλλὰ εἶναι ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.  Καρπὸς εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση, φυσικὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐνέργειας τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  ῾Ο ἀγώνας δὲν ἔχει τὴ νίκη σὰν στόχο του, ἀλλὰ τὴν ταπείνωση, τὸν θάνατο.  Δὲν εἶναι ἐπίτευγμα ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, δὲν εἶναι κατόρθωμα.  ῍Αν ἦταν ἔτσι θὰ μποροῦσε νὰ καυχηθεῖ ὁ ἄνθρωπος.  Εἶναι δῶρο, δῶρο ποὺ ἔτι περισσότερο ταπεινώνει τὴν ψυχὴ καὶ τῆς προσφέρεται ὡς ἐμπειρία.  Στὸ κλάσμα τῆς ζωῆς τοῦ κάθε ἀνθρώπου εἶναι σὰν νὰ εἶναι ἀριθμητὴς ὁ Θεὸς καὶ παρανομαστὴς ὁ ἄνθρωπος.  ῞Οσο μικραίνει ὁ παρανομαστὴς καὶ αὐξάνει ὁ ἀριθμητής, τόσο μεγαλώνει τὸ κλάσμα.

᾿Ορθοδοξία καὶ Λατρεία

Ν.Κ. Θὰ ἤθελα τώρα νὰ ἔρθω σὲ μιὰ δεύτερη θεματική, πάλι μέσα στὸν θρησκευτικο-θεολογικὸ χῶρο, καὶ θὰ ἤθελα να ἀναφερθῶ στὴν ᾿Ορθόδοξη λατρευτικὴ ζωὴ καὶ τὴν σύγχρονη πραγματικότητα.  ῾Υπάρχει μιὰ θεολογικὴ στροφὴ στὴ λεγομένη εὐχαριστιακὴ θεολογία καὶ τὴ σημασία της στὴ σημερινὴ κοινωνία.  Θὰ ἤθελα τὴ γνώμη σας κατὰ πόσο ἡ ᾿Ορθόδοξη λατρευτικὴ ζωή, κυρίως στὴ λειτουργικὴ εὐχαριστιακή της διάσταση, μπορεῖ νὰ ἀναδημιουργήσει μιὰ ἔννοια ὁριζόντιας κοινωνικῆς διάστασης, δηλαδὴ νὰ λειτουργήσει ὡς κοινωνία, ὅπως αὐτὸ προκύπτει ἀπὸ τὴν ᾿Ορθόδοξη λειτουργικὴ παράδοση καὶ πρακτική.  Κατὰ πόσον δηλαδὴ αὐτὸ ποὺ ἐπιτελεῖται ὡς Θεία Εὐχαριστία, αὐτὸ ἔχει ἢ μπορεῖ νὰ ἔχει μιὰ μεταφορὰ πρὸς τὰ ἔξω πρακτική;

π.Ν.Χ. ῾Η Θεία Εὐχαριστία λέγεται καὶ Θεία Κοινωνία.  Καὶ κοινωνία σημαίνει ἔξοδος ἀπὸ τὴ σκλαβιὰ τοῦ ἐγώ μας καὶ μετοχὴ στὶς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, στὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ καὶ στὶς εἰκόνες τοῦ Θεοῦ.  ῾Ο Θεὸς δὲν συναντᾶται στὸ μυστήριο, ἂν δὲν ἀναγνωρίζεται στὶς εἰκόνες του, στοὺς ἀνθρώπους, στοὺς ἀδελφούς μας.  Εἶναι πολὺ ἐντυπωσιακὸ ὅτι στὶς γλῶσσες τῶν ᾿Ορθοδόξων χωρῶν καὶ στὰ ἑλληνικά, ὁ ὅρος κοινωνία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴν σχέση μας μὲ τὸν Θεό, τὴν μυστηριακὴ καὶ τὴν μυστική, εἶναι ὁ ἴδιος μὲ τὸν ὅρο κοινωνία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὶς σχέσεις τὶς ἀνθρώπινες.  ῎Ετσι οἱ ὅροι society καὶ communion στὰ ἀγγλικὰ ἐκφράζονται μὲ δύο διαφορετικὲς λέξεις, ἐνῶ στὰ ἑλληνικὰ μὲ μία· τὴ λέξη κοινωνία.  Αὐτὸ διότι εἶναι ἐμπειρία τῆς ᾿Ανατολῆς ἡ κοινωνία (communion) τῶν κοινωνιῶν (society).  ῎Εχω τὴν ἐντύπωση ὅτι στὴ Δύση φθάσαμε σὲ communionless societies κάτι ποὺ τελευταία συμβαίνει καὶ στὸ δικό μας χῶρο ποὺ μπολιάζεται ἤδη ἀπὸ τὴ νοοτροπία τῆς Δύσεως, τὴ νοοτροπία δηλαδὴ ἑνὸς ἔντονου ἀνθρωποκεντρισμοῦ καὶ ἀνθρωπομονισμοῦ.

          Καὶ νὰ συνδέσω τὸ προηγούμενο ἐρώτημα μὲ τὸ παρὸν μιὰ ποὺ μιλᾶμε γιὰ κοινωνία καὶ γιὰ λατρεία.  ῾Υπάρχει μιὰ διαφορὰ μεταξὺ τῆς ᾿Ανατολῆς καὶ τῆς Δύσης καὶ στὴ λατρεία καὶ στὸ ἦθος· διαφορὰ θεολογική, πνευματικὴ καὶ πρακτική.  Στὴν προσπάθειά της ἡ Δύση νὰ γεφυρώσει τὸ χάσμα Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου, παρουσιάζει ἀκόμη καὶ τὸν Θεὸ ἔντονα ἐξανθρωπισμένο.  ῾Ο Θεὸς ἐμφανίζεται ἀνθρώπινα.  Μέτρο εἶναι ὁ ἄνθρωπος.  ᾿Αντίθετα, ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Ανατολὴ πιστεύει στὴν κατὰ χάριν θέωση τοῦ ἀνθρώπου.  ᾿Ακόμη καὶ ὁ ἄνθρωπος μεταμορφώνεται θεϊκὰ καὶ ἀπὸ τὸν Θεό, ὄχι μόνος του.  Μέτρο εἶναι ὁ Θεός.

          Πιὸ συγκεκριμένα, βλέπουμε ὅτι στὴ Δύση ἡ ἀναγεννησιακὴ τεχνοτροπία εἶναι μιὰ τεχνοτροπία ποὺ προσπαθεῖ μὲ τοὺς καλύτερους ἀνθρώπινους ὅρους νὰ περιγράψει τὴ θεότητα.  Δὲν θὰ συναντήσει κανεὶς τέτοια ἔκφραση στοὺς ᾿Ορθόδοξους ναούς. ᾿Απεναντίας θὰ δοῦμε τὸν Τίμιο Πρόδρομο νὰ ἀπεικονίζεται πιὸ μεγάλος ἀπὸ τὰ βουνά· αὐτὸ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸ αἰσθητό.  Θὰ δοῦμε τὴν Παναγία νὰ ἔχει πολὺ μικρὴ μύτη.  Θὰ δοῦμε στὸ σταυρὸ τὸν Χριστὸ νὰ εἶναι τὸ ἴδιο κυρίαρχος στὴν ἔκφραση ὅπως εἶναι καὶ στὴ Μεταμόρφωση ἢ στὴν ᾿Ανάσταση.  Δὲν εἶναι στὴ μιὰ παράσταση λυπημένος καὶ στὶς ἄλλες χαρούμενος.  Δὲν γίνεται μιὰ προσπάθεια μὲ ἀνθρώπινες περιγραφὲς ὁ Θεὸς νὰ πλησιάσει σὲ μᾶς.  ῾Ο Θεὸς ἔρχεται στὴ ζωή μας ὅπως αὐτὸς εἶναι· ὄχι ὅπως ἐμεῖς τὸν θέλουμε.  Γι᾿ αὐτὸ κι ὁλόκληρη ἡ παράδοση τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας εἶναι προσανατολισμένη στὸ νὰ ξεκολλήσει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ γήινα καὶ νὰ τὸν μεταφέρει στὰ οὐράνια καὶ μὲ τρόπους ποὺ δὲν εἶναι πολὺ ἀνθρώπινοι νὰ ὑπενθυμίζει τὸ θεϊκὸ καὶ νὰ μᾶς προσελκύει πρός αὐτό.  Αὐτὸ εἶναι ποὺ εἴπαμε στὴν ἀρχὴ ὅτι ἐδῶ τὸ κέντρο βάρους εἶναι ὁ Θεός.

          Στὴ μουσικὴ τὸ ἴδιο.  ᾿Εμᾶς ἡ μουσικὴ καὶ γενικώτερα ἡ λατρεία μας εἶναι κατανυκτική· προτρέπει σὲ στροφὴ πρὸς τὰ μέσα.  Στὴ Δύση εἶναι ἀνατασιακή, ὠθεῖ σὲ ἄνοιγμα πρὸς τὰ ἔξω.  ῾Ο Θεὸς συναντᾶται διὰ τῆς εὐθείας ὁδοῦ.  Στὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση συμβαίνει αὐτὸ ποὺ λέει ὁ Μ. Βασίλειος·  «Νοῦς μὴ σκεδαννύμενος ἐπὶ τὰ ἔξω ἐπάνεισι πρὸς ἑαυτὸν καὶ δι᾿ ἑαυτοῦ πρὸς τὸν Θεόν».  ῞Οταν ὁ νοῦς, δηλαδή ἡ καρδιά μας, δὲν διαχέεται πρὸς τὰ ἔξω, ἐπιστρέφει στὸν ἑαυτό της καὶ διὰ τοῦ ἑαυτοῦ της πρὸς τὸν Θεό.  Αὐτὴ εἶναι ἡ κατ᾿ ἐξοχὴν κίνηση τῆς ψυχῆς πρὸς συνάντηση τοῦ Θεοῦ.  Εἶναι ἡ κυκλικὴ κίνηση τῶν ἀρεοπαγειτικῶν κειμένων.

          ῾Η λατρεία λοιπὸν κάνει δύο πράγματα βασικά.  Τὸ ἕνα εἶναι ὅτι φέρνει τὸν ἄνθρωπο μέσα του, τὸν ἑνώνει μὲ τὸν ἑαυτό του, τὴν καρδιά του.  Καὶ στὴ συνέχεια τὸ δεύτερο, διὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατεβάζει τὸν Θεό, μᾶς ἑνώνει μαζί Του καὶ Τὸν ἔχουμε «ἐνοικοῦντα καὶ ἐμπεριπατοῦντα ἐν ἡμῖν».  Δηλαδή, εἰσερχόμενο μέσα μας, διαμένοντα μέσα μας καὶ λειτουργοῦντα μέσα μας.  Αὐτὴ εἶναι ἡ ἔννοια τῆς εὐχαριστιακῆς θεολογίας ποὺ στὶς μέρες μας ἐμφανίζεται ὡς φραστικὴ διατύπωση, ἀλλὰ ὡς παράδοση καὶ ζωὴ πάντα ἡ ᾿Εκκλησία ἦταν εὐχαριστιακή.  Καὶ εὐχαριστιακὴ ὄχι ἁπλῶς μὲ τὴν ἔννοια τῆς δικῆς μας εὐγνωμοσύνης, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἔννοια τῆς θεϊκῆς εὐχαριστίας διότι διὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας ἱκανοποιεῖται αὐτὴ ἡ ἔντονη ἐπιθυμία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ· ἡ ἐπιθυμία τοῦ νὰ Τὸν κοινωνοῦμε.  «᾿Επιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ᾿ ὑμῶν» (Λουκ. κβ' 15).  ᾿Εμεῖς κοινωνοῦμε τοῦ σώματος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ ἐπειδὴ ᾿Εκεῖνος θέλει νὰ ἑνωθεῖ μαζί μας.  Αὐτὸ μᾶς φέρνει κοντά Του.  ῎Οχι γιατί ἐμεῖς τολμοῦμε νὰ ἑνωθοῦμε μαζί Του.  Αὐτὸ μᾶς ἀπομακρύνει.  ῎Ετσι γίνεται πιὸ οὐράνιος ὁ ἄνθρωπος, πιὸ θεϊκός, ἀποκτᾶ θεϊκὸ πρόσωπο, θεϊκὴ φυσιογνωμία.

          Δὲν τὰ ἀποκτᾶ αὐτὰ μὲ τὴν προσπάθειά του καὶ τὸν ἀγῶνά του.  ῾Ο ἀγώνας καὶ ἡ προσπάθεια τῆς ἠθικῆς τελειώσεως ὅλο πτώσεις καὶ ἀπογοητεύσεις ἔχει.  ᾿Αλλὰ τὰ ἀποκτᾶ μὲ τὴν ἐμπιστοσύνη στὴ δική Του χάρι.  Αὐτὴ ἐξαγιάζει.  ᾿Εμεῖς κάνουμε ὅ,τι μποροῦμε μὲ τὸν ἀγῶνά μας ἔτσι ἀπὸ φιλότιμο, συνεισφέροντας τὸ μερίδιο τῆς δικῆς μας δυνατότητος.  Τὸ ἀποτέλεσμα τὸ ἐνεργεῖ ἡ θεία χάρις.  Καὶ κάτι ἄλλο.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν πιστεύει στοὺς ἐπίγειους ἀγγέλους.  Γιατί στόχος της δὲν εἶναι ὁ ἄνθρωπος, οὔτε ἐλπίδα καὶ προοπτική της ἡ γῆ.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία προβάλλει τὸ ὅραμα τοῦ οὐράνιου ἀνθρώπου.  Τοῦ ἐνσάρκου στὴ φύση ἀλλὰ οὐράνιου στὸ φρόνημα ἀνθρώπου.  Γιατί χῶρος της εἶναι ὁ οὐρανὸς καὶ κέντρο της ὁ Θεός.

          Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια αὐτὸ ποὺ ἔχει καὶ σήμερα νὰ μᾶς δώσει ἡ εὐχαριστιακὴ καὶ λειτουργικὴ ζωὴ, ἡ λατρεία, εἶναι τὸ νὰ μᾶς φέρνει τὸν Θεὸ κοντά μας καὶ νὰ ἀνεβάζει ἐμᾶς στὸ χῶρο τοῦ οὐρανοῦ καὶ στὸν χρόνο τῆς αἰωνιότητος.  Νὰ μᾶς ὑπενθυμίζει ὅτι  «πᾶσα δικαιοσύνη ἀνθρώπου ὡς ῤάκος ἀποκαθημένης» (῾Ησ. ξδ' 5).  ῞Ο,τι καὶ νὰ κάνουμε ἐμεῖς δὲν ἔχει καμμιὰ ἀξία, σὰν ἕνα κουρέλι εἶναι.  Αὐτὸ μπορεῖ νὰ τὸ πεῖ κανεὶς καὶ στὸν εἰκοστὸ αἰώνα.  ῾Υπάρχει ὅμως καὶ ἕνας κίνδυνος.  ᾿Επειδὴ ἡ ἐποχή μας τὰ τυποποιεῖ ὅλα, ἀκόμη καὶ τὴν οὐσία, νὰ ἐκφυλισθεῖ τὸ πνεῦμα καὶ ἡ ἀλήθεια τοῦ μυστηρίου σὲ τύπο, συνήθεια, ἐξωτερικὸ σχῆμα.

Ν.Κ. Εκεῖνο ὅμως ποὺ ἀκόμη ἔχει σχέση μὲ τὴν ἐρώτησή μου εἶναι τὸ γεφύρωμα αὐτῆς τῆς θεωρητικῆς διάστασης μὲ τὴν πραγματικότητα, μιὰ καὶ κάνατε καὶ τὴν ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴ Δύση καὶ πράγματι εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ ἔννοια κοινωνία στὴ Δύση ὑπὸ τὴν ἔννοια τῆς ἐπικοινωνίας, τῆς ὁριζόντιας διάστασης σὲ βαθύτερα φιλοσοφικά, ἀνθρωπολογικὰ καὶ θρησκευτικὰ ἐπίπεδα, ὁπώσδήποτε ἔχει ἀτονίσει ἰδιαίτερα στὴ νεώτερη ἐποχή καὶ δὲν μιλᾶμε πιὰ γιὰ ὖ῏ὴἂὰ῝, ἀλλὰ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ὖ῏ὴἂὸὦἂὸὖ.  ῾Υπὸ τὴν ἔννοια τοῦ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ἔγινε μηχανικὴ ἡ ἐπικοινωνία.

            Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ σημερινὴ πραγματικότητα, ὅπως εἶναι ἡ κοινωνιολογικὴ πραγματικότητα, ἡ νεωτερικότητα, αὐτὴ ἡ ὁποία σαφῶς πηγάζει ἀπὸ μιὰ κοινωνικο-οικονομικὴ καὶ πολιτισμικὴ ἐξέλιξη ἡ ὁποία ἑδράζεται στὴ Δύση, δηλαδὴ στὴν Εὐρώπη καὶ κατ᾿ ἐπέκταση στὴν ᾿Αμερικὴ, Καναδᾶ, κ.λπ., ἡ πραγματικότητα αὐτὴ ποὺ ἐμφανίζεται ὡς κοινωνικο-οικονομικὴ, τεχνολογική, ἐπιστημονική, κ.λπ. νεωτερικότητα δὲν κάνει πιὰ διακρίσεις μεταξὺ ᾿Ανατολῆς καὶ Δύσης.  Δὲν μπορῶ νὰ φανταστῶ σὲ τί εἶναι οὐσιαστικὰ διαφορετικὴ ἀπὸ πλευρᾶς κοινωνικῆς, αὐτῆς τοῦ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝, ἡ σημερινὴ πραγματικότητα, ἂς ποῦμε τοῦ Λονδίνου, τοῦ ῎Αμστερνταμ ἀπὸ τὴ μιὰ πλευρά, καὶ τῆς ᾿Αθήνας ἴσως τῆς σημερινῆς ἀπὸ τὴν ἄλλη.

π.Ν.Χ. Αὐτὰ συμβαίνουν σὲ ἐπίπεδο ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ὅπου οἱ τεχνολογικοί, οἰκονομικοί, ἐπιστημονικοί, κοινωνικοὶ ὅροι εἶναι κοινοί.  Σὲ ἐπίπεδο ὅμως προσώπων καὶ θρησκευτικῆς παραδόσεως ἡ διαφορὰ παραμένει σαφής.  ῾Ο δυτικὸς ἄνθρωπος εἶναι πιὸ ἐκλογικευμένος.  ᾿Ακόμη καὶ τὰ αἰσθήματά του εἶναι διανοητικά.  ᾿Ενῶ ὁ ἀνατολικὸς ἀκόμη καὶ στὶς σκέψεις του εἶναι καρδιακός.  ῾Η ἔννοια τοῦ Θεοῦ στὴν ᾿Ανατολὴ εἶναι σαφῶς μυστική.  ῾Ο Θεὸς βιοῦται ὡς μυστήριο, ἐνῶ στὴ Δύση προσεγγίζεται ὡς κατανόηση.  Καὶ αὐτὸ ἔχει νὰ κάνει καὶ μὲ τὴν ἀγωγὴ καὶ τὴν ἱστορικὴ παράδοση.  Αὐτὴ εἶναι μιὰ βασικὴ διαφορὰ ᾿Ορθοδοξίας καὶ Χριστιανικῆς Δύσεως.

          Καὶ γιὰ νὰ ἔρθω στὸ θέμα τῆς κοινωνίας, νὰ πῶ πῶς συνδέεται ἡ Εὐχαριστιακὴ Θεολογία μὲ τὴν πράξη τῆς διαπροσωπικῆς κοινωνίας.  ῞Οταν πᾶμε στὴν ᾿Εκκλησία καὶ μετέχουμε στὴ Θεία Εὐχαριστία μυστηριακῶς, ὅλοι ἑνωνόμαστε μὲ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό, γινόμαστε κομμάτια, μέλη τοῦ ἰδίου σώματος.  Αἰσθανόμαστε λίγο ἀδελφοί, στὸ μέτρο ποὺ μπορεῖ ὁ καθένας μας.  Αὐτὸ δὲν εἶναι μόνο τὸ τί αἰσθανόμαστε σὲ συναισθηματικὴ βάση, ἀλλὰ εἶναι καὶ μιὰ σταγόνα μυστικῆς ἐμπειρίας ποὺ προχέεται ὡς χάρις ἀπὸ τὸ μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας.  Εἶναι ἕνα θαῦμα, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, τὸ νὰ αἰσθανθοῦμε μεταξύ μας ἀδελφοί.  Γιατί ἡ λέξη «ἀδελφοὶ» εἶναι ἱερὴ λέξη ποὺ σημαίνει στὰ ἐλληνικὰ πὼς προερχόμαστε ἀπὸ τὴν ἴδια δελφίδα, τὴν ἴδια κοιλιά, τὴν ἴδια μήτρα, καὶ αὐτὴ ἡ ἴδια μήτρα εἶναι τὸ ῞Αγιο Ποτήριο, τὸ ἱερὸ Θυσιαστήριο, ἡ Κολυμβήθρα, ἡ ᾿Εκκλησία, ὁ Θεὸς ὁ ἴδιος.  ᾿Εὰν λοιπὸν ἐγὼ νοιώθω ἀδελφός, ἀρχίζω νὰ συμπεριφέρομαι ὡς ἀδελφὸς στοὺς συνανθρώπους μου.  ᾿Εγὼ δὲν ἀγαπῶ τοὺς ἀδελφούς μου ἢ τὶς ἀδελφές μου ἐπειδὴ εἶναι καλοί.  Τοὺς ἀγαπῶ ἐπειδὴ εἶναι ἀδέλφια μου μὲ τὰ ἐλαττώματά τους.  ῾Η ἀγάπη προηγεῖται τῆς ποιότητός τους.  ᾿Αντίστοιχα, καὶ τοὺς ἄλλους ἀδελφούς, τοὺς συγγενεῖς κατὰ πίστιν ποὺ μετέχουν τοῦ ἰδίου ποτηρίου, ποὺ βγῆκαν ἀπὸ τὴν ἴδια κολυμβήθρα, καὶ ἀπὸ τὴν ἴδια μήτρα, ἀρχίζω νὰ τοὺς αἰσθάνομαι ἀμέσως σὰν ἀδέλφια μου.

          ῞Οταν, λοιπόν, βγῶ ἀπὸ τὴν κλειστὴ ἐξ αἵματος οἰκογένειά μου καὶ μεταφερθῶ στὴν πνευματική μου οἰκογένεια, μπορῶ μετὰ νὰ κάνω καὶ τὸ ἑπόμενο ἅλμα τὸ ὁποῖο εἶναι ν᾿ ἀποκτήσει μιὰ παγκοσμιότητα, μιὰ καθολικότητα ἡ ἀγάπη μου, καὶ ν᾿ ἀγκαλιάσω, ν᾿ ἀγαπήσω καὶ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὄχι ἴσως μυστηριακὰ ἀλλὰ ὅμως κατὰ πνεῦμα.  Τοὺς ἀνθρώπους αὐτοὺς ποὺ δὲν ζοῦν στὴν ᾿Εκκλησία, ἴσως ἔχουν ἄλλο θρήσκευμα, ἄλλες παραδόσεις, ἄλλες συνήθειες, ἀλλὰ ὅμως εἶναι καὶ αὐτοὶ δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, ἔστω καὶ ἂν ἀκολουθοῦν ἕνα δρόμο ποὺ δὲν εἶναι ὁ δρόμος τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Καὶ αὐτὸ δημιουργεῖ ἀκριβῶς αὐτὴ τὴ διεύρυνση, αὐτὴ τὴν πλάτυνση τῆς ψυχῆς.  ῞Οταν ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλατὺς μέσα του, καὶ αὐτὸ δένει τὴν παροῦσα ἐμπειρία ὅπως σᾶς τὴν μεταφέρω μὲ τὴν ταπείνωση, καὶ δὲν εἶναι γαντζωμένος σὲ μιὰ περιστροφικὴ κίνηση περὶ τὸν ἄξονα τοῦ ἐγώ του, τότε αὐτομάτως ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς μπορεῖ νὰ γίνει κοινωνικός, εὐγενής, νὰ ξεχειλίζει ἀπὸ ἀγάπη, κι ὄχι νὰ βγάζει ὀργή, θυμό, ἔλεγχο, μισαλλοδοξία.  ῎Ετσι, λοιπόν, σιγὰ-σιγὰ ἀρχίζει νὰ μεταφράζεται ἡ μυστική, πνευματικὴ ἐμπειρία σὲ ἠθικό, κοινωνικὸ ἀποτέλεσμα.

Ν.Κ. Στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ ἤθελα, ἐπειδὴ ἔχω καὶ μιὰ προβληματικὴ προσωπικὴ ἀπὸ κάποια θεολογικὴ θεώρηση τῶν πραγμάτων ἐδῶ, στὴν ἔννοια αὐτῆς τῆς κοινῆς δελφίδος, τῆς κοινῆς μήτρας, γεννᾶται ἕνα πρόβλημα συνόρων τὸ ὁποῖο ἐπεκτείνεται στὴν ἔννοια τῆς ἀδελφικότητος ἐκτὸς ᾿Ορθοδόξου χώρου ὑπὸ τὴν στενὴ ἔννοια, ὅπως εἴπατε τῆς κοινῆς κολυμβήθρας καὶ τοῦ κοινοῦ ποτηρίου, δηλαδὴ πῶς καὶ κατὰ ποιό τρόπο διαχέεται αὐτὴ ἡ ἀδελφικὴ ἀγάπη ἡ ὁποία εἶναι συνάλληλη τῆς κοινῆς καταγωγῆς, ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ἀνήκουμε στὸ κοινὸ ποτήριο, ἀνήκουμε στὴν ἴδια Θεία Λειτουργία.  Πῶς ἡ ᾿Ορθοδοξία στὸ σύγχρονο κόσμο ποὺ οἱ ἄνθρωποι πιὰ εἶναι σύμμικτοι καὶ ὅλο γίνονται καὶ πιὸ σύμμικτοι, διασπᾶ αὐτὸ τὸ σύνορο τοῦ ἀνήκοντος καὶ μὴ ἀνήκοντος ὑπὸ τὴν στενὴ ἔννοια;  Γιατί, ὅπως εἴπατε, καὶ ὅλα τὰ δόγματα παραδέχονται ὑπὸ τὴν εὐρεῖα ἔννοια, ὅτι ὅλοι εἴμαστε παιδιὰ τοῦ Θεοῦ.  Πῶς λοιπὸν ἡ ᾿Ορθοδοξία βγαίνει ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ ᾿Ορθόδοξου ἀδελφοῦ καὶ συνδέεται μὲ τὰ ὅρια μιᾶς εὐρύτερης ἀδελφικῆς ἀγάπης μέσα στὰ πλαίσια τῆς Θείας Εὐχαριστίας;

π.Ν.Χ. ῞Οταν μέσͺῳ τῆς Θείας Εὐχαριστίας κανεὶς βγεῖ ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ ἑαυτοῦ του καὶ ἀντὶ νὰ μπεῖ σὲ ἄλλα ὅρια εἰσέλθει στὸ χῶρο τοῦ Θεοῦ, ἐπειδὴ ὁ Θεὸς δὲν ἔχει ὅρια, ζεῖ σὲ μιὰ κατάσταση δίχως ὅρια, στὴν κατάσταση τῆς κατὰ χάριν υἱοθεσίας, στὴν κατάσταση «τῆς ἐλευθερίας τῆς δόξης τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. η' 21).

Ν.Κ. Θὰ ἤθελα λίγο νὰ ἀναπτύξετε τὴν ἐσχατολογικὴ διάσταση καὶ τὴν ἔννοια τῆς Θείας Εὐχαριστίας ὡς παγκόσμιας ἀναφορᾶς.

π.Ν.Χ. Λίγο θέλω νὰ προσέξω δύο πράγματα.  Τὸ ἕνα εἶναι νὰ μὴν δοθεῖ οἰκουμενιστικὴ ἑρμηνεία, ἀλλὰ οἰκουμενικὸς χαρακτήρας σ᾿ αὐτὰ ποὺ λέμε.  Δηλαδὴ ἐμεῖς δὲν νοιώθουμε ὅτι τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ σὲ μᾶς, ἡ ᾿Ορθοδοξία, εἶναι ἕνα δῶρο ποὺ μᾶς διαφοροποιεῖ ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ἀλλὰ εἶναι δῶρο ποὺ μᾶς φέρνει κοντὰ στὸ Θεὸ καὶ κοντὰ στοὺς ἀνθρώπους.  Γι᾿ αὐτὸ ἡ ᾿Ορθόδοξη παράδοση πάντα, χωρὶς νὰ εἶναι προσηλυτιστική, χωρὶς νὰ εἶναι, θὰ τὸν πῶ τὸν ὅρο, οἰκουμενιστική, εἶναι οἰκουμενική, ἱεραποστολική.  ῞Οποιος ζεῖ τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ, θέλει νὰ τὸ πεῖ, νὰ τὸ προσφέρει, νὰ τὸ μοιρασθεῖ.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι τὸ καλύτερο ποὺ ἔχουμε νὰ κάνουμε εἶναι νὰ μεταμορφώσουμε αὐτὸ ποὺ εἴμαστε.  ᾿Απὸ ὑπεροπτικὰ σωστοὶ νὰ γίνουμε ταπεινὰ ἅγιοι καὶ ἀπὸ σωματεῖο χριστιανῶν μυστικὸ σῶμα τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  Μᾶς ἔδωσε ὁ Θεὸς αὐτὴν τὴν εὐλογία, ἐκεῖνος ξέρει γιατὶ ἐμεῖς γεννηθήκαμε ᾿Ορθόδοξοι.  ᾿Εγὼ ἂν γεννιόμουν στὴν ᾿Ιαπωνία, ἄλλο θρήσκευμα θὰ εἶχα.  Δὲν θὰ ἤξερα κἂν ὅτι ὑπάρχουν ᾿Ορθόδοξοι.  ῞Οταν ἤμουν στὴν ᾿Αμερική, στὸ Ηὰἶἇὰἶὶ, μὲ ρώτησε μιὰ καθηγήτρια ἂν ἀκόμη στὴν ῾Ελλάδα πιστεύουμε στὸ Δία.  Δὲν ἐγνώριζε ὅτι στὴν ῾Ελλάδα ὑπάρχει μία ἄλλη θρησκευτικὴ ἀντίληψη.

          Λέω λοιπόν ὅτι ὅταν κανεὶς ζεῖ ὡς δῶρο καὶ ὡς χάρι τὴν πίστη καὶ τὰ μυστήρια μέσα του, δὲν μπορεῖ νὰ μὴ δεῖ ὅτι οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι εἶναι ὅλοι παιδιὰ τοῦ Θεοῦ, στοὺς ὁποίους ὅμως τὸ καλύτερο δῶρο ποὺ θὰ εἶχε νὰ κάνει εἶναι ἡ μαρτυρία τῆς πίστεως.  Δὲν μπορεῖ νὰ μὴν θεωρεῖ χρέος ἀγάπης τὸν πόθο τῆς σωτηρίας τους.  ῎Ετσι ἀρχίζει νὰ ἀναπτύσσεται μιὰ ἱεραποστολικὴ διάσταση καὶ γιὰ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους καὶ ἔχει ὁ Θεὸς τί θὰ γίνει.

          ᾿Απὸ τὴν ἄλλη μεριὰ αὐτὸ δὲν σχετικοποιεῖ τὸν ἀπόλυτο χαρακτήρα τῆς σχέσης μας μὲ τὴν ἀλήθεια.  Δὲν μποροῦμε ν᾿ ἀμφισβητήσουμε τὸ δῶρο ποὺ μᾶς ἔχει δώσει ὁ Θεὸς ὡς ᾿Ορθοδόξους καὶ νὰ ποῦμε· 1/2ραῖα, λίγη ὑποχώρηση ἐμεῖς, λίγη ὑποχώρηση οἱ ἄλλοι, νὰ τὰ βροῦμε.  Αὐτὸ εἶναι οἰκουμενισμός.  Αὐτὸ ρευστοποιεῖ, ἐξασθενίζει τὴ βαρύτητα τῆς ἀλήθειας καὶ ἀλλοιώνει τὴν ἔννοιά της.  ᾿Αγαποῦμε τὴν ἀλήθεια ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ καὶ ταπεινὰ βλέπουμε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ποὺ ἀλλιῶς ἔχουν μάθει, ἀλλιῶς σκέπτονται καὶ βρίσκονται ἐκτὸς τῆς ᾿Εκκλησίας, βέβαια.  Γι᾿ αὐτὸ δὲν φταῖνε φυσικὰ αὐτοί.  Αὐτὸ εἶναι ἀποτέλεσμα τοῦ πτωτικοῦ χαρακτήρα τοῦ κόσμου μας, καὶ ὁ σκοπός, ἡ εὐχή, ἡ προσευχή, ἡ ἐλπίδα καὶ ἡ προσδοκία τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι ὅλοι σιγὰ-σιγὰ ὅταν 1/2ριμάσει ὁ καιρὸς νὰ μποῦνε σ᾿ αὐτὴ τὴν κολυμβήθρα, ποὺ δὲν εἶναι ἡ δικιά μας, τῶν ᾿Ορθοδόξων, ἀλλὰ εἶναι τοῦ Θεοῦ, στὴν ὁποία βρεθήκαμε καὶ ἐμεῖς κατὰ χάριν.  ῾Η ᾿Εκκλησία μυσταγωγεῖ τὰ τέκνα της, ἀλλὰ προσεύχεται γιὰ ὅλο τὸν κόσμο, ὅλη τὴν κτίση.  Αὐτὴ εἶναι ἡ παγκοσμιότητά της.

 ᾿Ορθοδοξία καὶ ᾿Εθνικισμὸς

Ν.Κ. ᾿Απ᾿ αὐτὴ τὴ διάσταση ποὺ περιγράψατε τόσο 1/2ραῖα, θὰ ἤθελα νὰ ἔλθω σὲ μιὰ ἄλλη διάσταση, ἡ ὁποία εἶναι ἐπίσης μιὰ πραγματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας καὶ ἐννοῶ τὴν διασύνδεση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ἰδίως τὰ τελευταῖα 150-200 χρόνια μὲ τὴν ὅλη ἐξέλιξη καὶ μορφολογία τοῦ ῾Εθνικισμοῦ, στὸ χῶρο ποὺ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἀναπτύχθηκε γεωγραφικὰ καὶ ἱστορικά.  Καὶ ἐδῶ φαίνεται ὅτι ἡ διασύνδεση αὐτὴ εἶναι ἔντονη καὶ μάλιστα τὴν τελευταία δεκαετία διέρχεται μιὰ ἀναβίωση, καὶ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς μιὰ περισσότερη σκλήρυνση στὰ σύνορά της.  Δηλαδή, στὸ νὰ ἐσωκλείει τὴν ᾿Ορθοδοξία ἐθνικιστικὰ περισσότερο εἴτε σὲ κράτη-ἔθνη ἢ ὑπὸ μιὰ ἄλλη εὐρύτερη ἀλλὰ ἀκόμη ἐθνικιστικὴ ἔννοια, ἡ ὁποία ἔχει κάποιες ἀποκλειστικὲς προεκτάσεις.  Θὰ ἤθελα σ᾿ αὐτὸ τὸ σχολιασμό σας καὶ τὴ θεώρησή σας.  ᾿Επειδή, τουλάχιστον ἕνας οὐδέτερος παρατηρητὴς βλέπει αὐτὴ τὴ διασύνδεση ἔντονα καὶ κάπως διασυνδέει τὴν παρατηρουμένη τὴν τελευταία δεκαετία, δεκαπενταετία ἴσως, ἀναβίωση τῆς ᾿Ορθοδοξίας, ἡ ὁποία ἄλλωστε συμβαδίζει μὲ τὴν γενικώτερη θρησκευτικὴ ἀναβίωση σὲ παγκόσμιο ἐπίπεδο, μ᾿ αὐτὴ τὴν ἐθνικιστικὴ διάσταση.

π.Ν.Χ. Μέχρι τώρα ἀσχοληθήκαμε μὲ τὴν θεολογία καὶ τὴν πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας, ἀλλὰ ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει καὶ σχήματα ἀνθρώπινα.  ῞Οπως ὁ Χριστὸς ἔχει τέλεια θεία καὶ τέλεια ἀνθρώπινη φύση, κατ᾿ ἀνάλογο τρόπο καὶ οἱ ἄνθρωποι ζοῦν καὶ μὲ ὑπόσταση θεϊκὴ καὶ ἀνθρώπινη καὶ ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει πνευματικὴ καὶ ἀνθρώπινη διάσταση.  Στὴν ἀνθρώπινή της διάσταση μπαίνει καὶ τὸ κοινωνικὸ χρῶμα, μπαίνει καὶ τὸ πολιτικὸ καὶ τὸ πολιτιστικό, μπαίνει ἡ παράδοση, μπαίνει ἡ ἱστορία.  Ποιὸς μπορεῖ νὰ ἀρνηθεῖ ὅτι στὸ σχῖσμα τῶν ἐκκλησιῶν δὲν ὑπῆρξαν κάποιες ἱστορικὲς συγκυρίες καὶ προεκτάσεις;  Δὲν εἶναι θέμα μόνο θεολογίας, εἶναι καὶ θέμα ἀνθρώπων, προσώπων, πολιτικῶν, ἐπιρροῶν, κ.λπ.  Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ὑπάρχει στὶς μέρες μας, ὄχι ἀκριβῶς πρόβλημα τῆς ᾿Ορθοδοξίας· ἡ ᾿Ορθοδοξία, ἡ θεολογία εἶναι τὸ ῏ἆὦἂἣ῟ἣ τῆς πνευματικότητος.  ῾Υπάρχουν προβλήματα στὶς διοικήσεις καὶ τὰ ὄργανα τῶν ᾿Ορθοδόξων ἐκκλησιῶν.

          ῎Ετσι στὰ Βαλκάνια, ἐπὶ παραδείγματι, ἡ πρόσφατη ἀναδιαμόρφωση τῶν συνόρων, ἐπειδὴ οἱ ἄνθρωποι ἔχουν διαφορετικὴ ἐθνικὴ ταυτότητα, προκάλεσε ἔντονα προβλήματα σὲ ἀναφορὰ μὲ αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται καὶ κατανοοῦμε ὡς κοινωνικὴ ἐλευθερία καὶ πολιτικὴ ἐλευθερία.  Μέσα σ᾿ αὐτὰ μπαίνουν καὶ οἱ φορεῖς τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ ἀρχίζει νὰ δημιουργεῖται μιὰ κατάσταση ἡ ὁποία ὁπωσδήποτε κάθε ἄλλο παρὰ ἐπιθυμητὴ εἶναι.  Αὐτὸ λοιπὸν δὲν εἶναι καλὸ ποὺ γίνεται - ποιός θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχυρισθεῖ τὸ ἀντίθετο; - ἀλλὰ ὅμως εἶναι κάτι ποὺ δένει περισσότερο μὲ τὸν πτωτικὸ χαρακτήρα τοῦ κόσμου στὸν ὁποῖο ζοῦμε.  Αὐτὸ ἔχει τὴν σφραγίδα τῆς πτώσεως, τῶν διακρίσεων, τῶν συνόρων, τῶν περιορισμῶν καὶ ὄχι τὴ σφραγίδα τοῦ Θεοῦ.

          Εἴπαμε προηγουμένως ὅτι αὐτὴ ἡ μυστηριακὴ ζωὴ καὶ ἡ μυστικὴ περιχώρηση στὸ μυστήριο καὶ στὴ χάρι τοῦ Θεοῦ καταργεῖ τὰ σύνορα.  Καὶ καταργεῖ τὰ σύνορα καὶ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ δὲν ἔχουν κἂν τὴν ἴδια πίστη.  Δὲν θὰ μποροῦσε λοιπὸν τὸ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα νὰ ἑνώνει ἀνθρώπους ποὺ ἔχουν διαφορετικὲς παραδόσεις, διαφορετικὴ ἐθνικὴ ταυτότητα, διαφορετικὴ νοοτροπία καὶ συνήθειες;  ᾿Ασφαλῶς θὰ μποροῦσε, καὶ αὐτὴ εἶναι ἐν πολλοῖς ἡ κατάσταση.

          ᾿Απὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ὑπάρχει μιὰ καινοφανὴς τάση ποὺ ἐμφανίζεται στὸ Δυτικὸ κόσμο· τάση ἀρκετῆς στροφῆς πρὸς τὴν ᾿Ορθοδοξία, κυρίως στὴν ᾿Αμερική, λιγότερο στὴν Εὐρώπη καὶ στὴν Αὐστραλία, ἀνθρώπων ποὺ δὲν ἔχουν ᾿Ορθόδοξη παράδοση καὶ παρελθόν.  Αὐτοὶ δὲν ἐμποδίζονται ἀπὸ τὸν ἐθνικιστικὸ χαρακτήρα, ἀπὸ αὐτὴν τὴν διαίρεση ποὺ ἐμεῖς σὲ ἀνθρώπινο ἐπίπεδο ἔχουμε, ἀλλὰ βλέπουν τὸ πῶς μιλάει ὁ Θεὸς μέσα τους καὶ πῶς τοὺς προσκαλεῖ καὶ στὴν οὐσία μᾶς ἀνέχονται.  Καὶ μέσα ἀπὸ τὶς ἐθνικὲς ἐκκλησίες τῶν χωρῶν τους μπαίνουν στὴν μία ἁγία, καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ ᾿Εκκλησία.  Αὐτὸ εἶναι μιὰ ἀπάντηση στὸ πῶς ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νὰ λειτουργεῖ καὶ ἐκεῖ ποὺ γίνονται τὰ χονδρότερα ἀνθρώπινα λάθη ἢ ὑπάρχει καὶ ἐμπάθεια ἀπὸ τοὺς κεντρικοὺς ἐνδεχομένως φορεῖς τῆς ᾿Εκκλησίας.

Ν.Κ. ῎Ηθελα νὰ συνεχίσουμε ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ σχετικὰ μὲ τὴν κάποια ἐνσωμάτωση τῆς ᾿Ορθοδοξίας μέσα σὲ ἐθνικιστικὰ πλαίσια λόγῳ τῶν κοινωνικῶν καὶ ἱστορικῶν συνθηκῶν.

π.Ν.Χ. ῍Αν ἐξαιρέσουμε κάποιες ἱστορικὲς παραφωνίες, στὸ ἐπίπεδο ποὺ τὴν προσεγγίζουμε ἐδῶ, ἡ ᾿Ορθοδοξία παρουσιάζει μιὰ εὐελιξία στὴν διάλεκτο μεταφορᾶς τοῦ μηνύματός της.  Καὶ δὲν ἐννοῶ τὴ γλωσσικὴ μόνο διάλεκτο, ἀλλὰ καὶ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁμιλεῖ ὥστε νὰ εἶναι προσηρμοσμένη στὰ κοινωνικὰ δεδομένα τοῦ τόπου στὸν ὁποῖο λειτουργεῖ.  ᾿Αλλιῶς ὁμιλεῖ στοὺς ἀφρικανούς, ἀλλιῶς στοὺς χριστιανοὺς τῆς ῎Απω ᾿Ανατολῆς, ἀλλιῶς στοὺς Ρώσους, ἀλλιῶς στοὺς ἀνθρώπους ποὺ γεννήθηκαν στὴν ᾿Αμερική.  Καὶ ἡ γλῶσσα εἶναι διαφορετικὴ καὶ ὁ τρόπος καὶ ἡ μέθοδος.  Διατηροῦμε τὴν οὐσία, προσαρμόζουμε τὶς μορφές.  Αὐτὸ ὅμως γιὰ νὰ γίνει θέλει μιὰ ἐλευθερία ἤθους καὶ πνεύματος.  Προϋποθέτει μιὰ κατάσταση ποὺ νὰ δημιουργεῖ αὐτὴ τὴ διάκριση τοῦ τί εἶναι οὐσία καὶ τί εἶναι τύπος καὶ μορφή. ῞Οπου λείπει ἡ διάκριση παρατηρεῖται ἔξαρση τῶν παθῶν καὶ ἔνταση στὶς σχέσεις τῶν κατὰ τόπους ᾿Εκκλησιῶν.

Ν.Κ. Μπορεῖ ὅμως ἡ ᾿Ορθοδοξία ὡς θρησκευτικὸς καὶ πολιτιστικὸς παράγων νὰ ἀποδεσμεύσει ἑαυτὴν ἀπὸ αὐτὴ τὴν μέχρις ἑνὸς μεγάλου βαθμοῦ ταύτιση μὲ τὴν ἐθνικιστικὴ ὑπόσταση;  ῞Οπως παρατηρεῖται στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ὑπάρχει κατὰ τὴ γνώμη μου μιὰ ἔντονη διασύνδεση τῆς ἔννοιας, ὄχι μόνο τῆς ἑλληνικότητας, ἀλλὰ καὶ τῆς ἔννοιας τῆς ταυτότητας καὶ τῶν συμφερόντων, ἂν θέλετε, τῆς συγχρόνου ἑλληνικῆς κοινωνίας ἀπὸ τὴν μιὰ πλευρὰ μὲ τὴν ᾿Ορθοδοξία.  Γίνεται π.χ. μιὰ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὴ Δύση ἢ πρὸς ἄλλες κατευθύνσεις, μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια ὅτι ἐμεῖς εἴμαστε ῞Ελληνες ᾿Ορθόδοξοι.

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ κατάλαβα προηγουμένως τὸν ὅρο «ἐθνικιστικὸ» ἀρκετὰ διαφορετικά.  ῎Ετσι δὲν θεωρῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ ᾿Εκκλησία ἐδῶ ἔχει στὴν ἀγωγή της ἐθνικιστικὸ χαρακτήρα.  Βλέπετε πόσο ἔχει συμπαρασταθεῖ στὶς μέρες μας στὶς ἄλλες ᾿Εκκλησίες, ἀνιδιοτελῶς νομίζω ἡ ἑλλαδικὴ ᾿Εκκλησία.  Δηλαδὴ ἀκόμη καὶ στὴ Ρωσικὴ ᾿Εκκλησία ἐστάλη βοήθεια, στὴν ᾿Αλβανία, στὴ Γεωργία, στὴν Τσεχία, στὴ Ρουμανία, στὴ Σερβία κατὰ κόρον.  ῎Εγινε αὐτὸ ὡς συμπαράσταση πρὸς τὶς ἄλλες ᾿Ορθόδοξες ᾿Εκκλησίες ποὺ χειμάζονται κάτω ἀπὸ τὶς παροῦσες συνθῆκες.  Αὐτὸ ἦταν ἡ καλὴ διαγωγὴ τῆς ᾿Εκκλησίας μας.

           ῾Υπάρχει βέβαια καὶ ἡ κακή.  ῾Η κακὴ ἔχει δύο διαστάσεις.  ῾Η μία διάσταση εἶναι αὐτὸ τὸ φρόνημα τῆς ὑπεροχῆς ποὺ ὅταν μᾶς ποῦν ὅτι κάτι ἑλληνικὸ εἶναι καλό, λίγο νὰ ἐπαιρόμεθα ἀνοήτως  Καὶ ζητοῦμε κάποια ἱστορικὰ καὶ παραδοσιακὰ πρωτεῖα τιμῆς.  ᾿Αλλὰ αὐτό, νομίζω, ὅτι εἶναι πολὺ ἀνθρώπινο.  Χώρια τὸ ὅτι τουλάχιστον ὑπάρχει μιὰ ἔντονη ἑλληνικὴ σφραγίδα στὴν παράδοση τῆς ᾿Εκκλησίας.  Βέβαια θὰ μποροῦσαν οἱ Ρῶσοι νὰ καυχῶνται γιατί εἶναι πιὸ πολλοί.  Αὐτὰ εἶναι τὰ ἀνθρώπινα, αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη μιζέρια, νὰ διεκδικεῖ ὁ καθένας μας δικαιώματα μέσα ἀπὸ αὐτὸ ποὺ μᾶς προκαλεῖ διαρκῶς νὰ ἀπορρίψουμε ὅλα μας τὰ δικαιώματα· τὴν ᾿Εκκλησία.  Καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι ἡ ᾿Ορθοδοξία· αὐτὸ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη διάσταση.

          ῾Υπάρχει καὶ μιὰ δεύτερη ἐκτροπή.  Εἶναι ἡ συνταύτιση τῆς ᾿Εκκλησίας μὲ συγκεκριμένες πολιτικὲς ἢ κατευθύνσεις, εἴτε αὐτὸ ἐξυπηρετεῖ ἐθνικὰ συμφέροντα, ἢ συμφέροντα ὁρισμένων ὁμάδων καὶ τάσεων.  ῎Ετσι οἱ πολιτικοὶ στὶς μέρες μας ἐμφανίζουν τὴν ᾿Ορθοδοξία ὡς συνδετικὸ κρίκο -καὶ εἶναι συνδετικὸς κρίκος-, λόγῳ τῆς κοινῆς αἴσθησης παράδοσης τῶν χωρῶν τῆς ᾿Ανατολικῆς Εὐρώπης.  Αὐτὸ εἶναι πάλι πολὺ ἀνθρώπινο.  ᾿Αλλὰ ἀποτελεῖ πολιτικὴ καὶ κοινωνιολογικὴ θεώρηση.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία δὲν ταυτίζεται μὲ κανένα ἀνθρώπινο σχῆμα ὅσο καλὸ κι ἂν εἶναι.

          ῾Η μόνη ἐξαίρεση εἶναι ὅταν κάποιοι μᾶς χτυποῦν στὸ ὄνομα τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Τότε εἶναι ἱερὸ χρέος νὰ ἑνωθοῦμε καὶ νὰ ἀμυνθοῦμε.  Καὶ αὐτὸ προσδοκῶντας πάλι τὴ χάρι καὶ τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ.  ᾿Εκεῖνος ξέρει πῶς νὰ βοηθεῖ.  ᾿Εκεῖνος ὅταν ἔστελνε τοὺς μαθητές Του, τοὺς ἔλεγε νὰ μὴν προμελετοῦν πῶς θὰ ἀπολογηθοῦν, θὰ τοὺς δοθεῖ φωτισμὸς καὶ δύναμη ἄνωθεν (Λουκ. κα' 14-15).  ῾Η πολὺ ἀνθρώπινη φροντίδα στὶς μεθόδους ἀμύνης ἢ προστασίας τῶν λεγομένων θρησκευτικῶν συμφερόντων μας καὶ σκοπῶν καὶ αὐτὴ ἐκτοπίζει τὸ Θεό.  Δὲν ἔχει νὰ κάνει μὲ τὸ ᾿Ορθόδοξο ἦθος καὶ φρόνημα.  Κάνουμε ὅ,τι περνάει ἀπὸ τὸ χέρι μας μὲ μιὰ ἀνωτερότητα, ὅμως.

          Σήμερα, ἐμεῖς στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ἔχουμε ἕνα πρόβλημα μὲ τοὺς Τούρκους.  Θὰ ὑπάρχει ἀσφαλῶς μιὰ πολιτικὴ τὴν ὁποία θὰ ἀκολουθοῦν οἱ πολιτικοί μας, καὶ στὸ μέτρο ποὺ καταλαβαίνουμε ὅτι χρησιμοποιεῖται ὁ Μουσουλμανισμὸς γιὰ νὰ εἰσχωρήσει, νὰ χτυπήσει τὸν Χριστιανισμὸ στὴν Εὐρώπη, θὰ ἀντιδράσωμε.  ῎Ετσι πρέπει νὰ κάνουμε.  ᾿Αλλὰ τὸ νὰ ἀρχίσουμε ὅταν δοῦμε ἕνα Τοῦρκο, ποὺ κι αὐτὸς εἶναι παιδὶ τοῦ Θεοῦ, -κι ἐγὼ ἂν γεννιόμουν στὴν ῎Αγκυρα μουσουλμᾶνος θὰ ἤμουν σήμερα- ὡς ἐχθρό μας καὶ νὰ τὸν μισήσουμε, αὐτὸ εἶναι ἀπαράδεκτο.  Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια ἡ ᾿Εκκλησία πρέπει πολὺ διακριτικὰ μόνο σὲ ἐπίπεδο ἀρχῶν, ἀξιῶν, ἰδεῶν, προσοικειώσεως τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ νὰ πάρει μιὰ θέση.  ᾿Αλλὰ νὰ ἀναμειχθεῖ σὲ κοσμικὲς πολιτικὲς ποὺ ἔχουν καὶ ὑπηρετοῦν κάποιες σκοπιμότητες, ὄχι.

᾿Εκκλησία καὶ Πολιτεία

Ν.Κ. ᾿Επὶ τοῦ θέματος αὐτοῦ, πάτερ Νικόλαε, ὑπάρχει μιὰ ἱστορικὴ διασύνδεση τῆς ὀργανωμένης ᾿Εκκλησίας ὡς ὀργανωμένου κοινωνικοῦ θεσμοῦ μὲ τὴν πολιτεία, στὸν ᾿Ορθόδοξο χῶρο καὶ στὸν ἑλλαδικὸ ἰδιαίτερα, ἀπὸ Μ. Κωνσταντίνου διὰ μέσῳ τοῦ Βυζαντίου καὶ μέχρι σήμερα, μιὰ διασύνδεση τῆς ᾿Ορθοδοξίας μὲ τὸ ἐθνικὸ κράτος.  Στὴν ῾Ελλάδα ἰδιαίτερα ὁ θεσμὸς εἶναι τόσο στενὰ διασυνδεδεμένος ποὺ ὁ διαχωρισμός τους διακρίνεται ἀδύνατος παρὰ τὶς περιοδικές ἐντάσεις ποὺ ὑπάρχουν.  Πάνω στὸ θέμα αὐτὸ θὰ ἤθελα τὴ γνώμη σας ἂν βλέπετε ὅτι αὐτὴ ἡ διασύνδεση αὐτὴ τὴ στιγμὴ βλάπτει τὴν οἰκουμενικότητα τῆς ᾿Ορθοδοξίας.

π.Ν.Χ. ῎Οχι, ἐγὼ δὲν νομίζω, ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ τὴν βλάψει.  ᾿Αλλὰ ἂς μιλήσουμε πάλι μὲ τὰ δικά μας δεδομένα.  Δὲν εἶναι οὐδέτερο τὸ ὅτι εἶμαι ῞Ελληνας.  Χαίρομαι πάρα πολὺ ποὺ γεννήθηκα ῞Ελληνας καὶ ἔχω μιὰ καλὴ ὑπερηφάνεια.  Νομίζω, ὅμως, ὅτι ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἔχω αὐτὴν τὴν εὐαισθησία μπορῶ πάρα πολὺ νὰ χαρῶ τὴν Ρωσικὴ ταυτότητα ἑνὸς Ρώσου καὶ νὰ ἀπολαύσω τὴν ζεστασιὰ τῶν βιωμάτων ποὺ ἔχει, προερχόμενος, ὅπως καὶ ἐγώ, ἀπὸ μιὰ ἄλλη παράδοση ἐπίσης ὄμορφη καὶ 1/2ραία.  Θὰ μποροῦσε λοιπὸν ἐμεῖς νὰ νοιώθουμε ἔντονα τὴ χαρὰ ὅτι μέσα στ᾿ ἄλλα δῶρα ποὺ μᾶς ἔδωσε ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε καὶ τὴν συγκεκριμένη ταυτότητα.  ῞Οπως τὸ νὰ εὐγνωμονοῦμε τὸ Θεὸ γιὰ τοὺς συγκεκριμένους γονεῖς ποὺ μᾶς ἔδωσε, δὲν σημαίνει ὅτι δὲν δεχόμαστε ὡς ἱερὴ καὶ δυνατὴ τὴν γονική, μητρική, πατρικὴ σχέση στὶς ἄλλες οἰκογένειες.

          ῎Ετσι κι ἐδῶ χαιρόμαστε γι᾿ αὐτὸ καὶ θὰ θέλαμε πάρα πολὺ ὁ τόπος μας, τὸ κράτος μας νὰ ἔχει αὐτὴ τὴ συνεργασία καὶ τὸν σύνδεσμο ᾿Εκκλησίας καὶ πολιτείας.  ῾Η ᾿Εκκλησία νὰ μπολιάζει μὲ ἀρχὲς τὴν πολιτεία καὶ ἡ πολιτεία νὰ βοηθάει τὴν ᾿Εκκλησία στὸ ὑλικό, κοσμικὸ καὶ ἀνθρώπινό της μέρος γιὰ νὰ μπορεῖ ἡ δεύτερη ἀπρόσκοπτα νὰ ἐπιτελεῖ τὸ πνευματικό. Αὐτὴ εἶναι ἡ ἰδεατὴ κατάσταση καὶ δὲν λειτουργεῖ κατ᾿ ἀνάγκην ἐθνικιστικά.  ῎Ετσι, ἡ πολιτεία μπορεῖ νὰ φροντίσει γιὰ τὴν θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση καὶ ἀγωγὴ τῶν παιδιῶν.  ᾿Επίσης ἐμεῖς στὴν ῾Ελλάδα ἔχουμε ὅλες τὶς ἀργίες ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πρωτομαγιὰ θρησκευτικές.  Αὐτὸ δείχνει αὐτὸ τὸν σύνδεσμο ποὺ εἴπατε καὶ διευκολύνει τὴν ἔκφραση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.  Τὸ λάθος ἐμφανίζεται ὅταν ἡ ἀνάμειξη τῆς ᾿Εκκλησίας στὰ τῆς πολιτείας καὶ τῆς πολιτείας στὰ τῆς ᾿Εκκλησίας καταστρέφει τὸ ᾿Ορθόδοξο ἦθος.

          Ταυτόχρονα, ὅπως εἴπαμε προηγουμένως, καὶ ἡ ᾿Εκκλησία μπολιάζει τὸ κράτος μὲ ἀρχές.  ῎Ετσι ὅταν ἡ πολιτεία τυποποιεῖ τὴν θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση, ὅταν χρησιμοποιεῖ τὴν ᾿Εκκλησία σὰν ὑποχείριό της καὶ θέλει νὰ διορίζει καὶ τοὺς ἱεράρχες ὅπως διορίζει τοὺς διευθυντὲς τῶν μεγάλων ὑπηρεσιῶν, τότε αὐτὴ χάνει τὴν αὐτονομία καὶ ἐλευθερία της καὶ τότε μιλᾶμε γιὰ προβληματικὴ σχέση.  ᾿Αλλὰ στὴν περίπτωση τῆς ἁρμονικῆς σχέσεως χωρὶς νὰ βλάπτεται ἡ πνευματικότητα καὶ οἰκουμενικότητα τῆς ᾿Εκκλησίας, θὰ μποροῦσε αὐτὴ νὰ ἔχει λόγο καὶ νὰ ἐπεμβαίνει μὲ τὸ κῦρος της σὲ νομοθετικά, κοινωνικά, ἀκόμη καὶ σὲ οἰκονομικὰ θέματα, ὅταν θίγονται βασικὲς ἀρχές καὶ ἀξίες.  Βέβαια αὐτὰ δὲν γίνονται σήμερα, γιατί ἡ Εκκλησία δὲν ἔχει δύναμη.  ῾Ο Θεὸς εἶναι ὁ τιμωρημένος τῆς ἐποχῆς μας, ὁ ἐκτοπισμένος.  Σήμερα ὑπάρχει τὸ χρῆμα, ὑπάρχει τὸ συμφέρον, ὑπάρχουν οἱ μεγάλες ἑταιρεῖες, ὑπάρχουν τὰ ἀεροπλανοφόρα τῶν ᾿Αμερικανῶν.  ῾Ως ἰδέα ὅμως καὶ ὡς ἀρχὴ γενικὴ θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργο σ᾿ ὅλες τὶς κοινωνίες νὰ ὑπῆρχε αὐτὴ ἡ διασύνδεση ὅπως τὴν προαναφέραμε.  Καὶ ἔτσι ἴσως ξεκίνησε στὸ Βυζάντιο.

          Βέβαια νομίζω ὅτι, μέσα στὴν πορεία τῆς ἱστορίας, διαρκῶς ἡ ᾿Εκκλησία θὰ κάνει λάθη ἀνθρώπινα ποὺ θὰ μᾶς θυμίζουν ὅτι εἴμαστε παροδικοὶ σ᾿ ἕνα πεπτωκότα κόσμο.  Σ᾿ ἕνα κόσμο ποὺ κυριαρχεῖ ἡ φυσικὴ ἀδυναμία, ὁ θάνατος, ἡ ἁμαρτία, τὰ πάθη, ἡ διαστροφή, ὁ διάβολος, μέσα σ᾿ ἕνα τέτοιο κόσμο ἡ ᾿Εκκλησία θὰ ἐπαγγέλεται τὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ.  Καὶ αὐτὸ εἶναι ἡ εὐλογία, ἡ σωστὴ ἐσχατολογία ποὺ ρωτήσατε προηγουμένως, ἡ ἀναμονὴ τοῦ τελείου.  Τὸ ἐσχατολογικὸ μήνυμα τῆς Θείας Εὐχαριστίας εἶναι αὐτὴ ἡ προσδοκία τῆς τελειότητος, μέσα ἀπὸ ἕνα φρόνημα τελειώσεως καὶ διαρκοῦς ἀγῶνος πρὸς τελειοποίηση.  ᾿Ερχόμαστε λοιπὸν νὰ ποῦμε ὅτι σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο θὰ συμβαίνουν αὐτά, θὰ κάνουν λάθη χονδρὰ οἱ θρησκευτικοὶ ἡγέτες, θὰ ἔχουν πάθη οἱ λεγόμενοι ἐκπρόσωποι τοῦ Θεοῦ, θὰ προδίδουν ἐνίοτε τὴν ἀλήθεια καὶ θὰ ἀπογοητεύουν.  ᾿Αλλὰ θὰ ὑπάρχει πάντοτε ἡ ἁγιότητα ἴσως σὲ κάτι σπηλιές, ἐνδεχομένως μέσα στὶς οἰκογένειες ἀλλὰ καὶ μέσα στοὺς ὑπευθύνους τῆς ᾿Εκκλησίας, γιὰ νὰ φαίνεται ὅτι ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ λειτουργεῖ μὲ τὸ καλύτερο τρόπο καὶ μέσα ἀπὸ τὶς χειρότερες προϋποθέσεις.  Μέσα λοιπόν στὸν πτωτικὸ κόσμο μπορεῖ νὰ γεννηθεῖ ὁ θεϊκὸς ἄνθρωπος, ὅπως μέσα στὸν κόσμο τῆς ἁμαρτίας ἐνηνθρώπησε ὁ Θεός.

᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονος Θρησκευτικὸς Συγκρητισμὸς

Ν.Κ. Εὐχαριστῶ.  Νὰ κλείσουμε λίγο αὐτὸ τὸ θέμα καὶ νὰ μποῦμε σὲ ἕνα ἄλλο πιὸ μικρὸ θέμα, ἀλλὰ ἐξ ἴσου νομίζω σημαντικό.  Στὸν παραδοσιακὰ ᾿Ορθόδοξο χῶρο, ὅπως εἶναι ὁμολογουμένως ἡ ῾Ελλάδα, βλέπουμε τὰ τελευταῖα χρόνια νὰ ὑπάρχει μιὰ συνεχὴς αὔξηση ὄχι μόνον θρησκευτικῶν ἀλλὰ καὶ διαφόρων ἄλλων παραθρησκευτικῶν φαινομένων.  ῎Εχουμε, ἂν θέλετε, ἕνα εἶδος θρησκευτικοῦ, πολιτισμικοῦ καὶ ἰδεολογικοῦ συγκρητισμοῦ.  Αὐτὸ πῶς τὸ ἀντιμετωπίζει, πῶς τὸ βλέπει τὸ ᾿Ορθόδοξο μάτι;  ῎Εχει κάποιο ρόλο νὰ παίξει ἡ ᾿Ορθοδοξία; ἢ ἡ ἴδια σιγὰ-σιγὰ γίνεται ἕνα μέρος αὐτοῦ τοῦ πλουραλιστικοῦ συγκρητιστικοῦ φαινομένου μέσα στὴ συνείδηση γενικότερα τοῦ λαοῦ;

π.Ν.Χ. Μάλιστα.  Αὐτὸ τὸ τελευταῖο εἶναι νομίζω ἡ ἀπειλή· νὰ νοθευτεῖ τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ καὶ ν᾿ ἀποκτήσει μιὰ συγκρητιστικὴ ἑρμηνεία μέσα μας καὶ ὄχι μιὰ ἀπόλυτη ἑρμηνεία.  Καὶ εἶναι λυπηρὸ γιὰ τὸν τόπο μας, ἂν καὶ ἀναπόφευκτο.  ᾿Εγὼ ὄχι πάλι σὲ κοινωνικὴ βάση, ἀλλὰ σαφῶς σὲ πνευματικὴ βάση, δὲν μπορῶ παρὰ νὰ λυποῦμαι γι᾿ αὐτὰ τὰ φαινόμενα.  Διότι ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα ἀναφέρατε εἶναι πνευματικὲς ἀρρώστειες ποὺ ἔρχονται νὰ ἐξασθενήσουν τὴν αἴσθηση ὑγείας ποὺ ἀποπνέει ἡ παράδοσή μας, αὐτὴ ἡ εὐλογημένη κληρονομιὰ τοῦ Θεοῦ.  Καὶ ἐδῶ ὑπῆρχε αὐτὸς ὁ ὑγιεινὸς ἄνεμος.  Αὐτὸς ἔκανε τὸν τόπο μας ἁγιοτόκο.  ᾿Ερχόμενος αὐτὸς ὁ συγκρητισμὸς δὲν νομίζω ὅτι θ᾿ ἀφήσει κάτι καλὸ στὸ ἔθνος μας.  Μᾶλλον ζημιὰ θὰ κάνει.  ῎Οχι ὅμως στὴν ᾿Εκκλησία.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία ὡς ἀλήθεια ποὺ εἶναι δὲν ἐπηρεάζεται ἀπὸ τέτοιους παράγοντες.  ῾Απλῶς θὰ δυσκολευτεῖ ἡ προσέγγισή μας πρὸς αὐτήν.

          Νομίζω ὅτι ὅλο αὐτὸ εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς παγκόσμιας συγχύσεως ποὺ ὑπάρχει, τῆς κακῆς ἐλευθερίας ποὺ δὲν εἶναι ἐλευθερία ἐν ἀληθείᾳ, τοῦ ἀνθρώπινου τσαρλατανισμοῦ σὲ πολλὲς ἀπ᾿ αὐτὲς τὶς παραφυάδες καὶ τῆς δυστυχίας τῶν ἀνθρώπων ποὺ δὲν ξέρουν ποῦ νὰ πᾶνε καὶ τρέχουν ἐκεῖ.  Τώρα τὸ ἂν ἀφυπνισθεῖ ἡ διοικοῦσα ᾿Εκκλησία, ἂν ἀνοίξουμε τὰ μάτια μας ἐμεῖς οἱ ἱερεῖς, ἂν προσφέρουμε στὸ λαὸ προφητικὰ τὴν ἀλήθεια καὶ καθαρὰ τὴ μαρτυρία τοῦ Εὐαγγελίου, αὐτὸ εἶναι μιὰ παρηγοριά.  ῎Οχι γιατί θὰ ἀναχαιτίσει τὸ ἔργο τοῦ διαβόλου, ἀλλὰ γιατί θὰ δείξει τὴν δύναμη τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  ῾Η ᾿Εκκλησία δὲν προσπαθεῖ νὰ ἀποτρέψει τὸ κακὸ - αὐτὸ θὰ ὑπάρχει στὸν κόσμο μας.  ᾿Αγωνίζεται νὰ ἐπιτρέψει τὸν Θεὸ - αὐτὸς εἶναι πιὸ ἀναγκαῖος ἀπὸ ὅσο ἐπικίνδυνος εἶναι ὁ διάβολος.  Γιατί τὸ καλὸ ποὺ μπορεῖ ὁ Θεὸς εἶναι περισσότερο ἀπὸ τὸ κακὸ ποὺ θέλει ὁ διάβολος.  «Μείζων ὁ ἐν ἡμῖν ἢ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» (Α' ᾿Ιω. δ' 4).

          ῾Υπάρχει κι ἄλλη μιὰ παρηγοριά.  Εἶναι οἱ περιπτώσεις ἀνθρώπων, ἐγὼ ζῶ πολλὲς τέτοιες, οἱ ὁποῖοι πέφτουν στὰ πλοκάμια αὐτῶν τῶν ὀργανώσεων, μετὰ ἀπὸ λίγο ἀπορρίπτουν ἀπὸ τὸν πνευματικό τους ὀργανισμὸ ὡς ξένο σῶμα ὅλο αὐτὸ τὸ ἦθος ποὺ ἔχουνε δεχθεῖ καὶ ἐπιστρέφουν, δηλαδὴ βρίσκουν τὸν Θεὸ μέσα ἀπὸ τὸν διάβολο, ἂν μποροῦμε νὰ ποῦμε.  ῾Η μετάνοιά τους μπολιάζει μὲ νέο πνεῦμα τὸν πνευματικὸ ὀργανισμὸ τῆς κοινωνίας μας.

Ν.Κ. Τὸ θέμα αὐτὸ τῶν αὐξανομένων θρησκευτικῶν παραφυάδων εἶναι ὁπωσδήποτε ἕνα μεγάλο θέμα γιατί γεννάει καὶ τὸ θέμα τοῦ πλουραλισμοῦ γενικώτερα.  Κατὰ πόσον δηλαδὴ ἡ ᾿Ορθοδοξία θὰ μπορέσει νὰ συνυπάρξει μὲ τὸν αὐξανόμενο πλουραλισμό.

π.Ν.Χ. Πάντως ἡ ᾿Ορθοδοξία ἀναπτύσσεται ὄχι μόνο στὶς ᾿Ορθόδοξες χῶρες.  ῎Εχουμε ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία στὴν ᾿Αμερικὴ καὶ ἐκεῖ ὑπάρχει ἕνας τέτοιος πλουραλισμός.  ῎Αρα τὸ φαινόμενο δὲν εἶναι θέμα ᾿Ορθοδοξίας.  ῾Η ᾿Εκκλησία μπορεῖ νὰ ὑπάρχει καὶ σὲ πλουραλιστικὲς καὶ σὲ ἐθνικές, κοινῆς ταυτότητος, κοινωνίες.  ᾿Αλλὰ εἶναι θέμα ἐθνῶν.  Γι᾿ αὐτὸ τὸ πρόβλημα τὸ νοιώθουμε περισσότερο ἐμεῖς ὡς ῞Ελληνες καὶ ὄχι ὡς ᾿Ορθόδοξοι.

᾿Ορθόδοξος Μοναχισμὸς

Ν.Κ. Τώρα θὰ ἤθελα νὰ ἔλθω σ᾿ ἕνα θέμα ποὺ εἶναι ἀκόμη πιὸ κοντὰ στὴ δική σας ἐμπειρία καὶ βίωμα καὶ θὰ ἤθελα νὰ ἀναφερθῶ στὸ ρόλο καὶ στὴ σημασία τοῦ ᾿Ορθόδοξου μοναχισμοῦ σήμερα.  Πῶς βλέπετε ἐσεῖς τὴν ἐξέλιξη τοῦ μοναχισμοῦ ποὺ ὑπῆρξε κεντρικὸς ἄξονας τῆς ᾿Ορθοδοξίας στὴν ἱστορία της σήμερα;  Πῶς μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει ἕνα ἐνδεικτικὸ βέλος τῆς μυστικῆς διάστασης ποὺ λείπει ἀπὸ τὴ ζωή μας σήμερα;

π.Ν.Χ. ῾Ο μοναχισμὸς ὑπάρχει γιὰ νὰ δείχνει τὸ κριτήριο καὶ νὰ τὸ διατηρεῖ ἀναλλοίωτο.  Λέει κάπου στὸ βιβλίο τῆς «Κλίμακος» ὁ ᾿Ιωάννης ὁ συγγραφεύς του «φῶς μὲν μοναχοῖς ἄγγελοι, φῶς δὲ κοσμικοῖς μοναχικὴ πολιτεία».  Και ἡ εἰκόνα ποὺ ἐμπνέει συνεχῶς τὴ ζωὴ τῶν μοναχῶν εἶναι τὸ ὅραμα τῆς ἀγγελικῆς πολιτείας ποὺ εἶναι ἐπουράνια, ποὺ εἶναι ἄϋλη, ποὺ εἶναι δοξολογικὴ πρὸς τὸν Θεό.  Κατὰ ἀνάλογο τρόπο ἡ μοναχικὴ ζωὴ μὲ τὴν ἀπολυτότητα ποὺ ἔχει ἀπορρίπτει ὅλα τὰ ἰδανικὰ τοῦ σύγχρονου κόσμου· τὴν ἄνεση, τὸ χρῆμα, τὶς ἡδονές, τὴ δόξα καὶ στὴ θέση τους ἔχει βάλει τὴν ἄσκηση, τὴν πτωχεία, τὴν ἐγκράτεια καὶ τὴν ταπείνωση.  Καὶ αὐτὸ τὸ μήνυμα προβάλλει σὲ ἀπόλυτο βαθμό.

          ῎Ελεγα κάποτε σὲ κάτι παιδιὰ ποὺ εἶχαν ἔρθει·  «Σύγχωρέστε με, παιδιά, ἐγὼ εἶμαι λίγο αὐστηρὸς καὶ ἀπόλυτος ἴσως, καὶ καλύτερα νὰ σιωπῶ».   Μοῦ ἀπαντοῦν·  «῎Οχι, πάτερ, δὲν ἔχει σημασία ποὺ ἐμεῖς ἐρχόμαστε καὶ αὐτὰ ποὺ μᾶς λὲς δὲν τὰ κάνουμε· ζῆσε ἐσὺ ἔτσι καὶ λέγε τα.  Χρειάζεται τόσο πολὺ ἕνας ἄνθρωπος σήμερα νὰ μᾶς λέει αὐτὰ ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ κάνουμε καὶ ἐμεῖς ἀρνούμαστε.  Μὴν ἀπογοητεύεσαι».  Νομίζω ὅτι αὐτὸ εἶναι μιὰ κραυγὴ τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου.  Κάποιοι νὰ κρατήσουν αὐτὰ τὰ ἱερὰ πράγματα καὶ νὰ τὰ ἐπαναλαμβάνουν διαρκῶς μὲ τὴ ζωή καὶ τὸ στόμα τους, ἔστω σὰν τρελλοί, στὸ σύγχρονο κόσμο.  ᾿Εδῶ εἶναι ἡ ἀλήθεια.  Εἶναι τόσο ἀναγκαία αὐτὴ ἡ εὐλογημένη μειοψηφία ποὺ ἔχει αὐτὸ τὸ ἀπόλυτο κριτήριο καὶ πνεῦμα στὸ ὁποῖο οἱ ὑπόλοιποι ποτὲ δὲν θὰ φθάσουμε, ἀλλὰ θὰ ἐμπνεόμαστε ἀπ᾿ αὐτὸ γιὰ νὰ δοῦμε πόσο μποροῦμε καὶ ἐμεῖς νὰ φθάσουμε.  Αὐτὸ θὰ μᾶς συντηρήσει στὴ ζωή.

          ῾Η ᾿Εκκλησία δὲν εἶναι ἡ ἀπομόνωση καὶ ὁ μοναχισμός.  Αὐτὸ εἶναι ἐξαίρεση.  ῾Η ᾿Εκκλησία γιὰ τοὺς περισσότερους εἶναι ἐδῶ στὸν κόσμο, μέσα σ᾿ αὐτὴ τὴ φουρτούνα, μὲ τὰ προβλήματα, τὶς δυσκολίες, τὴ γενικευμένη σήψη.  Εἶναι ᾿Εκκλησία ὅμως καὶ ὁ μοναχισμός.  Κάποιες ψυχὲς δὲν μποροῦν νὰ βλέπουν αὐτὴ τὴ κατάσταση καὶ λένε μέσα τους τόσο ἁπαλά·  «῍Η ὁ Θεὸς εἶναι ζωντανὸς καὶ τοῦ ἀξίζουν ὅλα, ἢ δὲν ὑπάρχει καὶ τότε νὰ τελειώνει αὐτὴ ἡ ὑπόθεση».  Καὶ ἐπειδὴ τοὺς εἶναι ζωντανὸς, ζοῦν μ᾿ ἕνα μονισμὸ θεϊκό, δηλαδὴ μὲ ἀπολυτότητα.  ῾Η πρώτη λοιπὸν ἀποστολὴ τοῦ μοναχισμοῦ εἶναι αὐτή· νὰ διατηρεῖ ἀναλλοίωτο τὸ κριτήριο τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ, τοῦ θεϊκοῦ καὶ τοῦ ἀνθρώπινου, τοῦ φυσικοῦ καὶ τοῦ πνευματικοῦ, κ.ο.κ.  Νὰ τονίζει ὅτι ἡ αἰωνιότητα εἶναι πιὸ ἀληθινὴ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα, ἡ ψυχὴ πιὸ ζωντανὴ ἀπὸ τὸ σῶμα, ὁ Θεὸς πιὸ κοντινὸς κι᾿ ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι χρειάζονται καὶ κάποιοι ἄνθρωποι νὰ κάνουν τὴν προσευχὴ ἔργο καὶ ζωή.  Νὰ ζοῦν μόνο γιὰ νὰ ἐπικοινωνοῦν μὲ τὸν Θεό.  Μόνο γιὰ νὰ διατηροῦν αὐτοὺς τοὺς διαύλους ἐπικοινωνίας τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς ἀνοικτούς.  Νὰ μπαίνουν μέσα στὰ κανάλια αὐτὰ καὶ νὰ τὰ ἀνοίγουν.  Τί μεγαλύτερη εὐλογία!  Καὶ ὅ,τι στάζει ἀπὸ τὴ θεϊκὴ χάρι ἐκεῖ μέσα νὰ τὸ μαζεύουμε ἐμεῖς ποὺ εἴμαστε στὸν κόσμο ὡς ἀλήθεια καὶ παρηγοριά.  Τὸ λέω αὐτὸ περισσότερο ὡς κοσμικὸς παρὰ ὡς μοναχός μιὰ ποὺ ζῶ στὸ κέντρο τῆς ᾿Αθήνας, ὅσο βέβαια πιὸ μοναχικὰ μπορῶ.  Αὐτὸ ποὺ κάνουμε αὐτὴ τὴ στιγμὴ δὲν εἶναι κάτι μοναχικό, μιὰ συνέντευξη εἶναι κάτι κοσμικό· καλό, κοινωνικό, πῶς νὰ τὸ πῶ, ἀλλὰ τοῦ κόσμου, ὅμως.  Τὸ μοναχικὸ θὰ ἦταν νὰ εἶμαι ἐγὼ σὲ μιὰ σπηλιὰ, σὲ μιὰ καλύβη, προσευχόμενος.  Θὰ ἦταν συνεχῶς νὰ καθαρίζω αὐτὰ τὰ κανάλια, ποὺ σᾶς εἶπα.  ᾿Εδῶ τὸ δικό μου ἔργο εἶναι διαφορετικό.  Νὰ καθαρίζω τὸ μυαλὸ τῶν ἀνθρώπων λιγάκι, καὶ τὶς καρδιές τους.  Αὐτὴ εἶναι ἡ διπλῆ ἀποστολὴ τῶν μοναχῶν· νὰ μᾶς δείχνουν σὲ ἀπόλυτη μορφὴ τὸ στόχο μας καὶ νὰ προσεύχωνται, νὰ διατηροῦν δηλαδὴ ἀνοικτοὺς αὐτοὺς τοὺς διαύλους ἐποικοινωνίας τοῦ οὐρανοῦ μὲ τὴ γῆ.  ῾Ιερὴ ἀποστολή!  ῎Ερχονται πολλοὶ καὶ λένε·  «πάτερ, μὲ συγχωρεῖς, ἐγὼ δὲν μπορῶ νὰ προσευχηθῶ, ἐσὺ ποὺ εἶναι ἡ δουλειά σου νὰ προσεύχεσαι, κάνε προσευχὴ καὶ γιὰ μένα», καὶ φεύγουν.  Καὶ αὐτὸ τοὺς παρηγορεῖ.  Εἶναι σημαντικό.

          Γι᾿ αὐτὸ καὶ τόσο συγκινεῖ τελικὰ καὶ στὴ δική μας ἐποχή, ὄχι ὁ μορφωμένος κληρικός, ὄχι ὁ ταλαντοῦχος, ὄχι ὁ δραστήριος, ὅσο ὁ ταπεινός, ὁ ἐσωτερικός, ὁ μυστικός.  Στὴν πρώτη περίπτωση μιλάει τὸ χάρισμα· στὴ δεύτερη, ἡ χάρις.  Τὸ πρῶτο εἶναι ἀνθρώπινο· τὸ δεύτερο θεϊκό.  Καὶ τρέχουν οἱ ἄνθρωποι στὰ μοναστήρια.  Στὴν ῾Ελλάδα τὸ μοναστήρι ἀσκεῖ πολὺ μεγάλη ἕλξη.  Κι᾿ αὐτὸ γιατὶ ζητάει ὁ κόσμος τὸ ἀπόλυτο.  ῍Ας μὴ τὸ ἐφαρμόζει, τὸ θέλει ὅμως, ὅπως εἴπαμε προηγουμένως.  ᾿Επίσης ζητᾶ τὸ θεϊκό, ἂς μὴ τὸ μπορεῖ.  Τὸ θέλει νὰ ὑπάρχει κι᾿ ἂς τὸν ἐλέγχει, κι᾿ ἂς τὸ ἀποφεύγει, κι᾿ ἂς τὸ πολεμᾶ ἐνίοτε.

Ν.Κ. Αὐτὸν τὸν δίαυλο τῆς ἐπικοινωνίας μὲ τὸν Θεό, ποὺ εἶναι ἡ ἀποστολὴ τοῦ μοναχισμοῦ στὴ σημερινὴ κοινωνία καὶ πραγματικότητα, τὸν βλέπετε νὰ εἶναι κάτι ποὺ αὐξάνει ἢ συρρικνώνεται;

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ νομίζω ὅτι συρρικνώνεται, δηλαδή, ὑπάρχει μιὰ ἄνθηση τοῦ μοναχισμοῦ καὶ μιὰ ἀριθμητικὴ αὔξηση τῶν μοναχικῶν κλήσεων γιατί ὑπάρχει καὶ μία κοινωνικὴ κόπωση.  ᾿Αλλὰ ἡ κόπωση αὐτὴ βγαίνει κατόπιν στὴ μοναχικὴ ζωή.  Δὲν γεννᾶ ἡ ἐποχή μας τόσο εὔκολα τοὺς ἁγίους, ὅπως τοὺς γεννοῦσαν οἱ ἄλλες ἐποχές.  Τώρα γεννάει ὴ῏ἣἆ῟ὦὸἶὖ, μηχανάκια, τεχνολογία.  Καὶ ἐμεῖς ποὺ γινόμαστε μοναχοί, εἴμαστε προϊόντα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς καὶ ἔχουμε πιάσει ἐπάνω μας αὐτὴ τὴ λέρα τῆς ἀνθρώπινης διάστασης ὑπὸ τὴν διεστραμμένη της μορφή.  Εἶναι δύσκολο νὰ φύγει.  ῍Αν σκονισθεῖς λιγάκι, ρίχνεις νεράκι καὶ φεύγει. ῍Αν πέσει λάδι, θέλεις σαπούνι.  ῍Αν λερωθεῖς μὲ πίσσα ἢ μελάνη, θέλει πολὺ νὰ μουσκέψεις καὶ νὰ τρίβεσαι γιὰ μέρες.  ῎Ετσι συμβαίνει καὶ σήμερα.  ῾Η σύγχρονη λέρα τῆς ἁμαρτίας εἶναι δυσεξάλειπτη.

          Βέβαια ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ πάλι λειτουργεῖ.  Καὶ σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ.  Νομίζω ὅμως ὅτι αὐτὸ ποὺ παίρνουμε συνολικὰ ὡς αἴσθηση εἶναι ὅτι εἶναι πεσμένος καὶ ὁ μοναχισμός μας, πεσμένη καὶ ἡ ᾿Εκκλησία μας, πεσμένο τὸ ἡρωϊκὸ φρόνημα, πεσμένες οἱ πνευματικὲς ἀξίες.  ῞Ενα πρᾶγμα δὲν εἶναι πεσμένο, ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Αὐτὴ θὰ μένει ἀμείωτη καὶ ἀναλλοίωτη γιὰ πάντα.  Παρὰ τὴ δυσκολία ποὺ παρουσιάζει ἡ μετοχή της, ἅγιοι πάντοτε θὰ ἐμφανίζονται, ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ πάντοτε θὰ ὑπάρχουν καὶ θαύματα τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ φανερώσεις τῆς χάριτος Του, πάντοτε θὰ ἐπιτελοῦνται μέσα στὸν πτωτικό μας κόσμο.

Ν.Κ. Αὐτὴ, τὴν ἁγιότητα, ἡ ὁποία τόσο σπανίζει τὴν ἐποχή μας, πάλι σὲ σχετικὸ βαθμὸ μὲ ἄλλες ἐποχές, τὴν βλέπετε νὰ εἶναι σὲ μία φθίνουσα κατάσταση;  Μιλήσατε γιὰ τὸ μοναχισμὸ ποὺ ἐκεῖ φαίνεται βέβαια νὰ ἐπιβιώνει ἔστω μὲ μιὰ διαφορετικὴ μορφή.  Βλέπετε τὴν ἁγιότητα σήμερα καθόλου δυνατὴ μέσα στὸ κόσμο, δηλαδὴ μπορεῖ νὰ εἶναι κανεὶς ἅγιος στὴ σημερινὴ ᾿Αθήνα, στὴ σημερινὴ Πάτρα;

π.Ν.Χ. Κατ᾿ ἀρχὰς ἡ ἁγιότητα δὲν εἶναι φθίνουσα, διότι ἁγιότητα δὲν εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση καὶ ποιότητα.  ᾿Αλλὰ ἁγιότητα εἶναι ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία πάντοτε ὑπάρχει, καὶ μέσα στὸν κόσμο μας, μὲ ποικίλες μορφές.  ῎Αλλες ἐποχὲς ὑπῆρχε μὲ τὴν μορφὴ τῶν σπουδαίων ἀσκητικῶν κατορθωμάτων.  Στοὺς πρώτους αἰῶνες μὲ τὴν μορφὴ τῶν μαρτυρίων.  ῎Αλλοτε βοηθοῦσαν οἱ συνθῆκες τῆς γενικώτερης πτωχείας στὸ νὰ μὴν ὑπάρχει τόσος φιλοϋλισμός ποὺ ὑπάρχει στὴν ἐποχή μας.  Στὴν ἐποχή μας ἡ ἁγιότητα εἶναι ὁ πρακτικὸς βίος.  Τὸ νὰ ζεῖ κανεὶς μέσα ἀπ᾿ τὴ κόπωση τοῦ ἐνορχηστρωμένου αὐτοῦ βομβαρδισμοῦ τῶν ἁμαρτωλῶν ἐρεθισμάτων, τὴν προσδοκία τοῦ Θεοῦ, ἴσως ὄχι τὴν ἐμπειρία, αὐτὸ εἶναι ἁγιότητα.

          Αὐτοὶ ποὺ λιγοστεύουν, ἀλλὰ ὑπάρχουν ἀκόμη, εἶναι οἱ μέτοχοι τῆς ἁγιότητος, οἱ ἅγιοι.  ῎Ισως μποροῦμε ἐμεῖς σὲ λίγα μέτρα νὰ φθάσουμε.  Αὐτὰ ὅμως ἔχουν μεγάλη ἀξία.  ῾Αγιότητα δὲν εἶναι τὸ μέτρο, εἶναι ἡ ἀξία.  Δὲν εἶναι τὸ μέγεθος τοῦ ἀνθρώπινου κατορθώματος, εἶναι τὸ πῶς οἰκονομεῖ ὁ Θεὸς νὰ φανερώνεται.  ῞Αγιοι δὲν εἶναι αὐτοὶ ποὺ τοὺς θαυμάζουμε γιὰ τὰ κατορθώματά τους.  ῞Αγιοι εἶναι αὐτοὶ ποὺ τὸν Θεὸ δοξάζουνε μὲ τὴν ἀγάπη τους.  ῞Οταν μέσα στὶς τόσες πολλὲς προκλήσεις, ἕνας λίγο κατορθώνει, αὐτὸ εἶναι τῆς ἰδίας βαρύτητος ὅταν μὲ τὶς μισὲς προκλήσεις κάποιος κάνει τὸ διπλάσιο.  Καὶ σήμερα, δόξᾳ τῷ Θεῷ, ὑπάρχει ἁγιότης.  ῾Υπάρχουν καὶ οἱ ἑστίες τῆς θεϊκῆς παρηγοριᾶς καὶ οἱ ἀφορμὲς τῆς δόξης Του.  ῾Υπάρχουν ἅγιοι.  Ζεῖ ὁ Θεός.

Ν.Κ. ᾿Απὸ τὴν ἐμπειρία σας μοναστικῶν κέντρων ὅπως εἶναι τὸ ῞Αγιον ῎Ορος, βλέπετε τὰ μοναστικὰ αὐτὰ κέντρα σιγὰ-σιγὰ νὰ ἐξελίσσονται σὲ πόλους ὅπου ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ ὑπάρχουν οἱ θεματοφύλακες τῶν παραδόσεων ἀλλὰ καὶ τῶν θησαυρῶν ὡς τύπου μουσιακοῦ ἂν θέλετε, οἱ μοναχοί, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἄνθρωποι ἐξουθενωμένοι ἀπὸ τὸ βάρος καὶ τὴν κόπωση τῆς ζωῆς ποὺ πᾶνε γιὰ κάποια ἀνάσα τύπου τουριστικῆς ἀναζήτησης, οἱ ἐπισκέπτες;  Τί ἐπιπτώσεις ἔχει αὐτὸ πάνω στοὺς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι, ὅπως εἴπατε, ἀναζητοῦν μὲ καθαρὲς καὶ ὁπωσδήποτε κατὰ ἕνα μεγάλο βαθμὸ εἰλικρινεῖς ἐπιθυμίες καὶ προθέσεις, νὰ κρατήσουν ἀνοιχτοὺς τοὺς διαύλους ἐπικοινωνίας μεταξὺ Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων;

π.Ν.Χ. ῾Οπωσδήποτε τὸ καλύτερο κίνητρο γιὰ νὰ ἐπισκεφθεῖ κανεὶς τὸ ῞Αγιον ῎Ορος, δὲν εἶναι οἱ θησαυροί, ἢ ἡ ὄμορφη φύση, ἢ ἡ ξεκούραση ἀπὸ τὸν κουραστικό μας κόσμο ἢ κάποιο ἱστορικὸ ἐνδιαφέρον.  ῞Ολα ὅμως αὐτὰ εἶναι δικαιολογημένα, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ἐπηρεάζουν τὴ ζωὴ τῶν μοναχῶν.  ᾿Αναγκάζονται, ἀντὶ νὰ φιλοξενοῦν 4-5 ἀνθρώπους ποὺ διψοῦν γιὰ ἀλήθεια, νὰ φιλοξενοῦν καὶ ἑκατὸ ἀνθρώπους τὴ μέρα ποὺ φέρονται ἴσως καὶ περίεργα.  Βέβαια ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἀπὸ αὐτοὺς συγκλονίζονται ἀπὸ αὐτὰ ποὺ βλέπουν, γυρίζουν ἐντελῶς ἀλλαγμένοι, πολλοὶ ἐξομολογοῦνται καὶ μεταστρέφεται ἡ ζωή τους.  Αὐτὸ ἐγὼ τὸ ζῶ ἐδῶ, ποὺ εἶναι μετόχι τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους.

          ῍Αν τὸ δεῖ κανεὶς στενά, αὐτὸ βλάπτει τοὺς μοναχούς.  Τοὺς ἐκτρέπει ἀπὸ τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς τους.  ῍Αν τὸ δεῖ εὐρύτερα, αὐτὸ οἰκοδομεῖ τὴ σωτηρία τῶν ψυχῶν.  Τελικῶς, ὁ μοναχὸς θυσιάζεται, κάνει τὴ διακονία τῆς ἀγάπης του, ἐκτρέπεται ἀπὸ τὸ πρόγραμμά του καὶ τὸ θέλημά του καὶ ὁ Θεὸς μὲ ἄλλους τρόπους τοῦ δίνει τὴ χάρι Του.  ῎Οχι μὲ τὰ κατορθώματα καὶ τὶς προσπάθειές του, ἀλλὰ μὲ τὴν ὑπακοὴ στὸ ἔργο τῆς σωτηρίας.  Καλύτερα νὰ χαλάσουν τὰ μοναστήρια ἂν εἶναι νὰ γεμίσει ὁ παράδεισος.  ῾Απλῶς χρειάζεται νὰ προσέχουν οἱ μοναχοὶ μήπως καὶ αὐτοὶ στὸ τέλος χάσουν τὸ πνεῦμά τους καὶ, ἀντί νὰ ἀλλάζει ὁ κόσμος ἀλλάζουν οἱ ἴδιοι.  Δὲν πρέπει νὰ γίνουν σὰν κι ἐμᾶς.  Οἱ μοναχοὶ εἶναι ἀπὸ μᾶς, ἀλλὰ δὲν εἶναι σὰν ἐμᾶς.  Αὐτὸ πρέπει νὰ μείνει.  Καὶ τὸ δεύτερο, θὰ πρέπει τὴν ἐργασία τους τὴν πνευματική, τὴν προσευχή, νὰ τὴν ἐπιτελοῦν.  Κάποτε θὰ κλείνει τὴν πόρτα του ὁ μοναχός.  Οὔτε τὸ φρόνημα οὔτε ἡ κύρια ἀποστολή του πρέπει νὰ ἀλλοιωθεῖ.

Ν.Κ. ᾿Απὸ τὴν πραγματικότητα καὶ τὴν ἐμπειρία σας γιὰ τὸ τί συμβαίνει στὸ ῞Αγιον ῎Ορος τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια, βλέπετε καθόλου τὸ φρόνημα νὰ ἀλλοιώνεται;  

π.Ν.Χ. Νομίζω πὼς καὶ ναὶ καὶ ὄχι.  Δηλαδὴ κατ᾿ ἀρχὰς ἡ περίοδος τῶν εἴκοσι ἐτῶν εἶναι πολὺ μικρὴ γιὰ νὰ δεῖ κανεὶς τὶς βαθειὲς ἀλλαγές.  Θὰ φανοῦν αὐτὲς ἀργότερα.  Τὸ ῞Αγιον ῎Ορος περνάει ἀκόμη τοὺς κραδασμοὺς μιᾶς ἀνανεώσεως ξαφνικῆς μὲ νέους στὴν ἡλικία, μὲ νέους στὴ μοναχικὴ ἐμπειρία.  ῞Ενα κουρασμένο, παρηκμασμένο, ἀλλὰ πνευματικὸ ῞Αγιον ῎Ορος δέχθηκε κουρασμένους ἀπὸ τὸν κόσμο, ἄπειρους καὶ μὴ καλλιεργημένους, ὅπως παλιὰ, ἀνθρώπους.  Αὐτὸ σὲ ἀνθρώπινο ἐπίπεδο.   Τὶς κλήσεις ὅμως ὁ Θεὸς τὶς ἔβαλε.  Γι᾿ αὐτὸ ὁ Θεὸς θὰ δείξει τὰ ἀποτελέσματα.  ᾿Εγὼ τὰ βλέπω ὅλα αὐτὰ ὡς μιὰ εὐλογία ποὺ οἰκονόμησε ὁ Θεὸς ἔτσι νὰ ἔλθει στὴ ζωὴ τῆς ᾿Εκκλησίας μας καὶ τοῦ κόσμου ὁλόκληρου.  Μέσα ἀπὸ τὰ πολλὰ λάθη καὶ τὰ στραβὰ ποὺ ἴσως γίνονται μπορεῖ πάλι ταπεινὰ νὰ ἐμφανίζεται ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.

᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονα Βιοηθικὰ διλήμματα

Ν.Κ. Γιὰ νὰ τελειώσουμε, θὰ ἔλθω σ᾿ ἕνα κεφάλαιο ποὺ εἶναι σημαντικὸ καὶ ποὺ εἶναι κοντὰ στὶς γνώσεις καὶ ἐμπειρία σας ὡς θετικοῦ ἐπιστήμονα. Θὰ ἤθελα νὰ μιλήσουμε λίγο γιὰ τὴν ᾿Ορθοδοξία καὶ τὶς σύγχρονες ἐπιστημονικὲς καὶ τεχνολογικὲς ἐξελίξεις.  ᾿Ιδιαίτερα θὰ ἤθελα νὰ ἐπικεντρωθοῦμε κάπως στὶς ἐξελίξεις τοῦ βιοτεχνολογικοῦ καὶ ἰατρικοῦ χώρου.  ᾿Εδῶ νομίζω συντελοῦνται πιὰ ἀξιόλογες ἐξελίξεις ποὺ γεννοῦν σημαντικὰ ἠθικὰ προβλήματα.

          ᾿Αφ᾿ ἑνὸς μὲν γνωρίζουμε ὅτι ἡ τεχνολογικὴ πρόοδος καὶ ἐπιστημονικὴ γνώση στὸ χῶρο αὐτὸ ἔχει παρατείνει τὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου.  Στατιστικὰ δηλαδή.  ᾿Απὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ διατηροῦνται στὴ ζωὴ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ὑπὸ ἄλλες συνθῆκες θὰ πέθαιναν φυσιολογικά.  Γεννᾶται λοιπὸν ἕνα ἠθικὸ πρόβλημα τῆς λειτουργίας καὶ ἐφαρμογῆς τῆς ὅλης βιολογικῆς καὶ ἰατρικῆς ἐπιστημονικῆς τεχνολογίας πάνω στὴ ζωὴ καὶ τὰ ἠθικὰ ζητήματα τὰ ὁποῖα δημιουργεῖ.  Καὶ θὰ ἤθελα ἐδῶ τὴ γνώμη σας καθὼς ἐπίσης καὶ σ᾿ αὐτὸ τώρα ποὺ ἔχει τεθεῖ στὶς σύγχρονες κοινωνίες καὶ ὄχι μόνο στὶς δυτικὲς χῶρες, τὸ λεγόμενο πρόβλημα τῆς εὐθανασίας.  Θὰ παρακαλοῦσα τὴ γνώμη σας σ᾿ αὐτὰ ἀπὸ μιὰ ᾿Ορθόδοξη θεώρηση, καὶ κάτα πόσο ἡ ἐξέλιξη αὐτή, σὲ κάποιο σημεῖο βγαίνει ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια καὶ ἔξω ἀπὸ τὸν ἔλεγχο ὁρισμένων καταστάσεων.

π.Ν.Χ. Βέβαια, τὸ θέμα αὐτό, τὸ κάθε θέμα βιοηθικῆς εἶναι θέμα μιᾶς ξεχωριστῆς καὶ πολὺ καλὰ μελετημένης συνεντεύξεως.  Θὰ εἶναι πολὺ μεγάλο λάθος νὰ προσπαθήσω νὰ πῶ κάτι σ᾿ αὐτὸ τὸ χῶρο τὴ στιγμὴ ποὺ ἀκόμη ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν ἔχει διατυπώσει ἐπίσημη ἄποψη.  Καὶ δὲν θὰ τὸ κάνω αὐτὸ τὸ πρᾶγμα.  Μπορῶ ὅμως νὰ πῶ δυὸ-τρία πράγματα ἔξω-ἔξω καὶ γενικὰ γιὰ τὸ θέμα τῶν ἀναπαραγωγικῶν τεχνολογιῶν ἀφ᾿ ἑνὸς καὶ τῆς εὐθανασίας ἀφ᾿ ἑτέρου, μιὰ ποὺ τὸ πρῶτο κυριαρχεῖ στην ἰατρικὴ πράξη, τὸ δὲ δεύτερο ἤδη νομιμοποιήθηκε στὴν Αὐστραλία, στὴν ῾Ολλανδία, κ.λπ.

          Κατ᾿ ἀρχὰς στὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη, ἡ βιολογικὴ ζωὴ εἶναι μεγάλο δῶρο ἀπὸ τὸ Θεὸ, ἀλλὰ ὄχι τὸ μεγαλύτερο. Τὸ μεγαλύτερο δῶρο εἶναι ἡ πνευματικὴ ζωή.  Διότι εἴτε ζήσει ἕνας ἄνθρωπος 50 χρόνια, εἴτε ζήσει 70 χρόνια τὸ ἴδιο εἶναι· ἕνα τίποτε μέσα στὴν ἱστορία καὶ μέσα στοὺς αἰῶνες.  ῍Ας πάρουμε ἕνα παράδειγμα.  ῾Ο Κολοκοτρώνης πέθανε τὸ 1843 καὶ ὁ Κανάρης τὸ 1870.  Κάνει καμμιὰ διαφορὰ γιὰ σᾶς;  ᾿Εμένα ἡ μία γιαγιά μου πέθανε τὸ 1962, ἡ ἄλλη τὸ 1960.  ῍Αν εἶχαν πεθάνει τὸ 1985, πάλι τὴν ἴδια αἴσθηση θὰ εἶχα, ὅτι φύγανε.  ᾿Επειδὴ ἀκριβῶς ἐπίκεντρο τῆς ζωῆς εἶναι ὁ Θεὸς κατὰ τὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη, ἡ βιολογικὴ ζωή, ἔχει τὴν ἀξία της ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ἡ πνευματικὴ ζωή,  εἶναι ἡ ὄντως ζωὴ.  Στὴν ἀντίληψη ἄλλων χριστιανῶν κέντρο εἶναι ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ παρόν.  Γι᾿ αὐτὸ ἡ βαρύτητα τῆς παρούσης ζωῆς εἶναι δυσανάλογα μεγάλη.  Στὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη κέντρο εἶναι ὁ Θεὸς καὶ τὸ μέλλον, τὸ αἰώνιο μέλλον.  Εἴμαστε πιὸ πολὺ αὐτὸ ποὺ θὰ γίνουμε, θεοὶ κατὰ χάριν, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ τώρα εἴμαστε, ἄνθρωποι.  Αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο εἴμαστε κεκλημένοι, ἁγιότητα, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ κάνουμε, ἁμαρτίες.  Αὐτὸ ποὺ ἀποτελεῖ τὴ ζωή μας στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, τὸ αἰώνιο μέλλον, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ προσδιορίζει τὸ πέρασμά μας σ᾿ αὐτὸ τὸν κόσμο, τὸ πρόσκαιρο παρόν.  ῾Η βιολογικὴ ζωὴ ἀποκτᾶ ἔτσι ἀνυπολόγιστη ἀξία λόγῳ τῆς πνευματικῆς. Τὸ παρὸν λόγῳ τοῦ μέλλοντος.

          Στὶς μέρες μας συμβαίνουν πολλὰ παράξενα στὰ θέματα τῆς ζωῆς.  ᾿Ενῶ μιλᾶμε ἐκτενῶς γιὰ τὴν ἀξία τῆς ζωῆς, συστηματικὰ καὶ μεθοδευμένα παρεμποδίζουμε τὶς γεννήσεις στὸν ...πολιτισμένο κόσμο.  ᾿Ενῶ ἀγωνιωδῶς καταξοδευόμεθα στὰ θέματα ὑγείας καὶ παρατάσεως ζωῆς, νομιμοποιοῦμε τὴν εὐθανασία.  ῎Ετσι στὶς ἀναπαραγωγικὲς τεχνολογίες ὑπάρχει ἕνας διχασμός.  ῾Η μία ὁμάδα τεχνολογιῶν εἶναι ἐκεῖνες οἱ ὁποῖες ἐκεῖ ποὺ ἡ φύση λέει ναί, ἐκεῖνες λένε ὄχι. Τέτοιες εἶναι ἡ ἔκτρωση, οἱ ἀντισυλληπτικὲς τεχνολογίες, ἡ στειροποίηση.  Καὶ ἡ ἄλλη οἰκογένεια τεχνολογιῶν εἶναι ἐκεῖνες ποὺ προσπαθοῦν νὰ λένε ναὶ ἐκεῖ ποὺ ἡ φύση λέει ὄχι.  Τέτοιες εἶναι ἡ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση, ἡ ἑτερόλογη ἢ ὁμόλογη σπερματέγχυση, κ.ο.κ.  Στὴν οὐσία λοιπὸν ὁ ἀγώνας τῆς ἐπιστήμης δὲν εἶναι ἀγώνας γιὰ τὴ ζωὴ ἀλλὰ εἶναι ἀγώνας κατὰ τῆς φύσεως.  Πῶς λοιπὸν νὰ μὴν ζητοῦμε τὸν καθορισμὸ κάποιων κριτηρίων καθοριστικῶν τῆς ἀνθρώπινης παρέμβασης στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς, στὴ γέννηση τῆς ψυχῆς;

          ᾿Ανάλογη ἀντιφατικότητα ὑπάρχει καὶ στὰ θέματα τοῦ τέλους τῆς ζωῆς, ὅπως αὐτὸ τῆς εὐθανασίας, ἐκεῖ ποὺ παλεύει ὁ πόνος μὲ τὸ χρόνο.  ῾Ο πόνος ποὺ εἶναι δικός μας, συνέπεια τῆς πτώσεώς μας, μὲ τὸν χρόνο ποὺ εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ σὲ μᾶς.  Εἶναι περισσότερο εὐλογία θεϊκὴ ὁ χρόνος παρὰ ἐχθρὸς ὁ πόνος.

          Τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου, ὡς γεγονὸς κυρίως τῆς αἰωνιότητος, εἶναι ἀπείρως μεγαλυτέρας σημασίας τοῦ τρόπου τοῦ θανάτου ποὺ ἐπισυμβαίνει σ᾿ αὐτὴ τὴ ζωή.  Τὸ «πῶς» τῆς αἰωνίας καταστάσεως τῆς ψυχῆς εἶναι τελικὰ ποὺ μετράει στὸ θάνατο καὶ ὄχι τὸ «πῶς» τῶν τελευταίων στιγμῶν τοῦ σώματος στὴν πρόσκαιρη ζωή.  Αὐτὸ μπορεῖ να γεννήσει ὑπομονή, ἀνοχὴ καὶ ἀγάπη στοὺς γύρω, φροντίδα καὶ ἐμπιστοσύνη στὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, σεβασμὸ καὶ ταπείνωση στὴν ἀποδοχὴ τῶν δώρων Του.  Γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς καὶ γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία ἡ εὐθανασία εἶναι ὁ χειρότερος πνευματικὰ θάνατος.

          Βέβαια ὑπάρχει καὶ ἡ ἄλλη πλευρά. Τελικὰ ὅλες αὐτὲς οἱ τεχνολογίες τῆς ὑποβοηθήσεως τοῦ ἀναπνευστικοῦ συστήματος παρατείνουν τὴ ζωὴ ἢ παρεμποδίζουν τὸν θάνατο;  Καὶ ἔχουμε τὸ δικαίωμα ἐμεῖς νὰ παρεμποδίσουμε τὸ θάνατο ὅταν ἔρχεται, καὶ ἕναν ἄνθρωπο νὰ τὸν καθιστοῦμε σ᾿ αὐτὴ τὴ κατάσταση τῆς ἀμφίβολης ζωῆς;  Εἶναι θέματα ποὺ πρέπει νὰ τὰ συζητήσουμε.

          ῞Οπως καταλαβαίνετε ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει μιὰ ἄλλη λογικὴ σ᾿ αὐτὰ τὰ θέματα· τὴ λογικὴ τῆς σωτηρίας τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ Θεοῦ.  ῎Ετσι μπορεῖ νὰ προκύψει ἡ σωτηρία ἑνὸς ζευγαριοῦ μέσα ἀπὸ τὴ δοκιμασία τῆς στειρότητος.  ῾Η φυσικὴ στειρότητα μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει σὲ πνευματικὴ γονιμότητα.  Ζευγάρια ποὺ δὲν γεννοῦν παιδιὰ μποροῦν νὰ γεννοῦν τὸν Θεό.  ῾Η ᾿Εκκλησία δέχεται φιλάνθρωπα τὴν ἰατρικὴ παρέμβαση, ἀλλὰ μέσα στὸ πνεῦμα τῆς προσδοκίας τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ περισσότερο καὶ ὄχι ἑνὸς παιδιοῦ στὸ ὁποῖο θὰ προσφέρουμε τὴν κληρονομιὰ τῆς ἐγωϊστικῆς μας ἀγάπης.  Συνήθως τὸ παιδί, καὶ ὄχι «τὰ παιδιά», τὸ θέλουμε γιὰ μᾶς σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο καὶ ὄχι γιὰ τὸ ἴδιο καὶ τὸν Θεὸ στὴν αἰωνιότητα.  Δὲν εἶναι τόσο τὸ ὅτι οἱ γονεῖς θέλουν νὰ κάνουν παιδιά, ἀλλὰ τὸ γιατί θέλουν.  Μ᾿ αὐτὸ δὲν ἔχει ἀσχοληθεῖ κανείς.  ῾Η ᾿Εκκλησία βλέπει τὰ παιδιὰ ὄχι ὡς φυσικὲς προεκτάσεις δικές μας, ἀλλὰ ὡς πνευματικὲς προεκτάσεις τοῦ Θεοῦ.  ῎Ετσι πολλαπλασιάζεται ὁ Θεός.  Γιατί ὅταν ἀρχίζει ἡ ζωή, ἀρχίζει ἡ ψυχή.  Καὶ εἶναι πολὺ 1/2ραῖο γιατὶ κάθε ψυχὴ εἶναι μιὰ ἀνάσα τοῦ Θεοῦ, μιὰ πνοή Του.  ῎Εχει ἱερότητα ἡ ἀρχὴ τῆς ζωῆς ὅπως ἔχει ἱερότητα καὶ ἡ μορφὴ τῆς ζωῆς.

          ῍Ας ἔλθουμε τώρα στὸ θέμα τῆς γενετικῆς μηχανικῆς.  Σήμερα ἡ γενετικὴ μηχανικὴ ἀρχίζει πολὺ νὰ συζητάει καὶ ἐνδεχομένως νὰ παίζει ὄχι ἁπλῶς μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς. Κεντρικὴ θέση στὰ ἐνδιαφέροντά της ἡ δημιουργία νέων μορφῶν ζωῆς.  Πολυδιατυμπανίστηκε τὸ θέμα αὐτὸ τοῦ ἀνθρωπίνου γονιδιώματος, τὸ ῍῟ἣὰὃ ὼὸὃ῏ἣὸ ἆἶ῏ἢὸὴὦ, ὅπως καὶ τὰ θέματα τῆς γονιδιακῆς θεραπείας.  ῎Ελεγαν ὅτι ἀπὸ τὸ 1990 μέχρι τὸ 1995 θὰ ἔχει γίνει ἡ πλήρης χαρτογράφηση τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος, δηλαδὴ ὁ ἀκριβὴς προσδιορισμὸς τῆς θέσεως τῶν γονιδίων μέσα στὸ ἲΝΑ, κ.λπ. καὶ ἡ θεραπεία ἢ καὶ πρόληψη ἀσθενειῶν μὲ ἀντικατάσταση τῶν προβληματικῶν γονιδίων.  Τὰ πράγματα δὲν εἶναι βέβαια τόσο εὔκολα.

          ῍Ας ὑποθέσουμε ὅμως ὅτι ὅλα πηγαίνουν καλά, ὅτι τελικὰ ἔφθασε ἡ ἐπιστήμη νὰ κάνει ἀξιόλογα ἐπιτεύγματα σ᾿ αὐτὸν τὸν τομέα.  Γιατί ν᾿ ἀλλάξει τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς ὁ ἄνθρωπος;  Τί ἀξία ἔχει νὰ ἔχουμε προκαθορίσει τὸ χρῶμα τῶν μαλλιῶν τοῦ παιδιοῦ μας, ὅταν στὰ 80 χρόνια ποὺ θὰ ἔχουμε ζήσει σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο δὲν θὰ ἔχουμε πάρει γεύση Θεοῦ.  Καὶ ὅπως εἶπα προηγουμένως ἡ ζωή μας εἶναι πιὸ πολὺ αὐτὸ ποὺ θὰ γίνουμε ἀπὸ αὐτὸ ποὺ τώρα εἴμαστε.  Συνεπῶς θὰ χάσουμε τὸ ἄλλο καὶ θὰ ἔχουμε περάσει ἐδῶ μιὰ ζωὴ χωρὶς τὴν προοπτικὴ τῆς ἄλλης.  Σ᾿ αὐτὸ εἶναι ἀντίθετη ἡ ᾿Εκκλησία.  Αὐτὴ πιστεύει  στὸ σεβασμὸ τῆς ζωῆς ὡς δώρου τοῦ Θεοῦ, ὄχι ὅμως ὡς πηγῆς τοῦ ἀγαθοῦ.  Τὸ μέγιστο ἀγαθὸ εἶναι ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.

Ν.Κ. Στὴν περίπτωση ὅμως ποὺ μιὰ τέτοια τεχνολογία ἢ μιὰ τέτοιου εἴδους γνώση ἐπιτρέπει π.χ. σ᾿ ἕνα ζευγάρι νὰ διαγνώσει τὴν τυχὸν διὰ βίου ἀναπηρία τοῦ ἐμβρύου καὶ ἀνάλογα νὰ ἀποφύγει αὐτὴ τὴ γέννηση ἤ, ἂν ὑπάρχει περίπτωση θεραπείας, ὄχι, ἐσεῖς τί νομίζετε;

π.Ν.Χ. Αὐτὸ θὰ ἦταν πολὺ καλὸ στὴν περίπτωση τῆς θεραπείας.  Τί 1/2ραῖο πρᾶγμα νὰ βοηθήσουμε τὴν προαγωγὴ τῆς ζωῆς παράλληλα μὲ τὴν παραγωγή της!  ᾿Αλλὰ ὅπως γνωρίζετε σ᾿ ὅλα αὐτὰ τὰ θέματα τοῦ προγεννητικοῦ ἢ περιγεννητικοῦ, ὅπως λέγεται, ἐλέγχου, κυρίως τὸ θέμα τίθεται, ὅπως κι ἐσεῖς τὸ θέσατε, στὸ ἂν γίνει διακοπὴ τῆς κύησεως ἢ ὄχι.  ῍Αν θὰ γεννηθεῖ ἕνα παιδάκι μὲ μιὰ ἀναπηρία ἢ ὄχι.  Γιατί ἡ κοινωνία μας δὲν ἀντέχει νὰ μεγαλώσει ἕνα παιδάκι μὲ μιὰ ἀναπηρία;  Νὰ τὸ φροντίσει, νὰ ἐνισχύσει τοὺς γονεῖς, νὰ καλλιεργηθεῖ μὲ σπάνιες ἀρετὲς τὸ περιβάλλον;  

          Γνωρίζω μιὰ οἰκογένεια ποὺ ἔχει ἕνα παιδάκι ποὺ γεννήθηκε τετραπληγικὸ ἀπὸ ἰατρικὸ λάθος μᾶλλον.  Τὸ παιδάκι αὐτὸ ὅσο μεγαλώνει τόσο βαρύτερο γίνεται.  Τώρα εἶναι δέκα χρονῶν καὶ δὲν μποροῦν πλέον νὰ τὸ σηκώσουν.  Μόνο ποὺ τὸ βλέπεις τὸ λυπᾶσαι καὶ εἶναι ἕνα ἀγγελούδι.  Αὐτὸ ὅμως τὸ ἴδιο παιδὶ ἔχει βγάλει αἰσθήματα πόνου ναί, ἀλλὰ καὶ ταπεινώσεως, ἀγάπης, ἀνιδιοτέλειας, αὐτοθυσίας στοὺς γονεῖς.  Αἰσθήματα ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὴ σωτηρία τους.  Αὐτοὶ οἱ ἴδιοι γονεῖς δὲν θέλουν οὔτε ν᾿ ἀκούσουν ὅτι τὸ παιδί τους θὰ πεθάνει.  Καὶ ἂς βασανίζονται, τὸ λατρεύουν.  Καὶ αὐτὸ εἶναι κοινὴ ἐμπειρία.  Δὲν ξέρω ἂν ὑπάρχουν γονεῖς ποὺ ἔχουν ἕνα τέτοιο παιδὶ καὶ εὔχονται νὰ πεθάνει.  Καὶ ὅμως καὶ οἱ ἴδιοι γονεῖς ἂν εἶχαν κάνει προγεννητικὸ ἔλεγχο καὶ διαπίστωναν τότε τὴν πάθηση τοῦ παιδιοῦ τους, κατὰ πᾶσα πιθανότητα θὰ ἀρνοῦντο νὰ φέρουν στὸν κόσμο ἕνα τέτοιο παιδάκι και θἄκαναν τὸν φτωχὸ ἀπὸ ἀγάπη κόσμο μας ἀκόμη φτωχότερο καὶ τὸν πλούσιο σὲ φιλαυτία ἀκόμη ἐγωϊστικότερο.  ῎Ετσι θὰ εἴχαμε ἔναν ἄγγελο λιγότερο ποὺ νὰ μᾶς θυμίζει ὅτι ζοῦμε σ᾿ ἕνα πτωτικὸ κόσμο μὲ ἔντονη τὴν ἐλπίδα τοῦ αἰώνιου θεϊκοῦ κόσμου.

          ῾Ο θάνατος, εἴτε τὸ θέλουμε εἴτε ὄχι, θὰ ὑπάρχει.  ῾Η σιγουρότερη κληρονομιὰ ποὺ ὅλοι μας ἔχουμε καὶ μεταφέρουμε στὰ παιδιά μας εἶναι τὸ στίγμα τοῦ θανάτου.  Ποιά ἀρρώστεια εἶναι χειρότερη ἀπὸ τόν θάνατο;  ῾Η ᾿Εκκλησία προτείνει ἕναν ἄλλου εἴδους προγεννητικὸ ἔλεγχο.  Αὐτὸν ποὺ κάνει τὰ ζευγάρια νὰ συνειδητοποιοῦν ὅτι δὲν φέρνουν μιὰ ζωὴ σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο, ἀλλὰ γεννοῦν μιὰ ψυχὴ γιὰ τὴν αἰώνια ζωή.  Μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια τὸ κάθε παιδάκι εἶναι μιὰ ψυχούλα, ἕνα ἀγγελούδι, μιὰ πνοὴ τοῦ Θεοῦ μὲ στίγματα πτωτικὰ ποὺ ὅμως ἐνῶ ταπεινώνουν δὲν ἀπογοητεύουν.  Δὲν θὰ τὴν διακόψουμε ἐμεῖς αὐτὴν τὴν κύηση.  Διότι ἡ ἔκτρωση δὲν εἶναι ἔκτρωση ἑνὸς ἐμβρύου ἀπὸ τὴν κοιλιὰ τῆς μητέρας του, ἀλλὰ εἶναι ἔκτρωση μιᾶς ψυχῆς ἀπὸ τὴν ἀγκαλιὰ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς δικῆς μας ψυχῆς ἀπὸ τὸ θέλημά Του.

Ν.Κ. Διακρίνω σ᾿ αὐτὰ ποὺ λέμε ὅτι ἡ θέση τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας δὲν εἶναι μὲν θέση ἀντιεπιστημονικὴ ἢ θέση ἐναντίον τῆς ἔρευνας, πρέπει ὅμως αὐτὴ ἡ ἔρευνα νὰ γνωρίζει τὰ ὅριά της.

π.Ν.Χ. Ποιός θὰ ἔλεγε τὸ ἀντίθετο;  Τὰ ὅρια ὅμως αὐτὰ πρέπει νὰ εἶναι σαφῆ καὶ ἀδιαπραγμάτευτα.  ῞Οταν, ἂς ποῦμε, γιὰ νὰ γεννηθεῖ ἕνα παιδὶ πρέπει νὰ νεκρώσουμε καμμιὰ δεκαριὰ ἄλλα γονιμοποιημένα ὠάρια, ποὺ εἶναι ἔμβρυα, ἡ ᾿Εκκλησία δὲν μπορεῖ αὐτὸ νὰ τὸ δεχθεῖ.  ῎Οχι μόνο ἡ ᾿Ορθόδοξη.  ᾿Απ᾿ ὅτι ξέρω κανένας ἄνθρωπος ποὺ πιστεύει σὲ θεὸ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ δεχθεῖ.

Ν.Κ. Μὰ καὶ ἡ ἐντελῶς ἐκκοσμικευμένη θεώρηση τοῦ θέματος παραδέχεται ὅτι ὅλη αὐτὴ ἡ ἐξέλιξη καὶ δραστηριότητα ἐνέχει πολλὰ διλήμματα σ᾿ ἐντελῶς ἀνθρωπιστικὸ ἐπίπεδο χωρὶς καμμιὰ μεταφυσικὴ διάσταση.

π.Ν.Χ. Πολὺ σωστά. Καὶ γι᾿ αὐτὸ τὸ λόγο τὰ περισσότερα κέντρα βιοηθικῆς ποὺ ὑπάρχουν δὲν εἶναι κέντρα ἐκκλησιαστικὰ ἀλλὰ ἀκαδημαϊκά.  Φοβᾶται ὁ ἴδιος ὁ κόσμος ἀπ᾿ αὐτὰ τὰ πράγματα.  Καὶ δυστυχῶς τὸ τρομερὸ εἶναι ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ καταλάβουμε τὸ τί ἀκριβῶς κάνουμε πρὶν φθάσουμε στὸ ἀποτέλεσμα.  Δὲν μποροῦμε νὰ προλάβουμε οὔτε νὰ προβλέψουμε.  Καὶ παίζουμε.  Αὐτὰ τὰ παιχνίδια τί τὰ θέλουμε;

Ν.Κ. Δὲν θεωρεῖται πρόοδος αὐτὸ ἀπὸ τὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση;

π.Ν.Χ. Ποιό τὸ παιχνίδι μὲ τὴ ζωή;

Ν.Κ. Ναί, γιατί ἡ ἔρευνα ἐνέχει κάποιο κίνδυνο, γιατὶ δὲν ξέρεις τί θὰ βγάλεις, ὅπως ξέρετε ἀπὸ ἐπιστημονικὴ ἐμπειρία.

π.Ν.Χ. Τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι ἡ ἔρευνα.  Τὸ πρόβλημα εἶναι ἡ ἐφαρμογὴ τῆς ἔρευνας στὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ ζωή.  ᾿Εδῶ ἔχουμε τεράστια προβλήματα.  Μοῦ ἔφεραν ἀπόκομμα ἀπὸ ἐφημερίδα πρὶν τέσσερες μέρες ὅτι ἕνας δότης σπέρματος ἔχει πάνω ἀπὸ 200 παιδιά.  Καὶ δὲν ξέρει ὁ κακομοίρης καὶ πόσα πεθαμένα παιδιὰ ἔχει.  Διότι γιὰ νὰ γονιμοποιηθοῦν ὅλα τὰ ὠάρια τὰ ὁποῖα ἐμφυτεύθηκαν στὶς μήτρες τῶν γυναικῶν, αὐτὸς ἔδωσε σπέρμα μὲ τὸ ὁποῖο γονιμοποιήθηκαν χιλιάδες ὠάρια.  ῎Εχει λοιπὸν αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος 200 παιδιὰ μὲ διάφορες γυναῖκες, καὶ ἔχει δύο χιλιάδες, πέντε χιλιάδες πεθαμένα παιδιά.  Αὐτὸ τὸ πρᾶγμα σὲ τί βοηθάει;  Στὸ νὰ πληρώνεται καὶ νὰ δίνει τὸ σπέρμα του;  Τὸ σπέρμα εἶναι ζωή, εἶναι ἱερό.  ᾿Αλλοῦ πρέπει νὰ πηγαίνει.  Γι᾿ αὐτὸ σᾶς εἶπα ἂν τὸ ἀναλύσουμε τὸ θέμα προκύπτουν πολλά.  ᾿Εδῶ ἁπλῶς κάνουμε μιὰ νύξη.

Ν.Κ. Εἶναι ὁπωσδήποτε νύξη, γιὰ νὰ ποῦμε ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν κατὰ πόσο ἡ σημερινὴ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία ἔχει ἀποκρυσταλλώσει πάνω στὰ θέματα αὐτὰ μιὰ διδασκαλία μέσα ἀπὸ τὴν παράδοσή της.  ᾿Αφ᾿ ἑτέρου δέ, πῶς ἐσεῖς ὡς ᾿Ορθόδοξος μοναχός, ὡς ἱερεὺς ὁ ὁποῖος ἔχει ἐνδιατρίψει στὰ θέματα αὐτὰ βλέπετε τὶς ἠθικὲς συνέπειες καὶ διαστάσεις τῶν σύγχρονων βιοϊατρικῶν ἐπιτευγμάτων;

π.Ν.Χ. ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία καὶ παράδοση δὲν ἔχει ὡς στόχο της νὰ δώσει λύσεις στεγνά διατυπωμένες ὅσο νὰ δώσει φρόνημα ἀπὸ τὸ ὁποῖο μὲ σαφήνεια θὰ προκύπτουν οἱ λύσεις.  Εἶναι μιὰ διαφορὰ μὲ τὴ Δύση, ἡ ὁποία συνηθίζει νὰ κωδικοποιεῖ τὴν ἠθική της.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη παράδοση δὲν ἔχει κύριο στόχο της τὸ τί θὰ κάνουμε ἀλλὰ τὸ πῶς θὰ γίνουμε.  Τὸ τί θὰ κάνουμε δὲν εἶναι τόσο ὅρος ἐσωτερικῆς πνευματικῆς μεταμορφώσεως ὅσο ἀποτέλεσμά της.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι ὑπάρχει ἕνα σχετικὸ ἐνδιαφέρον.  Πάντοτε ἐδῶ σ' ὅλες τὶς ἐθνικὲς ἐπιτροπὲς προσκαλοῦνται καὶ ἐκπρόσωποι τῆς ᾿Εκκλησίας, κάποιοι ἀρχιερεῖς ποὺ ἀσχολοῦνται ἐπιμελῶς μὲ τὰ θέματα αὐτά.  ᾿Εμεῖς δὲ ἐδῶ στὸ Μετόχι μας, παρὰ τὸ ὅτι ἐγὼ εἶμαι μοναχός, ἐπειδὴ μοῦ ἐζητήθη ἱδρύσαμε τὸ πρῶτο ἐν ῾Ελλάδι Κέντρο Βιοϊατρικῆς ᾿Ηθικῆς καὶ Δεοντολογίας μὲ σκοπὸ τὴ συλλογὴ τῆς σχετικῆς βιβλιογραφίας, καὶ τὴ δημιουργία προϋποθέσεων ἀκαδημαϊκοῦ προβληματισμοῦ στὰ θέματα αὐτὰ ἀπὸ τὸν ὁποῖο θὰ βγεῖ ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ φρόνημα ποὺ θὰ ὁδηγήσει σὲ συγκεκριμένες θέσεις καὶ προτάσεις τὴν ᾿Εκκλησία καὶ θὰ βοηθήσει τὴν κοινωνία νὰ προβεῖ σὲ σχετικὲς νομοθετικὲς ρυθμίσεις.  Αὐτὸ φανερώνει ἕναν ἰδιαίτερο σεβασμὸ στὸ βάρος τῶν προβλημάτων ποὺ ὑπάρχουν, ἀλλὰ καὶ στὴ φοβερὴ δυνατότητα ποὺ ἔχουν οἱ δογματικὲς θεολογικὲς ἀλήθειες νὰ διατυπωθοῦν μέσα ἀπὸ τὸ κανάλι αὐτῆς τῆς σύγχρονης προβληματικῆς.  Καὶ αὐτὸ γίνεται.

Ν.Κ. Δηλαδὴ μέσα ἀπὸ μιὰ θεώρηση τῆς ζωῆς;

π.Ν.Χ. Βεβαίως, εἶναι αὐτὰ κανάλια μέσα ἀπὸ τὰ ὁποῖα μποροῦμε νὰ ποῦμε ἐμεῖς ὁρισμένα πράγματα.  Νὰ ἐκφρασθοῦμε γιὰ τὸν σεβασμὸ τῆς ζωῆς.  Νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν ψυχὴ καὶ τὴ ζωὴ ὡς ἀνάσας τοῦ Θεοῦ.  Νὰ παρουσιάσουμε τὴν ἠθικὴ ὡς πνευματικὴ ἐλευθερία καὶ ὄχι ὡς συνταγή.  Τώρα μᾶς δίνεται αὐτὴ ἡ εὐκαιρία. ᾿Αναλύουμε τὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς.  Κατανοοῦμε καλύτερα τὸ τέλος της.  Τί 1/2ραῖο πρᾶγμα!  Ποτὲ δὲν ὑπῆρχε τέτοια ἐπιμελὴς καὶ ἐνδελεχὴς ἐνασχόληση μὲ τὸ φαινόμενο τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου ὡς τώρα.  ῾Η ἐποχή μας μᾶς δίνει τὴ δυνατότητα.  Εὐκαίρια, λοιπόν.  Μὲ νέα διάλεκτο, τὸ ἴδιο μήνυμα.  Μετὰ ἀπὸ λίγα χρόνια, ἄλλο πρᾶγμα.  ῎Αλλη διάλεκτος, πάλι τὸ ἴδιο μήνυμα. Καὶ θὰ περνάει ὁ Θεὸς μέσα ἀπὸ τὴν ποικιλία τῶν διαύλων ποὺ μιλήσαμε νωρίτερα.

Ὀρθοδοξία καὶ Σύγχρονη Κοσμολογία

Ν.Κ. Εἶναι καὶ ἕνα τρίτο θέμα μέσα σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν ἐπιστημονικὴ ἐξέλιξη τὸ ὁποῖο εἶναι ἐξ ἴσου μεγάλο καὶ ἐδῶ ἁπλῶς τὸ θίγουμε ἐντελῶς ἀκροθιγῶς.  Καὶ αὐτὸ εἶναι οἱ ἐξελίξεις στὴν σύγχρονη φυσικὴ καὶ κοσμολογία.

π.Ν.Χ. ᾿Εδῶ εἶναι πιὸ ἁπλᾶ τὰ πράγματα παρὰ τὸ ὅτι ἐμφανίζεται κάποια ἔνταση κυρίως στὸ πῶς δημιουργήθηκε ὁ κόσμος.  Κατ᾿ ἀρχὰς ἡ ῾Αγία Γραφή, τὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως, μέσα σ᾿ ἕνα κεφάλαιο περιγράφει ἁπλὲς ἀλήθειες ὄχι γιὰ τὸ πῶς ὅσο γιὰ τὸ ὅτι ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο.  Δὲν εἶναι ἕνα βιβλίο Φυσικῆς ὅπως πολλοὶ θέλησαν νὰ τὴν παρουσιάσουν ἔτσι ἀπολυτοποιώντας ὁρισμένα πράγματα, κυρίως πάλι στὴ χριστιανικὴ Δύση.  Παρὰ ταῦτα ὑπάρχουν καὶ ἐνδείξεις γιὰ τὸ «πῶς» τῆς δημιουργίας ποὺ ἔρχεται σήμερα ἡ ᾿Επιστήμη καὶ τὶς ἐπαληθεύει.  Παράδειγμα τὸ ὅτι δημιουργήθηκε πρῶτα τὸ φῶς καὶ μετὰ ἡ ὕλη.  Αὐτὸ σήμερα τὸ ἀποδέχεται ἡ Φυσικὴ ἐπιστήμη καὶ εἶναι συμβατὸ μὲ τὶς σύγχρονες κοσμολογικὲς θεωρίες, ποὺ ὅλες δέχονται ὅτι τὸ σύμπαν ἄρχισε ὡς ἠλεκτρομαγνητικὴ ἀκτινοβολία, φῶς, καὶ μετὰ μὲ τὸ γνωστὸ φαινόμενο τῆς διδύμου γενέσεως πέρασε στὴ φάση τῆς ὕλης.  Καμμία ἀντίφαση στὸ «πῶς».  ῎Ισως στὸ «ποιός».  Τὸ «ποιός» ὅμως δὲν εἶναι τῆς ἐπιστήμης.

          ᾿Ενῶ ἡ Πίστη μιλάει γιὰ τὸν αἴτιο τῆς δημιουργίας καὶ δίνει ἁπλὲς μόνον ἐνδείξεις γιὰ τὸν τρόπο καὶ τὴ διαδικασία της, ἡ ᾿Επιστήμη ποὺ παλεύει μὲ τὸ δεύτερο, τὸ περισσότερο ποὺ μπορεῖ νὰ κάνει εἶναι νὰ ὑπαινιχθεῖ τὸ πρῶτο.  ῾Η Πίστη ἀσχολεῖται πρωτίστως μὲ τὸν Θεὸ ὡς πρόσωπο γι᾿ αὐτὸ καὶ Τὸν συναντᾶ παντοῦ ὡς ἐνέργεια, ἐνῶ ἡ ᾿Επιστήμη ποὺ ἀσχολεῖται -τόσο μπορεῖ- μὲ τὴν ἐνέργεια τῆς φύσεως δύσκολα -ἀπὸ μόνη της- ὁδηγεῖ στὸ Πρόσωπο τῆς δημιουργίας, τὸν Θεό.  ῍Αν ὅμως συνδυάσει κανεὶς τὰ δύο, δὲν εἶναι δυνατὸν μέσα ἀπὸ τὴν φυσικὴ γοητεία τῆς ᾿Επιστήμης νὰ μὴν ἀντικρύζει τὸ πνευματικὸ μεγαλεῖο τῆς πανταχοῦ παρουσίας τοῦ Θεοῦ.

Ν.Κ. Μὲ ἄλλα λόγια, ἐδῶ μᾶλλον ὑπάρχει σύγκλιση παρὰ ἀπόκλιση, μεταξὺ μιᾶς ᾿Ορθοδόξου θεολογικῆς θεώρησης τοῦ κόσμου καὶ μιᾶς καθαρὰ ἐπιστημονικῆς ἑρμηνείας του ἀπὸ τὴν σύγχρονη κοσμολογία;

π.Ν.Χ. Μέσα σ᾿ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τῆς ᾿Ορθοδόξου κοσμολογίας, περὶ δημιουργίας καὶ ἀντιλήψεως τοῦ κόσμου δὲν ὑπάρχει κανένα ἐρώτημα σχετικό.  Πολὺ ἁπλᾶ εἶναι.  ῾Υπῆρξαν ὁρισμένες θέσεις σχετικὰ μὲ τὴν αἰωνιότητα τοῦ χρόνου ποὺ διετύπωσε ὁ ὣὦὸἇὸὃ Ηὰἧὂἂὃὼ στὸ βιβλίο του Α Βἶἂὸὺ Ηἂὖὦ῏ἶὗ ῏ὺ Τἂἣὸ (Τὸ Χρονικὸ τοῦ Χρόνου), θέσεις ποὺ ὁ ἴδιος ἀμφισβήτησε ἀμέσως μετὰ μὲ νέο βιβλίο του Β῝ὰὴὂ Η῏῝ὸὖ ὰὃὶ Βὰὲὗ ῒὃἂἇὸἶὖὸὖ  (Μαῦρες Τρύπες καὶ Σύμπαντα Βρέφη).

          ῾Υπάρχει μιὰ ἰδιότητα τῆς ἐπιστήμης, ἡ συνεχὴς αὐτοαναίρεση.  Αὐτὸ δὲν εἶναι ἀρνητικό.  ῎Ετσι προάγεται ἡ γνώση.  ῞Οταν ὅμως κανεὶς βλέπει τὶς θεωρίες ὡς ἀξιώματα, τὸ πεπερασμένο τοῦ ἀνθρώπου ὡς τελειότητα, ποτὲ δὲν θα μπορέσει νὰ δεῖ τὴν αἰωνιότητα μέσα ἀπὸ τὸ χρόνο οὔτε νὰ κατανοήσει τὸν χρόνο μέσα ἀπὸ τὴν αἰωνιότητα.  Πάντα ἡ ἐπιστήμη θὰ τοῦ πνίγει τὴν πίστη· τὸ ἀνθρώπινο ἐπίτευγμα θὰ τοῦ μαραίνει τὸν Θεό.

᾿Ορθοδοξία καὶ τὸ Πρόβλημα τοῦ Περιβάλλοντος

Ν.Κ. Δύο ἀκόμη θέματα θὰ ἤθελα νὰ θίξουμε ἂν καὶ φοβᾶμαι ὅτι κάνω κατάχρηση τῆς καλωσύνης σας.  ῾Υπάρχει ἕνα σοβαρὸ πρόβλημα σήμερα τὸ ὁποῖο εἶναι τὸ περιβαλλοντολογικό.  ᾿Εδῶ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἔχει κάποιες θέσεις γιὰ τὴ θεώρηση τῆς φύσεως καὶ τοῦ κόσμου, καὶ ἴσως ὑπάρχει κάποια διασύνδεση μέσῳ τῆς ἔννοιας τῆς ἀσκήσεως.  ῾Υπάρχει οὐσιαστικὴ κριτικὴ διασύνδεση μεταξὺ τῶν ᾿Ορθοδόξων θέσεων στὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος;

π.Ν.Χ. Βέβαια ὑπάρχει καὶ ἔχει σαφῶς διατυπωθεῖ καὶ σὲ συνέδρια.  Αὐτὸς εἶναι ἕνας χῶρος στὸν ὁποῖο ἔχει μπεῖ ἡ ᾿Ορθόδοξη θεολογία καὶ ᾿Εκκλησία ἐνεργὰ καὶ μὲ ἀλλεπάλληλα μηνύματα ὅπως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου καὶ μὲ ἐμπεριστατωμένες μελέτες ἀκαδημαϊκῶν ἱεραρχῶν, ὅπως εἶναι ὁ Μητροπολίτης Περγάμου ᾿Ιωάννης Ζηζιούλας καὶ μὲ συνέδρια ποὺ ὀργανώνονται καὶ μὲ ἄρθρα ποὺ κατὰ καιροὺς γράφονται.  ᾿Αλλὰ εἶναι πολὺ πιὸ εὔκολο αὐτὸ τὸ θέμα ἀπ᾿ ὅ,τι εἶναι τὰ θέματα ποὺ προαναφέραμε ἀπὸ ἰδεολογικῆς καὶ φιλοσοφικῆς πλευρᾶς γιατί ὅλοι καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ οἰκολογικὴ καταστροφὴ εἶναι μιὰ τρομερὴ ἀπειλή.  Καὶ ἐνῶ ὅλοι κάπως συμφωνοῦμε στὴ θεωρία τῆς ἀντιμετώπισής της, δυστυχῶς συμπράττουμε καὶ στὴν ἐπιβολή της.

Ν.Κ. Τὸ ἐρώτημά μου εἶναι πῶς ἡ ἀσκητικὴ ἔννοια ποὺ γεννᾶται μέσα ἀπὸ τὴν ᾿Ορθοδοξία, ἡ ἀσκητικὴ ζωὴ ὡς τρόπος ζωῆς, ὡς ῝ἂὺὸ ὖὦὗ῝ὸ, εἶναι συμβατὴ ἢ μᾶλλον δυνατὴ στὴ σημερινὴ πραγματικότητα.  Κατὰ πόσο δηλαδὴ φαίνεται ρεαλιστική;

π.Ν.Χ. Δὲν εἶμαι βέβαιος ὅτι ἀκριβῶς καταλαβαίνω τὴ σχέση τῆς ἄσκησης μὲ τὸ περιβαλλοντολογικὸ πρόβλημα.  ῾Η ἀσκητικὴ ζωὴ εἶναι μιὰ ἔντονα φυσικὴ ζωὴ ποὺ τὸ μόνο ποὺ κάνει εἶναι νὰ καθαρίζει τὸ περιβάλλον, ὄχι νὰ τὸ λερώνει.  Νὰ τὸ σέβεται, ὄχι νὰ τὸ προσβάλλει.  Διότι ὅταν ἔχουμε ἕναν ἀσκητὴ ποὺ δὲν τρώει τίποτα, δὲν τρώει ποτὲ μαγειρεμένο φαγητό, δὲν ἔχει τοξῖνες ὁ ὀργανισμός του, δὲν ἔχει κονσέρβες νὰ πετάξει, αὐτὸς φυτεύει μερικὲς ντοματοῦλες καὶ προσδοκάει ὁ Θεὸς νὰ τοῦ τὶς μεγαλώσει.  Μὲ τὸ ἐλάχιστο νεράκι του ὁ ἴδιος καὶ τὴν πολλή του προσδοκία ὅτι ὁ Θεὸς θὰ φανερωθεῖ καὶ ἀπὸ τὶς ντοματιές του, προκαλεῖ πνευματικὰ τὸν Θεὸ καὶ μεταμορφώνει τὴ φύση.  Αὐτὴ εἶναι ἡ ἄσκηση.  ῎Ασκηση σημαίνει ὅτι μηδενίζω κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν ὑλική μου ὑπόσταση καὶ προσδοκῶ περισσότερο τὴν αἴσθηση καὶ τὴν ἀνάσταση τῆς πνευματικῆς μου ὑποστάσεως.

          Καὶ ὅταν ἔρχεται ὁ Θεὸς γίνεται ὁ ἄνθρωπος τόσο ἁπαλὸς μὲ τὴ φύση, ποὺ δὲν τὴν πειράζει, δὲν σπάει ἕνα λουλουδάκι, δὲν πατάει μιὰ τσουκνίδα, δὲν σκοτώνει ἕνα μυρμήγκι, δὲν διώχνει ἀπότομα μιὰ μύγα, ἀλλὰ σέβεται τὸ κλαδάκι τὸ σπασμένο, τὸ δένδρο, τὸ ζωΰφιο, τὸ ζῶο.  Καὶ ἀρχίζει πλέον κανεὶς ν᾿ ἀγαπᾶ τὴν κτίση καὶ νὰ τὸν ἀγαπᾶ καὶ ἡ κτίση.  ῞Οταν συναντήσεις ἕνα θηρίο, ἕνα φίδι, ἂν τὸ ἀγαπᾶς ἔτσι δὲν θὰ σὲ πειράξει· σὲ ἀγαπᾶ κι ἐκεῖνο.  ᾿Αναφέρεται σειρὰ περιστατικῶν ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῶν ἁγίων.  Αὐτὴ εἶναι μιὰ φοβερὴ ἀσκητικὴ οἰκολογία.  Αὐτὸ δὲν εἶναι πλέον προστασία τοῦ περιβάλλοντος, ἀλλὰ εἶναι μιὰ μεταμόρφωση τοῦ περιβάλλοντος σὲ ναό.  Καὶ μέσα ἀπὸ τὸ περιβάλλον πλέον ἀκούει κανεὶς τὶς διηγήσεις τοῦ Κτίσαντος.

Ν.Κ. ᾿Εδῶ βέβαια εἶναι πάλι τὸ μεγάλο πρόβλημα στὸ ὁποῖο διαρκῶς ἀναφερόμαστε κατὰ τὴ διάρκεια αὐτῆς τῆς συνεντεύξεως.  Δηλαδὴ παντοῦ συναντᾶμε ὅτι γιὰ νὰ μποῦμε σὲ κάποια ὑλοποίηση τῶν θεωρητικῶν διαστάσεων τῆς ᾿Ορθοδοξίας, χρειάζεται τουλάχιστον μιὰ ριζικὴ μεταστροφὴ τῆς ζωῆς μας.  Καὶ νομίζω ὅτι σ᾿ αὐτὸ συμφωνοῦμε, ὅτι λένε πιὰ ὅτι ἡ ἀναστροφὴ τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος συνεπάγεται μιὰ ἀναστροφὴ τρόπου ζωῆς.

π.Ν.Χ. Καὶ ὄχι μόνον αὐτὸ δηλαδὴ τῶν δομῶν τοῦ συστήματος ζωῆς, ἀλλὰ χρειάζεται μεταστροφὴ φρονήματος ζωῆς.  Καὶ ἐρχόμαστε στὸν ὅρο «᾿Ορθοδοξία».  Διότι τελικὰ τὰ πάντα ἀνάγονται στὸ φρόνημα.  Αὐτὸ ὁδηγεῖ στὴ πράξη.  Στὶς μέρες μας ἀκούγεται πολὺ ἔντονα καὶ ὁ ὅρος «᾿Ορθοπραξία» σὰν νὰ μὴν εἶναι πλήρης καὶ ἐπαρκὴς ὁ πρῶτος.  ᾿Ορθοδοξία ὅμως εἶναι πιὸ σωστὸς ὅρος.  ᾿Ορθοπραξία μοῦ φαίνεται ὅτι ἔχει πολὺ νὰ κάνει μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐνέργεια.  ᾿Ενῶ ᾿Ορθοδοξία σημαίνει τὸ ἀκριβὲς καὶ ὀρθὸ φρόνημα, τὴν προσέγγιση, τὴν νοοτροπία, τὸ ἦθος.  Αὐτὸ πρέπει ν᾿ ἀλλάξει καὶ αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ εἶναι ἡ μετάνοια.  Εἶναι ἡ μεταμόρφωση τοῦ ἤθους καὶ τοῦ φρονήματος, ἡ ὁποία θὰ φέρει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν μεταμόρφωση τῆς ζωῆς.  Δὲν εἶναι μεταμόρφωση συνηθειῶν, τρόπων, μορφῶν.  Εἶναι μιὰ βαθύτερη ἐσωτερικὴ μεταστροφή.

᾿Επίλογος

Ν.Κ. Τὸ τελευταῖο σημεῖο εἶναι νὰ σᾶς ζητήσω νὰ γίνεται λίγο μελλοντολόγος.  ῾Υπάρχει μιὰ ἐμφανὴς τάση ἀναβίωσης τῆς θρησκείας καὶ ἐπιστροφῆς πρὸς τὰ θρησκευτικὰ καὶ μεταφυσικὰ ἐνδιαφέροντα τοῦ κόσμου σὲ διάφορες μορφὲς συγκεχυμένες καὶ μή.  Παρὰ τὴν ἐκκοσμίκευση, παρὰ τὴ γενικὴ ἀθεΐα ποὺ ὑπάρχει, πῶς βλέπετε ἐσεῖς τὸ ρόλο τῆς ᾿Ορθοδοξίας στὸν 21ο αἰώνα καὶ μάλιστα σὲ συσχέτιση μὲ τὸ φαινόμενο ὅτι ἄλλα θρησκεύματα, ὅπως τὸ ᾿Ισλὰμ, φαίνεται ὅτι τὴν τελευταία τριακονταετία ἔχουν μιὰ πολὺ ἐμφανῆ ἀναβίωση.  Καὶ ὁπωσδήποτε τὰ πράγματα δείχνουν ὅτι οὐσιαστικὰ μία συμβίωση μ᾿ αὐτὴ τὴν ἀναβίωση τῶν μεγάλων θρησκειῶν μεταξύ τους θὰ εἶναι μιὰ οὐσιαστικὴ κατάσταση καὶ διάσταση τοῦ φαινομένου στὸν ἑπόμενο αἰῶνα.  Πῶς βλέπετε τὸ ρόλο τῆς ᾿Ορθοδοξίας σ᾿ αὐτό;

π.Ν.Χ. ῞Ολη ἡ συζήτησή μας εἶχε ἕνα χαρακτήρα ἔντονα πνευματικό, καὶ ὄχι συνταγῶν καὶ λύσεων καὶ ἐδῶ θὰ τὸ διατηρήσω αὐτό.  ᾿Εγὼ δὲν θὰ ἤθελα νὰ κάνω μιὰ κοινωνιολογικὴ πρόβλεψη σχετικὰ μὲ τὴ συμβίωση καὶ τὶς σχέσεις τῶν θρησκειῶν σήμερα.

          ῞Οσον ἀφορᾶ τὸ μέλλον, ἡ ᾿Εκκλησία νομίζω ἔχει μία προοπτικὴ καὶ ἡ προοπτική της εἶναι τὸ παρελθόν, ἡ ἀναμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κάλλους μέσα μας.  ῾Η ἐσχατολογία της εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ πρὸς τὰ πίσω καὶ εἶναι λίγο παράδοξη· ἔχει προοπτικὴ παρελθόντος καὶ νοσταλγία μέλλοντος.  Δηλαδὴ τὸ φρόνημα ποὺ καλλιεργοῦμε μέσα μας εἶναι ὅτι ἔχουμε χάσει αὐτὸ ποὺ εἴμαστε.  Αὐτὸ ποὺ ἤμασταν, αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο δημιουργηθήκαμε.  Καὶ αὐτὸ ποὺ ἔχουμε νὰ κάνουμε εἶναι νὰ γίνει αὐτὴ ἡ ἀναμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κάλλους.  Αὐτὴ ἡ ἐπιστροφὴ σ᾿ αὐτὸ ποὺ ὄντως εἴμαστε εἶναι ἡ μετάνοια ποὺ μόλις προαναφέραμε.

          ᾿Απὸ ἐκεῖ καὶ πέρα οἱ θρησκεῖες εἶναι ἀνθρώπινα σχήματα.  Κατ᾿ ἀρχὰς ἕνας φόβος γιὰ τρομερὲς ἐσχατολογικῶν διαστάσεων ἀναστατώσεις ὑπῆρχε καὶ μὲ τὴν κυριαρχία τοῦ Μωαμεθανισμοῦ, τοῦ ᾿Ισλάμ, ὅταν ὕστερα ἀπὸ 11 αἰῶνες ἔπεφτε ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία.  Γι᾿αὐτὸ καὶ στὰ κείμενα τοῦ Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου διαφαίνεται αὐτὴ ἡ ἔντονη ἐσχατολογικὴ ἀνησυχία, ἰδίως τὸ ἔτος 1492, τὸ ὁποῖο ἦταν τὸ ἑπτὰ χιλιάδες ἀπὸ κτίσεως κόσμου, καὶ σημάδευε τὴν μετάβαση ἀπὸ τὸν ἕβδομο αἰώνα, τὴν ἕβδομη χιλιετηρίδα, στὸν ὄγδοο.  ῎Ετσι καὶ στὶς μέρες μας, 500 χρόνια μετά, ὑπάρχει ἀνάλογη ἀνησυχία· ποῦ πᾶμε, τί θὰ γίνει;  Πάλι τὸ ᾿Ισλάμ ἐμφανίζεται ἐν δυνάμει καὶ ἀπειλεῖ. ᾿Αλλὰ τὸ ᾿Ισλὰμ, οἱ ἄλλες θρησκεῖες καὶ κάθε θρησκεία εἶναι ἕνα κοσμικὸ πρᾶγμα ποὺ προσπαθεῖ νὰ τακτοποιήσει τὴν μεταφυσικὴ ἀνησυχία.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία δὲν εἶναι θρησκεία μόνο, εἶναι ἴσως καὶ θρησκεία, ἐμφανίζεται καὶ ὡς θρησκεία.  Κυρίως, ὅμως, εἶναι αὐτὴ ἡ γέφυρα ποὺ προσπαθεῖ νὰ μᾶς συνδέσει μὲ τὸν Θεό.

          Αὐτὸ ποὺ ἔχει νὰ κάνει ἡ ᾿Ορθοδοξία εἶναι νὰ γίνει ἱεραποστολική.  Νὰ δώσει τὸ μήνυμά της ὡς ζωὴ ὅμως, ὄχι μόνο ὡς κήρυγμα λόγου.  Κήρυγμα ζωῆς, ναί, ἀλλὰ κήρυγμα μισαλλοδοξίας καὶ ἐπιχειρηματολογικῆς ἀντιπαράθεσης, ὄχι.  ᾿Αγάπη καὶ στοὺς ᾿Ισλαμιστὲς καὶ σ᾿ ὅλους.  ᾿Αλλὰ ἂν οἱ πολιτικοί μας ἔχουν ἀποφασίσει τὴν κυριαρχία τοῦ ᾿Ισλάμ, μὲ τὰ λάθη ποὺ κάνουν ἢ τὴν διαστροφὴ ποὺ ἔχουν, γιατί τυφλωμένοι εἶναι, δὲν προσπαθοῦμε, δὲν μποροῦμε ἐμεῖς νὰ τὸ ἀναιρέσουμε.  ῞Οπως δὲν προσπάθησε ὁ Χριστὸς καθὼς ἤγετο πρὸς τὸν σταυρό ν᾿ ἀναιρέσει αὐτὸ ποὺ πήγαιναν νὰ κάνουν πάλι οἱ θρησκευτικοὶ καὶ πολιτικοὶ ἡγέτες.  ᾿Αλλὰ μέσα ἀπὸ τὴν σταύρωσή Του βγῆκε τὸ μήνυμα τῆς ἀναστάσεως, καὶ μέσα ἀπὸ τὸ θάνατό Του ξεπήδησε ἡ ζωή.  Εἴτε κυριαρχήσει τὸ ᾿Ισλάμ, εἴτε γίνουμε ὑπόδουλοι, ὄχι 400 χρόνια ἀλλὰ 4 χιλιετηρίδες, ἂν ἔτσι οἰκονομήσει ὁ Θεός, πάντα θὰ ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ.  Καὶ τὸ μήνυμα τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι αὐτὴ ἡ ἀλήθεια νὰ παραμένει σὲ μᾶς καὶ ἀπὸ μᾶς νὰ μεταφερθεῖ στὰ παιδιά μας, στοὺς φίλους μας, στὸ περιβάλλον μας, ὡς ζωὴ καὶ ὡς αἴσθηση τοῦ Θεοῦ.  ᾿Απὸ ἐκεῖ καὶ πέρα ἐγὼ δὲν ἔχω τὴν δυνατότητα νὰ κάνω ὁποιαδήποτε μελλοντολογικὴ ἐκτίμηση τῶν πραγμάτων.  ῍Αν ὅμως θέλετε, ἀνθρωπίνως ἀνησυχῶ.  ᾿Ανησυχῶ διότι καὶ οἱ ᾿Ορθόδοξες χῶρες εἶναι διηρημένες, καὶ ὁ χριστιανικὲς εἶναι ἀποπροσανατολισμένες, ἡ Δύση ἔχει χάσει τὸν Θεό, ἡ ᾿Ανατολὴ Τὸν ἔχει καὶ δὲν Τὸν βλέπει, τὸ ᾿Ισλὰμ Τὸν πολεμάει καὶ πλέον χρησιμοποιοῦνται οἱ θρησκεῖες καὶ οἱ θρησκευτικὲς διαίρεσεις πάλι ἀπὸ τὸν διάβολο γιὰ νὰ καταστρέφεται ἔτι περισσότερο ὁ κόσμος.  Αὐτὸ ἐγὼ βλέπω.  ᾿Αντικρύζω αὐτὸν τὸν κόσμο καὶ ἀπογοητεύομαι.  Στρέφομαι πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὴν αἰωνιότητα καὶ μαγεύομαι.  Καὶ ἐλπίζω.  ῎Εχει ὁ Θεός...

Ν.Κ. Σ᾿ αὐτὴν τὴν τελεία, θὰ βάλω καὶ ἐγὼ τελεία.  Σᾶς εὐχαριστῶ πολύ.

"Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ"

στὸν Νίκο Βολωνάκη
ΕΤ3, 19.6.2001

N.Β. Κύριες καὶ κύριοι καλησπέρα σας. Ὑπάρχουν ἐξελίξεις καὶ καινοτομίες σὲ διάφορους τομεῖς ὅπως ἡ φυσική, ἡ ἰατρικὴ, ἡ πληροφορικὴ ποὺ ἐμεῖς οἱ κοινοὶ θνητοὶ δὲν εἶναι καθόλου εὔκολο νὰ παρακολουθήσουμε. Ὑπάρχουν ὅμως ἀπὸ πάνω μας οἱ διάφορες ἐπιτροπὲς ἐπιστημόνων ποὺ παρακολουθοῦν ὅλα αὐτά τὰ νέα βήματα. Γιὰ παράδειγμα, ἡ Ἐπιτροπὴ Βιοηθικῆς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἔχει αὐτὸν τὸν σκοπό· νὰ ἐξετάζει τα ἠθικὰ κυρίως προβλήματα ποὺ δημιουρ­γοῦνται σχεδὸν κάθε μέρα στὴν ζωή μας. Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἔχει ὁριστεῖ ὁ Ἀρχιμ. Νικόλαος Χατζη­νικολάου πού μᾶς τιμᾶ σήμερα ἐδῶ στὴν ΕΡΤ μὲ τὴν παρουσία του. Βιοηθική^ μιὰ νέα ἐπιστήμη στὴν ὁποία ὁδήγησε ἡ πρόοδος τῆς ἰατρικῆς τεχνολογίας καὶ τῆς γενετικῆς. Πρὶν ἕνα μήνα, πάτερ, ἀνακοινώθηκε μὲ τυμπανοκρουσίες -ὄχι μόνο στὴν Ἑλλάδα φυσικά- σὲ ὅλον τὸν κὸσμο ἡ χαρτογράφηση τοῦ ἑαυτοῦ μας. Πεῖτε μας ποιὰ ἦταν ἡ πρώτη σας ἀντίδραση κατ’ ἀρχήν.
 
π.Ν.Χ. Νομίζω ἦταν μιὰ μεγάλη χαρὰ γιὰ ἕνα ἁκόμη ἐπίτευγμα τῆς ἐπιστήμης τὸ ὁποῖο βέβαια δέν μᾶς αἰφνιδίασε καὶ τόσο πολύ, διότι δὲν ἔγινε πρὶν ἀπὸ ἕνα μήνα, ἔγινε καὶ πρὶν ἀπὸ ἕνα χρόνο καὶ πρὶν ἀπὸ ἐνάμιση χρόνο καθὼς φτάναμε στὸ 95, στὸ 97 καὶ τελικὰ στὸ 100 τοῖς ἑκατό.
 
Ν.Β. Τελικὰ τί εἶναι αὐτό; Εἶναι εὐλογία ἢ κατάρα αὐτὸ ποὺ λέγεται χαρτογράφησή του ἀνθρώπινου γονιδιώματος;
 
π.Ν.Χ. Εἶναι δυνατὸν ἡ γνώση καὶ μάλιστα τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν μυστικών μας νὰ εἶναι κατάρα;
 
Ν.Β. Γιὰ ἐσᾶς δηλαδὴ ὅ,τι καινούργιο εἶναι καλό;
 
π.Ν.Χ. Ὅ,τι καινούργιο εἶναι μιὰ πρόκληση καὶ κάθε πρόκληση εἶναι καλή. Ἡ χρήση τοῦ ἐπιτεύγματος εἶναι αὐτὴ ποὺ προσδιορίζει καὶ τὰ ἀποτελέσματά του. Ἀπὸ ἐμᾶς ἐξαρτᾶται ἂν θὰ κάνουμε καλὴ ἢ κακὴ χρήση. Τὸ ἐπίτευγμα, ὅμως, καθ’ ἑαυτὸ ἀνοίγει ἕνα νέο κεφάλαιο γνώσεως τὸ ὁποῖο μόνο εὐλογία ἐγὼ θὰ τὸ ἔλεγα καὶ μὲ κανένα τρόπο δὲν θὰ μποροῦσα νὰ τὸ ὀνομάσω κατάρα ἢ κάτι ἄλλο οὐδέτερο ἔστω.
 
Ν.Β. Μάλιστα. Ὅταν ἀκοῦτε τώρα μιὰ ἀναγγελία γιὰ ἕνα καινούργιο τέτοιου εἴδους κατόρθωμα τῆς ἐπιστήμης, κάθε φορά, πῶς ἀντιδρᾶτε; Τρομάζετε, τρέχετε στὶς βιβλιοθῆκες ἢ προσεύχεσθε;
 
π.Ν.Χ. Τώρα αὐτὸ τὸ «τρομάζω» νομίζω ἀπὸ τὸ προηγούμενο ἐρώτημα ἔχει ἤδη ἀπαντηθεῖ. Δὲν νομίζω ὅτι ὑπάρχει κανένας λόγος κανεὶς νὰ τρομάζει. Ἁπλῶς νὰ χαίρεται. Ἐμεῖς βέβαια δὲν πολυαιφνιδιαζόμαστε, διότι ἤδη ἐνημερωνόμαστε γιὰ τὶς ἐξελίξεις αὐτὲς καὶ στὴν Ἐπιτροπὴ Βιοηθικῆς καὶ ἔτσι εἴμαστε ἀρκετὰ προετοιμασμένοι. Ἐγὼ καὶ πάλι ἐπαναλαμβάνω ὅτι ἕνα κλίμα καὶ μιὰ ἀτμόσφαιρα χαρὰς εἶναι ποὺ ἐπικρατεῖ καὶ μιὰ ἰκανοποίηση ὅπως καὶ μιὰ σύνεση γιὰ τὸ τί θὰ ἔπρεπε νὰ  γίνει καὶ πὼς ἐμεῖς  θὰ  μπορούσαμε αὐτὸ νὰ τὸ διευκολύνουμε.
 
Ν.Β. Μάλιστα. Ἐκεῖ ἢθελα περισσότερο νὰ ἑστιάσω. Κατ’ ἀρχὴν ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶναι αὐτὴ ποὺ ἀντιμετωπίζει μὲ κάποια ἐπιφύλαξη, μὲ κάποιον σκεπτικισμὸ κάθε νέο τεχνολογικὸ ἐπίτευγμα;
 
π.Ν.Χ. Κάθε ἄλλο, ἴσα-ἴσα. Βέβαια, ὑπάρχει μιὰ ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας, τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία χώθηκε πραγματικὰ στὰ ἐπιτεύγματα στὶς διάφορες περιόδους τῆς ἱστορίας της ἀλλὰ δὲν ἔχουμε κάτι ἀντίστοιχο μὲ τὴν Ὀρθόδοξη παράδοση. Ἴσα-ἴσα ἐγὼ θὰ ἔλεγα ὅτι ὑποδεχόμαστε σὰν κάτι καινούργιο, σὰν κάτι ἄγνωστο τὸ ὁποῖο ἔχει καὶ αὐτὸ τὴν ὀμορφιά του καὶ ὅλη ἡ θεολογία εἶναι ἡ ἐνασχόληση μὲ τὸ καινούργιο καὶ τὸ ἄγνωστο. Ἡ ἀντίληψη τοῦ κόσμου εἶναι ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι τὸ φρένο στὶς ἐξελίξεις. Ἐγὼ θὰ προτιμοῦσα νὰ πῶ ὅτι εἶναι τὸ τιμόνι στὶς ἀναγκαῖες ἐξελίξεις. Ὄταν ἔχουμε ἕνα αὐτοκίνητο ὅσο πιὸ γρήγορα τρέχει, ὅσο πιὸ καλὸ γκάζι ἔχει, τόσο καλύτερο τιμόνι χρειάζεται.
 
Ν.Β. Ναὶ, ἀλλὰ εἶναι καὶ πιὸ ἐπικίνδυνο.
 
π.Ν.Χ. Γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο χρειάζεται τὸ τιμόνι καὶ τὸ φρένο. Ὁ δικός μας ὁ ρόλος δὲν νομίζω ὅτι εἶναι στὸ φρένο. Τὰ φρένα εἶναι οἱ ἐπιτροπὲς κυρίως τῆς πολιτείας. Ὁ δικός μας ρόλος εἶναι νὰ δώσουμε κατευθύνσεις καὶ ὄχι νὰ  προσδιορίζουμε ὅρια.
 
Ν.Β. Αὐτὸ τώρα ἤθελα νὰ σᾶς ρωτήσω ὡς ἑπόμενη ἐρώτηση. Ποιός εἶναι ὁ ρόλος αὐτοῦ ποὺ λέγεται Κέντρο Βιοηθικῆς τὸ ὁποῖο δημιουργήθηκε τώρα τελευταία;
 
π.Ν.Χ. Τὸ Κὲντρο Βιοϊατρικῆς Ἠθικῆς ἔχει μιὰ ἱστορία περίπου δέκα ἐτῶν. Εἶναι τὸ μόνο Κὲντρο Βιοηθικῆς ποὺ ὑπάρχει στὴν Ἑλλάδα. Δὲν ὑπάρχει κανένας ἄλλος φορέας ποὺ νὰ ὑποστηρίζει κάτι τέτοιο καὶ αὐτὸ ἐμεῖς τὸ εἴχαμε συνειδητοποιήσει ἐδῶ καὶ δέκα περίπου χρόνια. Τὸ 1993 ἐγκαινιάστηκε καὶ μετεξελίχθηκε περίπου τὸ 2000 τὸν Μάρτιο. Ἤδη ὑπάρχει μιὰ συγκροτημένη βιβλιοθήκη, ἡ μόνη στὴν Ἑλλάδα γιὰ τὰ θέματα Βιοηθικῆς μὲ πολὺ καλὸ ἀρχεῖο βιντεοκασετῶν, δημοσιευμάτων, καθημερινὰ ὅ,τι δημοσιεύματα ὑπάρχουν παγκοσμίως ἐμεῖς τὰ συλλέγουμε, ὑπάρχει ἕνα ἐπιτελεῖο ἑπτά ἀνθρώπων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ μονίμου βάσεως ἀσχολοῦνται μὲ τὴν καλὴ ἐπιστημονικὴ ἐνημέρωση, ἔχει δημιουργηθεῖ ἕνα συνεδριακὸ κέντρο πολὺ καλό, ὥστε νὰ ἀποτελεῖ ταυτόχρονα καὶ ἕνα ὑγιὲς forum στὸ ὁποῖο θὰ κατατίθενται ἀπόψεις ἐπιστημονικές, νομικές, μὲ κοινωνικὲς εὐαισθησίες καὶ θεολογικές, γιὰ νὰ μπορεῖ νὰ ὑπάρχει μιὰ σφαιρικὴ ἐπεξεργασία τῶν θεμάτων καὶ στὸ τέλος νὰ εἶναι σὲ θέση ἡ Ἐκκλησία νὰ καταθέσει μιὰ καὶ ἐπιστημονικὰ κατοχυρωμένη τοποθέτηση στὰ ἐπὶ μέρους θέματα καὶ ταυτόχρονα ὅμως νὰ δώσει καὶ μιὰ ἄποψη ἡ ὁποία νὰ εἶναι ἀπόλυτα συμβατὴ μὲ τὸ ἦθος, μὲ τὸ πνεῦμα, μὲ τὸ φρόνημά της.
 
Ν.Β. Καὶ πῶς λειτουργεῖ καὶ ποῦ εἶναι ἡ ἕδρα της;
 
π.Ν.Χ. Ἡ ἕδρα της, τοῦ Κέντρου Βιοϊατρικῆς Ἠθικῆς, εἶναι στὴν Ἀθήνα μέσα στὸν χῶρο τοῦ Μετοχίου τῆς Ἀναλήψεως ποὺ εἶναι τὸ μόνο ἁγιορείτικο μετόχι στὴν Ἀθήνα, στὸν Βύρωνα, εἶναι πάνω ἀπὸ τὸ Παγκράτι. Εἶναι ἕνα συνεδριακὸ κέντρο, ὅπως σᾶς ἀνέφερα, πυρήνας του εἶναι αὐτὴ ἡ βιβλιοθήκη καὶ οἱ συνεδριακοὶ βέβαια χῶροι.
 
Ν.Β. Καὶ κάθε πότε συνέρχεται αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ Ἐπιτροπή;
 
π.Ν.Χ. Ἄλλο πράγμα ἡ Ἐπιτροπὴ καὶ ἄλλο τὸ Κὲντρο. Παράλληλα ὑπάρχει ἡ Ἐπιτροπὴ Βιοηθικῆς τῆς Ἐκκλησίας ἡ ὁποία συνεστήθη ἀπὸ τὸν νῦν Ἀρχιεπίσκοπο, πρὶν ἀπὸ πέντε χρόνια. Μόλις ἔγινε Ἀρχιεπίσκοπος, σὲ μία ἑβδομάδα, ἡ πρώτη του κίνηση ἴσως, ἦταν ἡ ἰδέα τῆς συστάσεως μιὰ ἐπιτροπῆς βιοϊατρικῆς ἠθικῆς. Ὁ νῦν Ἀρχιεπίσκοπος εἶναι ὁ πρῶτος στὴν Ἑλλάδα, ἀπὸ ὁποιαδήποτε κατεύθυνση ἑπιστημονικὴ καὶ ἂν προέρχεται, ποὺ ἀσχολήθηκε μὲ τὰ θέματα βιοηθικῆς ἀπὸ τὸ 1976, ὁπότε καὶ ἄρχισε νὰ μαζεύει τοὺς γιατρούς τοῦ Βόλου ὡς Μητροπολίτης Δημητριάδος καὶ κάθε φορὰ στὴ μνήμη τοῦ Ἁγίου Λουκᾶ στὶς 18 Ὀκτωβρίου νὰ κάνει ἕνα θέμα βιοηθικῆς. Εἶναι ἐντυπωσιακὴ ἡ ἐνημέρωση τὴν ὁποία εἶχε. Μετὰ ἔγιναν οἱ πρῶτες ἐπιτροπές τῆς πολιτείας, μιὰ ἄτυπη θὰ ἔλεγα τὸ 1979, στὴ συνέχεια ἔγινε μιὰ ἐπιτροπὴ ἀπὸ τὴ Γενικὴ Γραμματεῖα Ἔρευνας καὶ Τεχνολογίας τὸ 1991, δὲν μπόρεσαν πολὺ ἔργο νὰ παραγάγουν. Τελικῶς ὑπάρχουν τώρα τρεῖς ἐπιτροπές τῆς πολιτείας, ἡ μία εἶναι ἐπιτροπὴ τοῦ πρωθυπουργοῦ, συμβουλευτικῆ παρὰ τῷ πρωθυπουργῷ, ἡ ὁποία συνεστήθη μαζὶ περίπου μὲ τὴν ἐπιτροπή τῆς Ἐκκλησίας...
 
Ν.Β. Οἱ ὁποῖες μεταξὺ τους συνεργάζονται ἢ ἔχουν κάποιου εἴδους ἐπαφή;
 
π.Ν.Χ. Δὲν νομίζω. Ὄχι ἔχουν μιὰ διαφορετικὴ ἀποστολή. Ὑπάρχει μιὰ ἐπιθυμία συνεργασίας ἀλλὰ κυρίως ὑπάρχει μιὰ ἐπιτροπή τῆς Γενικῆς Γραμματείας Ἔρευνας καὶ Τεχνολογίας ποὺ ἀσχολεῖται κυρίως μὲ τὰ μεταλλαγμένα τρόφιμα. Τώρα συνεστήθη ἐδῶ καὶ δυό-τρεῖς μῆνες περίπου μιὰ ἐπιτροπὴ ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο Ὑγείας, πάλι ἐπιτροπὴ βιοηθικῆς. Ἐμεῖς προσπαθοῦμε νὰ συνεργαζόμαστε, νὰ ἐνημερωνόμαστε καὶ ὡς Ἐκκλησία, νὰ κρατοῦμε χαμηλοὺς τόνους καὶ νὰ στηρίζουμε τὸ προβληματισμό μας στὴν πολὺ καλὴ ἐνημέρωση καὶ τῆς ἐπιστημονικῆς διαστάσεως τοῦ θέματος, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ τῶν κοινωνικῶν προεκτάσεων ποὺ ἔχει τὸ κάθε θέμα.
 
Ν.Β. Καὶ βέβαια σὲ αὐτό τὸ σημεῖο θὰ ἢθελα νὰ δείξω το τελευταῖο σας πόνημα ποὺ λέγεται «Ἐλεύθεροι ἀπὸ τὸ γονιδίωμα» τὸ ὁποῖο γιὰ ἐμένα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέρον βιβλίο καὶ ποὺ ἐμπεριέχει πολλὲς λύσεις σὲ τέτοιους εἴδους προβληματισμούς τῆς κοινωνίας μας.
 
π.Ν.Χ. Μπορῶ νὰ διαφωνήσω λίγο μαζί σας;
 
Ν.Β. Παρακαλῶ.
 
π.Ν.Χ. Δὲν ἔχει λύσεις. Οἱ λύσεις εἶναι πολὺ ὑπερφίαλος ὅρος, γιὰ νὰ χρησιμοποιήσουμε αὐτὸν τὸν ὅρο γιὰ θέματα ποὺ τόσο γρήγορα τρέχουν, ποὺ τόσο καινούργια εἶναι, ποὺ τόσο λεπτὰ καὶ δύσκολα καὶ πολυδιάστατα εἶναι στὴν φύση τους. Τὸ βιβλίο αὐτὸ βασικὰ ἔχει ὁμιλίες οἱ ὁποῖες ἔγιναν σὲ διάφορες εὐκαιρίες, κυρίως σὲ ἐπιστημονικὸ κοινό.
 
Ν.Β. Ναὶ, ἀλλὰ σὲ αὐτὲς τὶς ὁμιλίες ἐμπεριέχονται ἀπόψεις καὶ μάλιστα θέσεις οἱ ὁποῖες ἔχουν γύρω-γύρω τὰ ἐπιχειρήματά τους. Καὶ θὰ ἒλεγα πολλὲς ὅτι εἶναι ἀτράνταχτες.
 
π.Ν.Χ. Δὲν ξέρω. Εἶναι προσπάθεια προβληματισμοῦ μὲ ἕναν σεβασμὸ στὴ δυσκολία τῶν θεμάτων. Ἀσφαλῶς, εἶναι ὁ ἀρχικὸς λόγος, ὁ πρῶτος λόγος, δὲν εἶναι ὁ τελικὸς λόγος ποὺ θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ πεῖ μὲ μεγάλη φροντίδα καὶ ἐπιμέλεια στὴν ἐπεξεργασία ἀλλὰ καὶ μὲ σοβαρὲς ἀτέλειες.
 
Ν.Β. Νὰ πᾶμε τώρα στὸ ἔργο τῆς Ἐπιτροπῆς. Ποιὸς τελικὰ ἀποφασίζει, γιὰ παράδειγμα, ἕως ποῦ μπορεῖ καὶ πρέπει νὰ φτάσει ἡ γενετική, γιὰ παράδειγμα, ἡ ἐξέλιξη.
 
π.Ν.Χ. Ἀσφαλῶς ὄχι ἡ Ἐπιτροπή τῆς Ἐκκλησίας.
 
Ν.Β. Ναὶ ἀλλὰ δὲν βάζει κάποιο ὅριο, δηλαδὴ δὲν βάζει τὸν πήχη σὲ κάποιο σημεῖο ποὺ νὰ πεῖ ἐμεῖς δεχόμαστε ὡς ἐκεῖ, ὂχι παραπέρα;

π.Ν.Χ. Νομίζω ἡ λογική τοῦ δεχόμαστε καὶ ἀπορρίπτουμε εἶναι μιὰ λογικὴ στὴν ὁποία ἑμεῖς δὲν ἕχουμε ἐνταχτεῖ ὡς τώρα. Ἡ λογικὴ ἡ δική μας εἶναι περισσότερο νὰ  κατευθυνθοῦμε στὶς ἀρχὲς παρὰ στὰ ὅρια. Οἱ σωστὲς καὶ οἱ ὑγιεῖς ἁρχὲς εἶναι ποὺ προσδιορίζουν καὶ τὰ ὅρια. Μιὰ φυλακίστικη, εἰσαγγελικὴ νοοτροπία ἔχω τὴν ἐντύπωση πὼς δὲν συνάδει μὲ τὴν ἐλευθερία τοῦ Ὀρθοδόξου καὶ ἐκκλησιαστικοὺ ἤθους. Κυρίως τὸ ἀποτέλεσμα καὶ τὸ ὅριο νὰ βγαίνει σὰν καρπὸς καὶ ὄχι σὰν  μιὰ ἀπόφαση μιᾶς ἐπιτροπῆς.

Ν.Β. Ποιός μπορεῖ, γιὰ παράδειγμα, νὰ σταματήσει τὴν ἀνάπτυξη τοῦ λεγόμενου ἐγωιστικοῦ γονιδίου;

π.Ν.Χ. Δὲν σταματᾶνε αὐτὰ εὔκολα οὔτε μὲ ἀποφάσεις, ἡ ἔρευνα πολὺ δύσκολα ἐλέγχεται, ἡ ἐπιθυμία γιὰ γνώση, ἡ ἐξέλιξη ἔχω τὴν ἐντύπωση πὼς δὲν περιορίζονται μὲ κανέναν τρόπο, ὑπάρχουν ὅμως ἂλλες παράμετροι ὅπως εἶναι τὸ αἴσθημα καὶ ἡ ἀνάγκη γιὰ αὐτοσυντήρηση. Ὑπάρχει πάντοτε ἕνας φόβος ὅτι κάτι κακὸ μποροῦμε νὰ κάνουμε. Δυστυχῶς δὲν ὑπάρχει ὁ φόβος ὅτι κάτι μὴ ἠθικό, δηλαδὴ κάτι ποὺ πνίγει τελικὰ τὸν ἄνθρωπο ὡς ἀξία καὶ συνήθως αὐτό τὸ ὁποῖο γίνεται εἶναι ὅτι ἐμᾶς τὸ κριτήριό μας εἶναι πὼς θὰ προαγάγουμε τὴν ὑγεία, πὼς θὰ παρατείνουμε τὴν βιολογικὴ ζωή, πῶς θὰ περιποιηθοῦμε τὸν ἄνθρωπο ποὺ ζυγίζει ἑβδομήντα κιλά, χωρὶς ψυχή, ζεῖ ἑβδομήντα χρόνια δίχως αἰωνιότητα καὶ τρέφεται μὲ ἑβδομήντα εὐρὼ τὴν ἡμέρα χωρὶς εὐτυχία καὶ ἰκανοποίηση. Ἐμεῖς δὲν πιστεύουμε σὲ ἕναν τέτοιο ἄνθρωπο, πολὺ χοϊκό, πολὺ χρονικὸ ἀλλὰ πιστεύουμε σὲ ἕναν ἄνθρωπο ποὺ μπορεῖ νὰ λέει ὄχι ἐκεῖ ποὺ πρέπει νὰ πεῖ, μπορεῖ νὰ συναινεῖ ἐκεῖ ποὺ ὑπάρχει ὁ κίνδυνος μιᾶς ὑγιοῦς, ὅμως προκλήσεως, καὶ φροντίζουμε μὲ αὐτὸ τὸ φρόνημα νὰ...

Ν.Β. Ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχει ἑβδομήντα κιλὰ ἀξίας μέσα του.

π.Ν.Χ. Δὲν ξέρω ἂν ἔχει ἑβδομήντα κιλά, ἑβδομήντα τόνους ἴσως καὶ ἀπροσμέτρητη ἀξία μέσα του ὁ ἄνθρωπος. Πιστεύω ὅτι ἡ ἐπιστήμη ἔτσι ὅπως ἐξελίσσεται τώρα, ποὺ ἔχει αὐτὴν τὴν μαγεία καὶ τὴν γοητεία τῆς μεγάλης ταχύτητας καὶ τοῦ τολμηροῦ τοῦ ἐπιτεύγματος, διότι γίνεται ἔντονα παρεμβατικὴ καὶ διεισδυτικὴ στὴν ζωὴ καὶ στὸ ἀνθρώπινο σῶμα καὶ τὴν ἀνθρώπινη ὑπόσταση ἔχει παράλληλα ἕναν κίνδυνο, τὸν κίνδυνο νὰ καταντήσει τὸν ἄνθρωπο μιὰ μηχανικὴ παράμετρο, μιὰ συσκευὴ μὲ ἐξαρτήματα καὶ ὄχι ἕναν αὐτεξούσιο ἄνθρωπο, αὐτὸν ὁ ὁποῖος μπορεῖ -ὅπως εἶπα προηγουμένως- ἐλεύθερα νὰ παρεμβαίνει καὶ στὴν πρόοδο τῆς γνώσης καὶ τῆς ἐπιστήμης.

Ν.Β. Πεῖτε μου, πάτερ, τὰ μεταλλαγμένα τρόφιμα, γιὰ παράδειγμα, ἢ ἡ κακοποίηση τοῦ περιβάλλοντος ἢ οἱ ἀλλαγὲς στὴν ἀτμόσφαιρα εἶναι θέματα πού σᾶς προβληματίζουν;

π.Ν.Χ. Αὐτὰ εἶναι θέματα περιβαλλοντικῆς ἠθικῆς. Δὲν εἶναι ἄμεσα στὰ ἀντικείμενα τῆς βιοηθικῆς ἂν καὶ τὰ μεταλλαγμένα τρόφιμα εἶναι, ἐπειδὴ εἶναι θέμα βιοτεχνολογίας καὶ ἡ βιοτεχνολογία ἐμπίπτει στὶς ἀρμοδιό­τητες τῆς βιοηθικῆς, βρίσκονται καὶ στὶς δυὸ περιοχές, ἐγὼ θὰ ἔλεγα περισσότερο στὴ βιοηθικὴ καὶ φυσικά μᾶς προβληματίζουν.

Ν.Β. Τελικὰ ἔχουν μόνο συμβουλευτικὸ χαρακτήρα οἱ πιθανὲς παραινέσεις σας γιὰ κάποιο ἐπίκαιρο θέμα;

π.Ν.Χ. Νομίζω ὅτι ὄχι. Ἔχουν ἕναν συμβουλευτικὸ χαρακτήρα πρὸς τὴν Ἱερὰ Σύνοδο, εἶναι μιὰ ἐκκλησιαστικὴ ἐπιτροπή, ὀφείλουμε νὰ ἐνημερώσουμε τὴ Σύνοδο καὶ νὰ βοηθήσουμε τοὺς ἁρμοδίους οἱ ὁποῖοι καὶ ἀποφασίζουν, γιὰ νὰ συντάξουν μιὰ ἐγκύκλιο ἢ νὰ κάνουν μιὰ οὐσιαστικὴ παρέμβαση, νὰ δείξουμε τὶς διαστάσεις τῶν ἐπιμέρους προβλημάτων. Ὑπὸ αὐτὴν τὴν ἔννοια ἐμεῖς κάνουμε τὸ πρῶτο βῆμα, ποὺ εἶναι ἡ ἐνημέρωση καὶ ἡ συμβουλευτικὴ παρέμβαση, ἀπὸ κεῖ καὶ πέρα ὅμως εἶναι ἀρμοδιότητα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου νὰ κάνει καὶ μιὰ οὐσιαστικὴ παρέμβαση μέσα στὰ κοινωνικὰ πράγματα. Ἔτσι εἶχε γίνει καὶ προσφάτως μὲ τὸ νέο νομοσχέδιο γιὰ τὴν ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή. Ἐκεὶ ἐμεῖς ἤρθαμε σὲ σαφῆ ἀντίθεση, φτάσαμε στὸ σημεῖο νὰ  πᾶμε καὶ στὴν Βουλή, νὰ ἔχουμε συναντήσεις μὲ τὸν Ὑπουργὸ Δικαιοσύνης, νὰ γράψουμε στὸν Τύπο, ἐμφανιστήκαμε καὶ σὲ τηλεοπτικὰ προγράμματα, ὑπῆρξε μιὰ δυναμικὴ παρέμβαση καὶ πολὺ καλῶς νομίζω.

Ν.Β. Μιὰ ἀντίθεση.

π.Ν.Χ. Ὄχι ἀντίθεση. Δὲν ξέρω, ἔχετε λίγο φόβους καὶ ἀντιθέσεις μέσα στὸ μυαλό σας γιὰ τὴν Ἐκκλησία. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι μιὰ ἀγκαλιά. Εἶναι μιὰ πρόταση. Πρέπει νὰ ποῦμε κι ἐμεῖς ὁρισμένα πράγματα καὶ ἔχει γίνει πολὺς κόπος, ὑπάρχει πολλὴ μέθοδος, ὑπάρχει τεράστιος σεβασμὸς στὰ ἐπιμέρους θέματα, νομίζω ὑπάρχει πολὺ σύνεση καὶ πρέπει νὰ  ἀκουστεῖ ἡ φωνή τῆς Ἐκκλησίας ὄχι ὡς φωνὴ ἑνὸς σωματείου ἀλλὰ ὡς βαθειὰ ἔκφραση ἑνὸς σώματος πνευματικοῦ τὸ ὁποῖο εἶναι δεμένο μὲ τὴν παράδοσή μας, στὸ ὁποῖο ὁ κόσμος καταθέτει τὸν πόνο του, τὶς ἀνάγκες του, τὰ βαθύτερα μυστικά του.

Ν.Β. Πᾶμε κάπου ἀλλοῦ τώρα. Ὁ αἰώνας αὐτός, ὅπως γράφετε καὶ στὸ βιβλίο σας, θεωρεῖται αἰώνας τῆς ἔκρηξης τῆς φυσικῆς. Αὐτὸ εἶναι κάτι ποὺ τὸ βρίσκεται συναρπαστικό; Βέβαια περιττὸ νὰ πῶ αὐτὴν τὴν στιγμὴ ὅτι οἱ σπουδές σας εἶναι κυρίως φυσικῆς.

π.Ν.Χ. Ἐγὼ ξεκίνησα ἀπὸ τὴ φυσικὴ ἀλλὰ οἱ βασικές μου ἔρευνες -μπορεῖ νὰ νοιώθω μέσα μου φυσικός- ἀλλὰ τὸ διδακτορικό μου καὶ οἱ σπουδές μου ἦταν σὲ θέματα...

Ν.Β. Μπορῶ νὰ πῶ ἕνα μόνο λεπτό, ἀπὸ τὸ τεράστιο βιογραφικὸ ποὺ ἔχετε, ὅτι σπουδάσατε ἐδῶ στὸ πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ὅτι ἐπὶ ὀκταετία κάνατε μεταπτυχιακὲς σπουδὲς στὴν ἀστροφυσικὴ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Harvard, στὴ μηχανολογία στὸ ΜΙΤ καὶ διδακτορικὲς σπουδὲς στὸ Harvard στὴ βιοϊατρικὴ τεχνολογία, ἐπίσης εἶστε ἀπόφοιτος θεολογικῆς σχολῆς, ἤσαστε ἐπιστημονικὸς σύμβουλός της NASA κ.λ.π., γιὰ νὰ μὴ μακρυγορήσω, ἁπλῶς γιὰ νὰ δώσω τὸστίγμα σας στοὺς τηλεθεατές μας. Λοιπόν, πεῖτε μας γιατί βρίσκετε συναρπαστικὴ τὴν ἔκρηξη τῆς φυσικῆς αὐτοῦ τοῦ αἰῶνα.

π.Ν.Χ. Ὂχι αὐτοῦ, τοῦ περασμένου αἰῶνα. Ἐγὼ βασικὰ -ἂν τὸ εἴδατε αὐτὸ στὸ βιβλίο- θέλησα νὰ περιγράψω τὸ πῶς τὰ ἐπιτεύγματα τῆς φυσικῆς τελικῶς συμπαρέσυραν καὶ τὶς ἄλλες ἐπιστῆμες, ὅπως τὰ ἐφηρμοσμένα μαθηματικά, τὰ ὑπολογιστικὰ μαθηματικά, τὴν πληροφορική, ἡ φυσικὴ στερεᾶς καταστάσεως δημιούργησε μιὰ ἔκρηξη στὴν τεχνολογία τῶν ὑλικῶν, ἕτσι ἔφτασε ἡ τεχνολογία, ἡ πληροφορικὴ νὰ ψάχνουν γιὰ ἕνα νέο ἀντικείμενο, κάπως δημιουργήθηκε ἕνας σχετικός, ἂν μπορῶ νὰ πῶ, κορεσμὸς στὸ ἀντικείμενο τῆς φυσικῆς καὶ προβλήθηκαν ἀμέσως ὡς χῶρος ἐφαρμογῆς καὶ τῆς τεχνολογίας καὶ τῆς πληροφορικῆς τὰ βιολογικὰ συστήματα. Ἔτσι, λοιπὸν δημιουργήθηκε ἡ βιοϊατρικὴ τεχνολογία, ἡ βιοτεχνολογία, ἡ γενετικὴ μηχανική, ὅροι πολὺ μηχανικοί, πολὺ τεχνολογικοὶ καὶ αὐτοὶ μπαίνουν σὲ κάτι ποὺ δὲν ἤμαστε ὣς τώρα συνηθισμένοι νὰ τὸ ἀντιμετωπίζουμε μὲ τεχνολογικοὺς ὅρους, τὸ ἀνθρώπινο σῶμα καὶ τὴν ἀνθρώπινη ὑπόσταση. Ἡ φυσικὴ εἶναι κάτι τὸ πραγματικὰ γοητευτικὸ καὶ μαγευτικό. Πιστεύω ὅτι εἶναι ἔνας μοχλὸς γιὰ πάρα πολλὰ πράγματα καὶ μιὰ θαυμάσια διανοητικὴ ἄσκηση.

Ν.Β. Πάτερ, ἤθελα νὰ σᾶς ρωτήσω πιστεύετε ὅτι μπορεῖ νὰ ἐξαντληθεῖ αὐτὴ ἡ ἔφεσή του ἀνθρώπου γιὰ ὅλο καὶ περισσότερη γνώση, μπορεῖ κάποια στιγμὴ νὰ  ἐπέλθει κορεσμός;

π.Ν.Χ. Ἐγὼ προσωπικὰ νομίζω ὅτι αὐτὸ ποὺ λέτε εἶναι ἐντελῶς ἀδύνατο. Εἶναι αὐτὸ ποὺ ἔλεγε καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ὅτι ὁ ἄνθρωπος «φύση τοῦ εἰδέναι ὀρέγεται». Ἡ ὄρεξη, ἡ δίψα, ἡ λαχτάρα τῆς γνώσης τοῦ καινούργιου, τοῦ ἐπικίνδυνου, τοῦ ἄγνωστου. Ἐγὼ προφήτης δὲν εἶμαι ἀλλὰ νομίζω ὅτι τουλάχιστον σήμερα δὲν ἔχουμε ἐνδείξεις γιὰ τὸ ἀντίθετο.

Ν.Β. Τελικὰ αὐτὴ ἡ γνώση ἀφορᾶ τὴν ἀνθρωπότητα ἢ ἀφορᾶ τὶς μεγάλες πολυεθνικὲς βιομηχανίες;

π.Ν.Χ. Κατ’ ἀρχὰς καὶ οἱ πολυεθνικὲς βιομηχανίες εἶναι μέσα στὴν ἀνθρωπότητα, ἀφορᾶ τοὺς πάντες, ἁπλῶς οἱ βιομηχανίες αὐτὲς καὶ τὰ οἰκονομικὰ συμφέροντα ἔχουν ἐντελῶς τώρα οἰκονομικοποιήσει καὶ τὴν ἔρευνα καὶ τὴν ὑγεία καὶ ἴσως τὸ ἀγαθό τῆς ζωῆς τὸ ὁποῖο ἔχει ἐξελιχθεῖ ἀπὸ θεῖο δῶρο σὲ commodity ποὺ λέμε, δηλαδὴ σὲ καταναλωτικὸ ἀγαθό. Αὐτὸς εἶναι ἔνας κίνδυνος τῆς ὅλης προβληματικῆς, διότι καὶ ἡ ἔρευνα καὶ ἡ χρήση τῆς ἔρευνας γίνεται μὲ ἔντονα οἰκονομικὸ κριτήριο.

Ν.Β. Μάλιστα. Πᾶμε κάπου ἀλλοῦ τώρα. Γράφτηκε πρὶν ἀπὸ λίγες μέρες στὶς ἐφημερίδες ὅτι ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοχημείας ἔλυσε τὸ μυστήριο τῆς σύστασης τοῦ πνεύματος. Αὐτὸ καὶ μόνο ποὺ τὸ ἀκοῦτε δέν σᾶς φοβίζει; Ξαναέρχομαι σὲ αὐτὴν τὴν ἐρώτηση, γιατί ἐμένα μὲ φοβίζει. Ἄλλο ἡ διαφορά τῆς ὕλης καὶ τοῦ πνεύματος καὶ ἄλλο νὰ σοῦ προσδιορίσουν τὴν σύσταση τοῦ πνεύματος.

π.Ν.Χ. Ἀντιλαμβάνεσθε ὅτι εἶναι μᾶλλον δημοσιογραφικὴ ὑπερβολὴ αὐτό το πρᾶγμα καὶ θὰ σᾶς πῶ ἕνα ἁπλὸ παράδειγμα. Ἐγὼ δὲν θέλω νὰ  ὑποτιμήσω τὴν τεράστια ἀξία τῆς βιοχημείας ἀλλὰ βλέπω τώρα ὅλοι οἱ βιοχημικοί τοῦ κόσμου κυνηγοῦν ἕναν ἰὸ νὰ μπορέσουν νὰ ἐξοντώσουν καὶ δὲν τὰ καταφέρνουν. Ἒ, λὶγο πιὸ ταπεινά. Τὸ πνεῦμα δὲν μπαίνει μέσα στὴ νομοτέλεια τῆς φύσης.

Ν.Β. Πιστεύετε ὅτι εἶναι κάποιο σχῆμα ὑπερβολῆς.

π.Ν.Χ. Βέβαια, ἀναντίρρητα. Βέβαια ὑπάρχει μιὰ ἐπιστήμη. Ἐμένα ἂν μὲ ρωτούσατε σήμερα τί θὰ ἤθελα νὰ σπουδάσω, ἂν ἤθελα νὰ εἶμαι ἐπίκαιρος, θὰ σᾶς ἔλεγα νευροφυσιολογία ἢ γενετικὴ μηχανική, διότι ἡ νευροφυσιολογία εἶναι ὅλη αὐτὴ ἡ δυνατότητα ἀποκάλυψης πολὺ δύσκολων μυστικῶν τῆς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου. Ἄν μοῦ λέγατε τί θὰ ἤθελες νὰ  σπουδάσεις, προκειμένου νὰ ἀπολαμβάνεις πραγματικὰ τὴν ἀξία τῆς γνώσης, θὰ σᾶς ἔλεγα φυσική. Ἄν μοῦ λέγατε τί θέλεις νὰ  σπουδάσεις, γιὰ νὰ προσφέρεις στὸν ἄνθρωπο, νομίζω θὰ ἔλεγα χειρουργικὴ καὶ ἄν μοῦ λέγατε τί θέλεις νὰ  σπουδάσεις, γιὰ νὰ  μπεῖς μέσα στὴν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου καὶ στὸ νοῦ τοῦ Θεοῦ, θὰ σᾶς ἔλεγα παπᾶς. Καὶ ἔγινα τὸ τελευταῖο.

Ν.Β. Πολὺ ὡραία τὰ περιγράψατε.

π.Ν.Χ. Ἀλλὰ αὐτὸ ποὺ εἴπατε προηγουμένως, ἡ νευροφυσιολογία εἶναι ἕνας φοβερὸς τομέας. Τί εἶναι ὁ ὕπνος, τί εἶναι ἡ νάρκωση, τί εἶναι ἡ σκέψη, τί εἶναι ἡ μνήμη. Εἶναι πολὺ ὡραία πράγματα.

Ν.Β. Εἶναι καὶ αὐτὸ ποὺ ἔγραψε πρὶν ἀπὸ λίγες μέρες ὁ ἀκαδημαϊκὸς ὁ Δημήτρης Νανόπουλος ὅτι τώρα ἔχουμε μπεῖ πιὰ στὴν κβαντικὴ ἠθικὴ καὶ στὸν κβαντικὸ ἄνθρωπο.

π.Ν.Χ. Ὄχι αὐτὸ τώρα εἶναι κάτι ἄλλο.

Ν.Β. Ναί, λέω καὶ αὐτὸ σὺν αὐτὰ ποὺ εἴπατε.

π.Ν.Χ. Ἐγὼ θὰ σᾶς πῶ πὼς θὰ μποροῦσα νὰ τὸ σχολιάσω. Ξέρετε τί θὰ πεῖ κβαντικός; Κβαντικὸς θὰ πεῖ μὴ συνεχής,  θὰ  πεῖ κομματιασμένος. Ἂν ὄντως χρησιμοποιήσουμε αὐτὴν τὴν ἔννοια, δυστυχῶς ἔχουμε μπεῖ στὴν ἐποχὴ ποὺ κομματιάζουμε καὶ κομματιάζουμε τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν κάνουμε νὰ χάσει τὴν ἁρμονία καὶ τὴν συνοχή του. Τότε δὲν ξέρω τί ἠθικὴ θὰ εἶναι αὐτὴ ἡ κβαντικὴ ἠθική, ὑποθέτω ὅμως ὅτι κάτι ἄλλο ἐννοοῦσε ὁ κ. Νανόπουλος.

Ν.Β. Νά σας ρωτήσω κάτι. Ἐπειδὴ λέγαμε προηγουμένως περὶ δημοσιο­γρα­φικῆς ὑπερβολῆς, ὑπάρχει περίπτωση ἡ Ἐπιτροπὴ στὴν ὁποία προ­εδρεύετε νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὶς ἀκρότητες τὶς δημοσιογραφικές τῶν ἡμερῶν μας;

π.Ν.Χ. Δέν μᾶς ἀρέσει αὐτό τὸ πράγμα. Πάλι οἱ ἀκρότητες. Εἶναι μιὰ ἀκρότητα νὰ ἀσχοληθοῦμε μὲ τὶς ἀκρότητες. Ἐμεῖς ἔχουμε μιὰ σκέψη νὰ  κάνουμε ἕνα σεμινάριο γιὰ τοὺς δημοσιογράφους ἐνημερωτικὸ γιὰ τὰ θέματα τῆς βιοηθικῆς. Ἤδη ὑπάρχει ἡ ὅλη ὑποδομὴ καὶ πιστεύω ὅτι  θὰ  γίνει αὐτὸ τὸ ἐρχόμενο φθινόπωρο. Εἶναι μιὰ ἀνάγκη τοῦ δημοσιογραφικοῦ κόσμου νὰ ἐνημερωθεῖ γιὰ αὐτά τὰ θέματα, λίγοι τὰ κατέχουν, πολλοὶ μιλοῦν γιὰ αὐτά, εἶναι πολὺ πικάντικα, πολὺ ἑλκυστικά, ἐμεῖς θέλουμε νὰ δώσουμε μιὰ δυνατότητα ἐνημερώσεως στοὺς δημοσιογράφους.

Ν.Β. Θὰ ἤθελα μιὰ προσωπική σας ἄποψη. Πιστεύετε ὅτι ἡ σημερινὴ δημοσιογραφία ἔχει πνευματικότητα;

π.Ν.Χ. Ἐγὼ δὲν γνωρίζω πολὺ γιὰ τὴ δημοσιογραφία, γνωρίζω ἀρκετοὺς δημοσιογράφους οἱ ὁποῖοι ἔχουν πνευματικότητα. Καὶ δὲν γνωρίζω πολλὰ ἀπὸ τὴ δημοσιογραφία, διότι κυρίως τηλεόραση, ραδιόφωνο δὲν τὰ παρακολουθῶ πάρα πολύ. Πιστεύω, ὅμως, ὅτι ἐφόσον ὑπάρχουν δημοσιογράφοι μὲ πνευματικότητα ἔχουν δυνατότητα νὰ βάλουν τὸ μπόλι τῆς πνευματικότητος στὸ δημοσιογραφικὸ ἔργο ποὺ ἐπιτελοῦν.

Ν.Β. Μάλιστα. Νὰ πᾶμε καὶ λιγάκι στὴν ἐπικαιρότητα τῶν ἡμερῶν μας εἱδικὰ ἐδῶ στὴν Θεσσαλονίκη. Ὅπως ξέρετε σὲ λίγες μέρες  θὰ  εἶναι ἡ σύνοδος κορυφῆς. Ἤθελα νὰ σᾶς ρωτήσω τί συμβαίνει ἀπὸ ἄποψη βιοηθικῆς στὰ ὑπόλοιπα εὐρωπαϊκὰ κράτη τώρα μάλιστα ποὺ ἔγιναν εἴκοσι πέντε. Μήπως ξέρετε πάνω κάτω ἂν ὑπάρχουν ἀντίστοιχες ἐπιτροπὲς ἀλλοῦ;

π.Ν.Χ. Ἀσφαλῶς ὑπάρχουν ἐπιτροπές. Ἄλλες εἶναι πιὸ προχωρημένες ἄλλες λιγότερο. Ὑπάρχουν ἐπιτροπὲς στὸ Εὐρωκοινοβούλιο, στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἐπιτροπή, στὸ Συμβούλιό της Εὐρώπης. Ὑπάρχουν ἐπιτροπὲς ἐπίσης ἐθνικές. Ὑπάρχει μιὰ ἐπιτροπὴ τῆς διακοινοβουλευτικῆς συνέλευσης τῶν Ὀρθοδόξων, δηλαδὴ ὅλων των βουλευτῶν ποὺ εἶναι Ὀρθόδοξοι καὶ οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἕνα δικό τους σῶμα, ἔχει ἐπιτροπὴ βιοηθικῆς, ὁπότε καὶ αὐτὴ εἶναι μιὰ ἐπιτροπὴ μὲ τὴν ὁποία ἕχουμε συνεργασία. Ἑμεῖς ἕχουμε μιὰ ἄμεση πρόσβαση σὲ ὅλα τὰ ἐπίσημα κείμενα τῶν χωρῶν, τῶν πολιτικῶν ἐπιτροπῶν ὅπως καὶ τῶν θρησκευτικὼν ἐπιτροπῶν.

Ν.Β. Ἐπομένως τα λαμβάνετε ὑπόψη προφανῶς ὅταν συσκέπτεσθε.

π.Ν.Χ. Φυσικὰ  καὶ ὀφείλουμε νὰ τὰ λαμβάνουμε ὑπόψη.

Ν.Β. Νομίζετε ὅτι ἕνα μέρος της Εὐρώπης παραπαίει σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν βιοηθική;

π.Ν.Χ. Ὂχι. Δὲν θὰ τὸ ἔλεγα ἒτσι. Κατ’ ἀρχὰς δὲν μποροῦμε νὰ ποῦμε ἡ Εὐρώπη. Δὲν εἶναι ἔτσι ἡ διαίρεση. Ἡ διαίρεση εἴμαστε ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι. Ἀλλιῶς τὰ κατανοεῖ ὁ ἐπιστημονικὸς κόσμος, ἀλλιὼς τὰ κατανοεῖ ὁ νομικός, οἱ πολιτικοὶ ἔχουν ἄλλο προσανατολισμό, ἐμεῖς οἱ θρησκευτικοὶ ἄνθρωποι διαφορετικά τὰ βλέπουμε.

Ν.Β. Οὔτε εἶναι ἡ Δύση καὶ τὸ Ὀρθόδοξο ἦθος.

π.Ν.Χ. Αὐτὸ εἶναι. Ἀλλὰ τὸ «ἡ Εὐρώπη παραπαίει», τὸ ρῆμα αὐτὸ δέν τὸ θέλω. Ἡ Εὐρώπη προβληματίζεται. Πιστεύω βέβαια ὅτι εἴμαστε ἐντελῶς ἐκκοσμικευμένοι ὡς κοινωνία καὶ ὡς ἐκκοσμικευμένοι ἐκφυλίζουμε τὸν ἄνθρωπο -ὅπως εἶπα προηγουμένως- ἀπὸ μιὰ ἱερὴ ὀντότητα μὲ αἰώνια προοπτική, μὲ ἀπύθμενο βάθος ἐλευθερίας καὶ αὐτεξουσίου σὲ ἕνα βιολογικὸ ὂν ποὺ ζεῖ αὐτὰ ποὺ ἔλεγα προηγουμένως μὲ τὰ ἑβδομήντα. Ὑπὸ αὐτὴν τὴν ἔννοια δὲν θὰ ἔλεγα ποτὲ ὅτι ἡ Εὐρώπη παραπαίει, ἡ Εὐρώπη προβληματίζεται καὶ παλεύει. Ἀντίθετα θὰ ἔλεγα ὅτι ὑπάρχει μιὰ διαφορὰ μεταξὺ Ὀρθοδόξου ἤθους καὶ Δύσεως. Ἡ Ὀρθόδοξη ἐπὶ παραδείγματι ἀντίληψη δὲν εἶναι καθόλου σχολαστική. Δὲν προσπαθεῖ νὰ  βρεῖ λεπτομέρειες σὲ θέματα ποὺ τὰ θεωρεῖ μυστήρια ἀπροσπέλαστα. Πότε ἀρχίζει ἀκριβῶς ἡ ζωή, πότε μπαίνει ἡ ψυχή, πότε βγαίνει. Δὲν εἶναι θέματα ποὺ μπορεῖ κανεὶς κάποτε νὰ τὰ ξέρει ἢ νὰ τὰ γνωρίσει καὶ νὰ μπορέσει ἐπ’ αὐτῶν νὰ ἀποφανθεῖ ἀλλὰ εἶναι θέματα στὰ ὁποῖα μποροῦμε νὰ σταθοῦμε μὲ δέος καὶ μὲ σεβασμό. Αὐτὸ εἶναι ἕνα ἁπλὸ παράδειγμα.

Ν.Β. Εἶναι αὐτὸ ποὺ λέτε πότε φεύγει ἡ ψυχὴ ἀπὸ τὸ σῶμα, πότε θεωρεῖτε ἕνας νεκρὸς κ.λ.π.

π.Ν.Χ. Αὐτὸ ποὺ λένε πολλὲς φορὲς εἶναι ὁ ἐγκεφαλικὰ ἢ ὁ καρδιακὰ νεκρός. Πότε φεύγει ἡ ψυχή, πότε βιολογικὰ τελειώνει τὸ σῶμα μποροῦμε νὰ ποῦμε ἀλλὰ πότε γίνεται ὁ χωρισμὸς ψυχῆς καὶ σώματος δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ κανείς. Ἐμεῖς δὲν παίρνουμε τὸ ρίσκο νὰ μιλήσουμε γιὰ αὐτὰ μὲ δογματικὸ θεολογικὸ λόγο.      

Ν.Β. Τώρα ἡ Εὐρώπη σίγουρα προσπαθεῖ νὰ ἐνώσει τους ἀνθρώπους μεταξύ τους. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει σκοπὸ νὰ  τοὺς ἐνώσει μὲ τὸν Θεό. Ποιὸ εἶναι πρωτεῦον σὲ αὐτὴν τὴν διαδρομή;

π.Ν.Χ. Θὰ ἀπαντήσω μὲ μία ἐρώτηση. Εἶναι δυνατὸν νὰ ἑνωθοῦν οἱ ἄνθρωποι χωρὶς Θεό;

Ν.Β. Μάλιστα. Καὶ πεῖτε μου κάτι προσωπικό. Ποῦ γεννηθήκατε, πότε γεννηθήκατε, ποῦ μεγαλώσατε πάτερ Νικόλαε;

π.Ν.Χ. Δὲν νομίζω ὅτι  θὰ  ἔπρεπε νὰ  κάνω μιὰ ἐξομολόγηση τώρα ἀπὸ τηλεοράσεως, ἐν πάσῃ περιπτώσει, ἀλλὰ εἶναι πολὺ ἁπλὰ πραγματάκια αὐτά. Ἐμένα καὶ ἡ γέννησή μου καὶ οἱ σπουδές μου καὶ ἡ ζωή μου ἔγινε ἐδῶ στὴν Θεσσαλονίκη, ἡ καρδιά μου μὲ τὴν Θεσσαλονίκη χτυπάει καὶ γιὰ τὴν Θεσσαλονίκη.

Ν.Β. Καὶ τί θὰ συμβουλεύατε σὲ ἕναν μαθητή σας ἀπὸ ὅσα σᾶς δίδαξαν ἐσᾶς ὡς ἀληθινὰ καὶ ὀρθά.
 
π.Ν.Χ. Ἐμένα ἕνα πράγμα ποὺ βαθειὰ μὲ ἔχει συγκινήσει εἶναι πὼς συνδυάζεται ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν ἀνάγκη καὶ τὴν παρουσία καὶ τὴν ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ. Πιστεύω ὅτι συνήθως ἡ ἐλευθερία ὡς ἀντίληψη στὸν περισσότερο κόσμο εἶναι ὅτι κάνω ὅ,τι μοῦ ἔρχεται ἐνῶ ἡ ἀληθινὴ ἐλευθερία εἶναι ὅτι δίνω ἔκφραση σὲ αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ εἶμαι, σὲ αὐτὸ ποὺ ἀποτελεῖ τὴ συνείδηση καὶ τὸ μυστικὸ τῆς ὑποστάσεώς μου, σὲ αὐτὸ ποὺ ἀποτελεῖ το πρόσωπό μου. Αὐτὸ κάποιο ἄνθρωποί μου ἔδωσαν τὴν ὑποψία νὰ τὸ πιστέψω. Μέσα στὴν Ἐκκλησία τὸ ἔχω γνωρίσει. Σὲ ἕναν νέο ἄνθρωπο θὰ  ἔλεγα νὰ μὴν χάσει τὴν εὐκαιρία νὰ γνωρίσει τὴν ἐλευθερία του ὅπως τὴν ζεῖ καὶ τὴν διδάσκει ἡ Ἐκκλησία.
 
Ν.Β. Καὶ μιὰ τελευταία ἐρώτηση, πάτερ Νικόλαε. Τελικὰ τί πιστεύετε, ὅτι παράδεισος εἶναι νοσταλγία ἢ ἐλπίδα;

π.Ν.Χ. Παράδεισος εἶναι κατάσταση. Δὲν εἶναι οὔτε νοσταλγία οὔτε ἐλπίδα. Εἶναι μιὰ πραγματικότητα τὴν ὁποία ἀρχίζει κανεὶς νὰ τὴν ζεῖ ἀπὸ αὐτὴν τὴν ζωὴ καὶ στὴν τελεία της ἔκφραση θὰ μπορέσει καὶ εὔχομαι νὰ τὴν ζήσουμε ὅλοι στὴν ἄλλη ζωή.

Ν.Β. Σᾶς εὐχαριστῶ πάρα πολὺ.
 
π.Ν.Χ. Κι ἐγὼ εὐχαριστῶ πολύ.

«ΑΡΧΗ ΧΡΟΝΟΥ - ΑΡΧΗ ΚΟΣΜΟΥ - ΑΡΧΗ ΖΩΗΣ»

στὴν Ἰωάννα Σουφλέρη
ΒΗΜΑSCIENCE, 24.12.2006

Με αφορμή τη Γέννηση του Χριστού, αλλά και την αρχή του νέου έτους, είχαμε αποφασίσει να δώσουμε τον παραπάνω τίτλο στην κουβέντα μας με τον Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, και Πρόεδρο της Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας, πατέρα Νικόλαο.

Οδηγώντας όμως προς τη Μητρόπολη στα Σπάτα, όπου είχε ορισθεί η συνάντησή μας, μια φράση είχε καρφωθεί στο μυαλό μου: «διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες». Όχι, δεν είχα καμμιά αμφιβολία ότι μια συνέντευξη με τον Μητροπολίτη Νικόλαο είχε θέση στις επιστημονικές σελίδες της εφημερίδας. Στο κάτω-κάτω, πόσοι επιστήμονες μπορούν να καυχηθούν ότι κατέχουν τέσσερα Masters και δύο διδακτορικά διπλώματα, το ένα αμιγώς επιστημονικό και το άλλο στη θεολογία; Ότι συνδυάζουν σύγχρονη ερευνητική εμπειρία με ασκητική ζωή; Είχα όμως ένα δέος: επρόκειτο να μιλήσω με τον άνθρωπο που συνειδητά επέλεξε την ιεροσύνη από την επιστήμη, που είναι η δική μου επιλογή, και ενδόμυχα φαίνεται πως  ετοιμαζόμουν για καυγά! Του το είπα….»

Είναι ωραίο πράγμα να διαφωνούμε και νομίζω ότι είναι πιο ωραίο από το να συμφωνούμε σε όλα. Η αλήθεια δεν είναι γραμμική εξίσωση που έχει μία μόνο λύση…
 
Αλλά;
 
Αν και μία, έχει πολλές προσεγγίσεις, πολλές πτυχές και η φαινομενική διαφορετικότητα μπορεί να εκφράζει υγιή συμπληρωματικότητα. Συχνά οι εντάσεις των διαφορών οφείλονται στους εγωισμούς μας ή στην απολυτότητά μας και όχι στην ίδια την αλήθεια.
 
Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που η επιστήμη φαίνεται να συγκρούεται με τη θρησκεία;
 
Η κρίσιμη λέξη εδώ είναι η λέξη φαίνεται…
 
Oι βιολόγοι είμαστε δαρβινιστές. Συμβιβάζεται ο δαρβινισμός με τη θρησκεία;
 
Μου επιτρέπεται να ρωτήσω; πού δεν συμβιβάζεται; Στην περιγραφή της δημιουργίας του ανθρώπου μέσα στο βιβλίο της Γενέσεως;
 
Ας πούμε…
 
Η Γένεση δεν είναι βιβλίο Φυσικής ή Βιολογίας. Η περιγραφή της δημιουργίας του ανθρώπου στα βιβλικά κείμενα είναι πολύ συνοπτική. Δύο μόλις στίχοι στο πρώτο κεφάλαιο και ίσως ένας στο δεύτερο. Αυτό είναι! Και η ουσία δεν κρύβεται στο «χουν από της γης», που ισχύει και για τα ζώα. Το σημαντικό που δεν υπάρχει στα ζώα είναι το ότι «ενεφύσησεν πνοήν ζωής» στον άνθρωπο και τον «έπλασε κατ’ εικόνα και ομοίωσιν Θεού». Από κει και πέρα ποιό είναι το πρόβλημα; Η όποια ομοιότητα του ανθρώπινου σώματος με αυτό των πρωτίστων θηλαστικών; Αυτή είναι προφανής! Ο άνθρωπος έχει ομοιότητα με τα ζώα αλλά συγγένεια με τον Θεό. Μοιάζει με τά ζώα κατά το φθαρτό στοιχείο και την εγκόσμια εικόνα του και συγγενεύει με τον Θεό κατά το πρόσωπο, δηλαδή κατά την αιώνια και άφθαρτη εικόνα του. Και το σημαντικό είναι το δεύτερο!
 
Αρχή του χρόνου σε λίγες μέρες. Τί σημαίνει για σας;
 
Αρχή του έτους σημαίνει ανακύκλωση του χρόνου. Στον κόσμο, στο σύμπαν, η αρχή του χρόνου, η πρώτη αρχή, τοποθετείται περίπου 13,7 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Και βέβαια, η αρχή του χρόνου και η αρχή του σύμπαντος συμπίπτουν. Πρόκειται για το μπιγκ μπανγκ, τη μεγάλη έκρηξη, ένα μοναδικό γεγονός, που σηματοδοτεί την αρχή μας. Μια αρχή όμως την οποία, όταν προσεγγίζουμε με τις εξισώσεις μας, αυτές καταρρέουν. Έχουμε, όπως λέμε, ανωμαλία (singularity). Τελικά το μυστικό της αρχής του κόσμου θα παραμείνει άγνωστο. Ανάλογα και η αρχή της ζωής, η στιγμή της  γονιμοποίησης. Τί ωραίο πράγμα! Για κάποιο λόγο η φύση κρατά σημαντικά μυστικά για τον εαυτό της. Αυτό είναι μια εγγενής ιδιότητά της, όπως φαίνεται και στην  αρχή της αβεβαιότητος του Χάιζενμπεργκ.
 
Η οποία τί λέει;
 
Είναι μια θεωρία που αποδεικνύει ότι όταν με μεγάλη ακρίβεια προσδιορίσουμε τη θέση ενός σωματιδίου, τότε υποχρεωτικά κάνουμε λάθος στον προσδιορισμό της ταχύτητάς του. Και αντιστρόφως. Η φύση παίζει μαζί μας. Κάτι μας δίνει και κάτι μας κρύβει. Βρίσκω ότι αυτό είναι εκπληκτικό.

Άλλο παράδειγμα, το ερώτημα αν στο σύμπαν υπάρχει και αλλού έλλογη ζωή. Οι ασύλληπτες διαστάσεις του αφ’ ενός και ο φραγμός του ορίου της ταχύτητας του φωτός αφ’ ετέρου θα μας κρατήσουν σε μία ίσως παντοτεινή απομόνωση. Δεν μπορούμε ούτε να ανιχνεύσουμε άλλη ζωή ούτε και να επι­κοινωνήσουμε με τυχόν εξωγήινα όντα. Στην καλύτερη περίπτωση, ενδεχόμενη διαπίστωση ύπαρξης τέτοιων, λόγω των τεραστίων αποστάσεων, θα μας βοηθήσει να διαπιστώσουμε το παρελθόν τους και όχι την παρούσα τους κατάσταση. Για τέτοιους στόχους, το σύμπαν φαίνεται να λειτουργεί ως φυλακή. Είμαστε μικροί, μπορούμε λίγα και αδυνατούμε να ξεφύγουμε από τα όριά μας! Με τη Φυσική και τη Βιολογία είμαστε καταδικασμένοι να διαπιστώνουμε τον γενικευμένο εγκλεισμό μας. Οι πόρτες εξόδου από τον φυσικό κόσμο πρέπει να διερευνηθούν σε άλλες περιοχές.
 
Τις οποίες εσείς έχετε βρει;
 
Όχι, ακριβώς! Εγώ την πόρτα μου την ψάχνω… Αγαπώ πολύ έννοιες όπως το «άπειρο», το «αιώνιο», το «τέλειο». Με μαγεύουν. Το «άπειρο» δεν είναι φυσική έννοια. Φυσική έννοια είναι το «μικρό» ή το «μεγάλο». Το «άπειρο» αποκτά διαστάσεις μεταφυσικές. Αντίστοιχα και το «αιώνιο» και το «τέλειο». Μας υπερβαίνουν οι έννοιες αυτές. Υπάρχει αρμονία στον κόσμο,  αλλά όταν υπάρχει ο θάνατος και η φθορά δεν υπάρχει τελειότητα. Παρόλα αυτά, η λύση στο πρόβλημα της κατανόησης του κόσμου είναι η προσέγγιση αυτών των εννοιών∙ της αιωνιότητας, του απείρου και της τελειότητας, που βρίσκονται στο μεθόριο του φυσικού και του επέκεινα. Εγώ ελπίζω να τις προσεγγίσω περισσότερο μέσα από την Εκκλησία και τη Θεολογία παρά μέσα από την Φυσική και την Βιολογία. Η επιστήμη είναι θαυμάσιο όργανο για να εκφράσει το πάρα πολύ μεγάλο και το μικρό, το πρόσφατο και το παλιό, το σχεδόν τέλειο και το πολύ όμορφο. Αλλά όχι από κει και πέρα.
 
Πάντως, όταν μιλάτε για την επιστήμη, μιλάτε με τρόπο που δείχνει μια ιδιαίτερη αγάπη…
 
Μεγάλη αγάπη. Η επιστήμη έχει μια γοητεία, είναι μια ευλογία, αλλά το μεγαλείο της δεν κρύβεται τόσο σε αυτό που γνωρίζουμε όσο στην κρυμμένη αίγλη αυτού που αγνοούμε. Ένας καλός ερευνητής που ψηλαφεί το όριο της γνώσης δεν μαγεύεται τόσο από αυτό που κατανόησε όσο από αυτό που υποψιάζεται πως αγνοεί. Έτσι κατακτάται το νέο και το άγνωστο. Επιστήμη σημαίνει τόλμη στην ανακάλυψη, ταχύτητα στο καινούργιο και διεισδυτικότητα στο άγνωστο. Ποιος μπορεί να την φρενάρει και γιατί να κάνει αυτό το λάθος; Εκείνο που πρέπει να κάνουμε δεν είναι να στερήσουμε την επιστήμη από την ελευθερία της, αλλά μετά συνέσεως να χειριστούμε τις τεχνολογικές εφαρμογές της. Πράγμα που δεν στηρίζεται ούτε στη γνώση ούτε στην κατανόηση, αλλά στη συνείδηση του ανθρώπου, στην αίσθηση του καλού και του κακού, του ψεύτικου και του αληθινού, του ασήμαντου και του ουσιαστικού, στοιχείων που πάλι μας οδηγούν προς έννοιες και ιδιώματα που σχετίζονται με τον Θεό.
 
Πιστεύετε ότι απειλείται η Εκκλησία από την επιστήμη;
 
Η Εκκλησία δεν απειλείται, γιατί η αλήθεια δεν απειλείται. Αν η επιστήμη απειλεί την αλήθεια, τότε απειλείται και η Εκκλησία. Αν η επιστήμη συμμαχεί με την αλήθεια,  τότε συμμαχεί και με την Εκκλησία. Ακούμε συχνά να γίνεται λόγος για το τέλος του Θεού. Τέλος θα μπορούσε να έχει η επιστήμη που ασχολείται με τα πεπερασμένα και πιστεύει πως το τέλος του ανθρώπου είναι τέλος. Όχι ο Θεός. Στην Εκκλησία τέλος σημαίνει αρχή και τελείωση.
 
Σε πρακτικό επίπεδο, το Κέντρο Βιοηθικής της Εκκλησίας πιστεύετε ότι μπορεί να συμβάλει στη συνετή διαχείριση των επιστημονικών επιτευγμάτων;
 
Κατ αρχάς το Κέντρο Βιοηθικής περισσότερο είναι κέντρο βιοηθικού προβληματισμού. Δηλαδή μελετά το τι κάνει η επιστήμη, ποιές οι προοπτικές και ποιές οι συνέπειες των επιτευγμάτων της. Δεν έχει ως σκοπό να κάνει πολιτική ή να επηρεάσει αποφάσεις. Είμαστε πολύ μικροί για κάτι τέτοιο. Απλά συμμετέχουμε στον κοινωνικό διάλογο και καταθέτουμε επεξεργασμένες απόψεις. Νομίζω πάντως ότι το Κέντρο θα πρέπει να μετεξελιχθεί σε ένα γενικότερο Κέντρο διαλόγου της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ανάπτυξης με την Ορθόδοξη θεολογική αλήθεια. Αυτό πιστεύω θα καταδείξει πώς ο άνθρωπος αναδεικνύεται ως αιώνια πνευματική αξία. Έχω την εντύπωση ότι οι τεχνολογίες όπως τις διαχειριζόμαστε σήμερα δεν βοηθούν στην καλλιέργεια και στην πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου. Μάλλον ισχυροποιούν το βαρυτικό πεδίο του εγωισμού μας και αυτοπαγιδεύουν.
 
Η Εκκλησία απελευθερώνει τον άνθρωπο;
 
Η λάθος Εκκλησία φτιάχνει δούλους! Εκκλησία που δεν φτιάχνει ελεύθερους ανθρώπους, που δεν πλαταίνει την καρδιά και δεν διευρύνει τον νου, έχει πρόβλημα με την ταυτότητά της, με το όνομά της. Λέει στην Αγία Γραφή «γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει ημάς»…» Δεν γνωρίζω κανέναν άλλον εκτός από την Εκκλησία που να ελευθερώνει πραγματικά τον άνθρωπο.

Μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια για το νόημα των Χριστουγέννων;

 Ότι τελικά ο Θεός κάνει τρία πράγματα: εγχρονίζεται  (εισέρχεται στον χρόνο), εγχωρείται (εισέρχεται στον χώρο) και ενανθρωπίζεται (επιλέγει να εισχωρήσει στην ιστορία και στον κόσμο ως άνθρωπος). Θα μπορούσε να επιλέξει άλλον τρόπο για να εκφράσει την παρουσία Του. Ο Θεός δεν παρεμβαίνει, αλλά ο Ίδιος μπαίνει στην ιστορία, στον χώρο, στον κόσμο, ενδύεται την ανθρώπινη φύση για να μπορέσει ο άνθρωπος να βγει από το χώρο, να εξέλθει από τον κόσμο, να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης του. «Άνθρωπος γίνεται ο Θεός, ίνα τον Αδάμ Θεόν απεργάσηται», για να κάνει θεό τον άνθρωπο, να τον μπολιάσει με θεοειδή στοιχεία. Φανταστείτε έναν άνθρωπο που ζει τα επέκεινα από τον χρόνο, το αιώνιο, τα έξω από τον χώρο, το άπειρο, και τα πέραν από τους περιορισμούς των ανθρωπίνων αδυναμιών, το τέλειο, το άγιο! Αυτός μπορεί να κάνει και καταπληκτική επιστήμη και έρευνα, όσο και αν σας φαίνεται παράξενο. Επειδή ζει την αλήθεια, ευκολότερα εισχωρεί στη γνώση. Αυτό κάνει η πνευματική ζωή. Πνευματική ζωή δεν σημαίνει ηθική ζωή, σημαίνει απελευθέρωση από τα πάσης φύσεως δεσμά. Σημαίνει  εκτόξευση και ταχύτητα διαφυγής...

Οι άνθρωποι όμως είμαστε μικροί και πεπερασμένοι….

Έτσι φαινόμαστε! Μπορούμε όμως να μην είμαστε: φανταστείτε να γίνουμε θεόμορφοι, αιώνιοι και άπειροι. Αυτή είναι η δυνατότητά μας και γι' αυτό και η Εκκλησία δεν υποστέλλει το μήνυμά της. Μιλά για αγιότητα, για μετά θάνατον κατάσταση, για οικείωση με τον Θεό, για αξιοποίηση από τον άνθρωπο των δυνάμεων του Θεού. Εμείς αυτά τα αγνοούμε. Δυστυχώς, η έπαρση της επιστήμης μας κάνει να αρκούμαστε μόνο στα του φυσικού κόσμου και στα της λογικής. Και αυτό μας αδικεί. Καλύτερα αληθινός παπάς σε κοιμητήριο παρά καταπληκτικός βιολόγος σε εργαστήριο έρευνας για τη ζωή. Φοβερό πράγμα η πρόκληση του θανάτου! Για την επιστήμη σημαίνει τέλος. Για την Εκκλησία σημαίνει πέρασμα, όχι στην άλλη ζωή, αλλά στην όντως ζωή. Σημαίνει νέα αρχή. Μοιάζει σαν τη γέννηση, την έξοδο από τη μήτρα της μητέρας, από την εμβρυϊκή κατάσταση στο φως του κόσμου. Στον θάνατο του μικρού παιδιού, στον τραγικό, στον ομαδικό, στον ξαφνικό ή κοινή λογική καταρρέει. Γι’ αυτήν η κηδεία είναι εγκόσμιο κοινωνικό γεγονός. Αντίθετα, η άλλη λογική έχει παρηγοριά και ελπίδα. Δίνει στον πόνο αντοχή. Κάνει τον θάνατο ζωή, μεταμορφώνει τό τέλος σε αρχή. Δεν είναι υπέροχο αυτό;

Για να επιστρέψω στα πεζά, πως σας φαίνονται όλα αυτά τα νέα για τα βλαστικά κύτταρα και τις δυνατότητες που ανοίγουν;
 
Οτιδήποτε γίνεται σεμνά, με καλοσύνη και αγάπη για να προσφέρουμε υγεία στους ανθρώπους είναι καλοδεχούμενο. Αν όμως το κάνουμε για να φτιάξουμε εμείς τον τέλειο άνθρωπο, για να παίξουμε λίγο με τη ζωή, αυτή θα μας εκδικηθεί. Το θράσος να διαχειριζόμαστε τη ζωή ως θεοί είναι το μεγάλο λάθος. Η θεότητα χαρίζεται, δεν διεκδικείται, ούτε υφαρπάζεται.  Αυτό έχει σχέση με τα Χριστούγεννα: έρχεται ο Θεός και δωρίζει τη θεότητά Του. Αν τη δεχθείς ως δώρο, την παίρνεις. Αν την διεκδικήσεις αλαζονικά, τη χάνεις. Τι μεγάλη αλήθεια!

Ο Θεός κρύβεται με ταπείνωση μέσα σ’ ένα βρέφος. Δεν φιλοδοξούμε να τον κατακτήσουμε. Απλά τον σεβόμαστε και τον περιμένουμε.

Κάτι ανάλογο θα μπορούσαμε να πούμε και για τα έμβρυα. Τα προεμφυτευτικά έμβρυα. Το μεγάλο θέμα δεν είναι η απάντηση στο σχολαστικό ερώτημα πότε αρχίζει η ζωή. Αυτό  μας υπερβαίνει. Το ερώτημα είναι πώς θα σεβαστούμε το κάθε έμβρυο ως πρόσωπο και ως ανθρώπινο είδος. Ακόμη και ένα άρρωστο έμβρυο. Τα έμβρυα δεν τα καταστρέφουμε για να τα σώσουμε, αλλά τα σεβόμαστε για να σωθούμε. Αν η έρευνα κυριαρχείται από σεβασμό, ας κάνει ό,τι θέλει. Η Ορθόδοξη παράδοση δεν παρέχει συνταγές∙ καλλιεργεί συνειδήσεις. Περιποιείται την εικόνα χωρίς να φυλακίζεται στις πινελιές.
 
Αν υποτεθεί ότι η αρχή του χρόνου σηματοδοτεί την εποχή που κάνουμε τον απολογισμό μας ή παίρνουμε τις αποφάσεις μας, υπάρχει κάτι που θα θέλατε να πείτε ως άνθρωπος που έχει βιώσει και την επιστήμη για πολλά χρόνια και την ιεροσύνη τώρα;
 
Θεωρώ ότι ό,τι είχα να πω το είπα. Απλά, η αρχή του έτους είναι συμβατική. Γιατί τέτοιες αρχές υπάρχουν πολλές. Ο χρόνος όμως έχει αρχή, αλλά δεν έχει τέλος. Το ίδιο και ο κάθε άνθρωπος. Αυτό είναι το σημαντικό. Αντικρύζουμε την αρχή μας με τον σεβασμό της ύπαρξης και το μέλλον με το δέος της άληκτης προοπτικής. Όσο για την επιστήμη, αυτή αξιοποιείται όταν η χαρά της ανακάλυψης οδηγεί στον σεβασμό της φύσης και στην αποκάλυψη της αληθινής ελευθερίας μας ως προσώπων και ως διαχειριστών του ανθρωπίνου είδους το 2007. Το κάθε έτος και η κάθε στιγμή μόνον τότε αξίζουν, όταν παραπέμπουν στον μέλλοντα αιώνα∙ και η επιστημονική λογική μόνο τότε φωτίζει, όταν αναδεικνύει την άλλη λογική.

"ΠΕΡΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ"

Συνέντευξη στους μαθητές της Γ' τάξης του Βαρβακείου Λυκείου
Περιοδικό Πυρφόρος, 7.2008

Ερώτηση: Θα μπορούσατε να μας πείτε δυό λόγια για την ενασχόλησή σας με τη Βιοηθική και το Κέντρο Βιοηθικής του οποίου είστε ιδρυτής και πρόεδρος; Πώς ξεκίνησε αυτό το πράγμα;

 Απάντηση: Η ενασχόλησή μου με τη Βιοηθική άρχισε το 1993 όταν βρέθηκα με μια παρέα από ανήσυχα νέα παιδιά που διαρκώς μου έθεταν ερωτήματα. Εγώ τότε δεν ήμουν και πολύ σχετικός. Άρχισα λοιπόν να διαβάζω σχετικά και μαζί με αυτή την ενδιαφέρουσα νεανική παρέα συστηματικά μελετούσαμε και συζητούσαμε τέτοια θέματα, ήλθαμε σε επαφή με ανά­λογα κέντρα του εξωτερικού καὶ τελικά αποφασίσαμε να ιδρύσουμε μαζί με μια oμάδα εξαιρετικών επιστημόνων διαφόρων κλάδων το πρώτο στην Ελλάδα Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, στον Βύρωνα. Θα ήταν πολύ ωραία κάποια μέρα να πηγαίναμε να σας το δείξω. Είναι ένας πολύ σύγχρονος και συνάμα γλυκός χώρος, υπάρχει μία υπέροχη, πολύ καλά ενημερωμένη, βιβλιοθήκη μὲ ουσιαστικά στον κλάδο βιβλία και περιοδικά, έχουμε και ηλεκτρονική βιβλιοθήκη με 70000 τόμους, που είναι απόλυτα εκσυγχρονισμένη, οργανώνουμε ετήσια μεταπτυχιακά σεμινάρια, λειτουργούμε ως δεξαμενή ελεύθερου και ποιοτικού προβληματισμού και συνεργαζόμαστε με διεθνή κέντρα.
Γνωρίζοντας αυτήν την προσπάθεια ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, μόλις εξελέγη, μου ανέθεσε την ευθύνη σύστασης Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας και την προεδρία της με την οποία το Κέντρο Βιοηθικής συνεργάζεται στενά. Τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη ένα πρωτοποριακό σεμινάριο για τα hospices το οποίο συνδιοργανώνουμε.

Ερώτηση: Τι ακριβώς είναι τα hospices;

Απάντηση: Τα hospices είναι κέντρα και προγράμματα περιθάλψεως ασθενών τελικού σταδίου. Όταν έχουμε έναν ασθενή, κυρίως καρκινοπαθή, προσπαθούμε συνήθως καταπολεμήσουμε την ασθένεια χειρουργικά ή ακτινοθεραπευτικά ή χημειοθεραπευτικά. Όταν όμως σε κάποιες περιπτώσεις οι ελπίδες της θεραπείας τελειώσουν, συνειδητοποιούμε ότι ο ασθενής μας φεύγει αμετάκλητα. Αυτό η ιατρική το νοιώθει ως ήττα, δεν μπορούμε να θεραπεύσουμε, αλλά και δεν έχουμε τίποτε άλλο να του προσφέρουμε. Θέλουμε λοιπόν να φύγει, να αδειάσει το κρεβάτι για να βάλουμε έναν άλλον στον οποίο να μπορούμε κάτι να προσφέρουμε. Τότε πού θα πάει αυτός; Το νοσοκομείο δεν τον θέλει, δεν υπάρχουν ιδρύματα που να δέχονται τέτοια περιστατικά, το σπίτι δεν έχει ούτε τη γνώση ούτε τη δυνατότητα να στηρίξει ούτε ενδεχομένως την οικονομική ευχέρεια να πληρώσει τις αποκλειστικές, οι οποίες μάλιστα θα έπρεπε να είναι και εξειδικευμένες.

Το κενό αυτό έρχεται να το καλύψει το hospice. Εμείς θέλουμε να κάνουμε ένα ίδρυμα για να αγκαλιάσουμε τέτοιους συνανθρώπους μας στις τελευταίες τους μέρες και στιγμές, να τους ανακουφίσουμε, να συμπαρασταθούμε από κάθε πλευρά και στην οικογένεια και να τους έχουμε και στο σπίτι και στο ίδρυμα. Στο σπίτι θα στέλνουμε εμείς τους νοσηλευτές για να μην επιβαρύνεται η οικογένεια. Οι νοσηλευτές αυτοί θα έχουν εξειδικευθεί στην ανακουφιστική θεραπεία, θα έχουν την απαιτούμενη γνώση. Τέτοια ιδρύματα υπάρχουν στην Αγγλία και στην Αμερική, έχουν δε αρχίσει να εξαπλώνονται επιτυχώς και στις Βαλκανικές χώρες, στη Ρουμανία, στη Ρωσία, στην Πολωνία, στην Κύπρο. Υπάρχουν ακόμη και στο Ζιμπάμπουε. Δεν υπάρχει όμως κανένα στην Ελλάδα. Το ευχάριστο είναι ότι αρκετοί εδώ και χρόνια έχουν αντιληφθεί την ανάγκη, ουσιαστικά δε συνέβαλαν στη δημιουργία του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου, το οποίο μάλιστα υπογράφηκε τον περασμένο Αύγουστο (2007). Με τα δεδομένα αυτά, εμείς ως Μητρόπολη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, παίρνουμε την πρωτοβουλία να δημι­ουργήσουμε μια μονάδα με 15 ως 20 κρεβάτια, η οποία είναι πολύ καλή. Παράλληλα φροντίζουμε και για τη λειτουργική υποδομή με ένα επιτελείο νοσηλευτών και γιατρών, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών οι οποίοι θα φροντίζουν όσους μπορούν εκ των ασθενών στα σπίτια τους.

Για να καταλάβετε, με τα Αγγλικά δεδομένα, ένα επιτελείο 5-6 γιατρών, 60 νοσηλευτών, 6-7 ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών και 1-2 ιερέων μαζί με 600-700 εθελοντές, θα μπορούσαν να καλύψουν 130 ασθενείς στα σπίτια τους, περίπου 30 να τους μεταφέρουν σε ημερήσια βάση στο Κέντρο και να τους επιστρέφουν στα σπίτια τους, και να κρατήσουν 15 περιστατικά ως εσωτερικούς ασθενείς. Με τον τρόπο αυτόν, κάθε ασθενής, ανάλογα με τις ανάγκες του, έχει παρηγορητική φροντίδα, αγάπη, ανακούφιση από τον πόνο, από τα συμπτώματα των τελευταίων στιγμών, ανθρώπινη παρουσία, λίγο σεβασμό. Αυτό όλο ονομάζεται ανακουφιστική αγωγή ή παρηγορητική φροντίδα. Στα πλαίσια λοιπόν της προετοιμασίας ενός τέτοιου Κέντρου, οργανώσαμε φέτος αυτό το σεμινάριο και προσκαλέσαμε δύο ομιλητές από την Αγγλία, μια γιατρό από τη Ρουμανία, μια από την Κύπρο, και όποιους Έλληνες ειδικούς βρήκαμε, προκειμένου να μας μεταφέρουν τη γνώση και εμπειρία τους.

Ερώτηση: Αυτό μας φέρνει στο ζήτημα της ευθανασίας. Ποια είναι η γνώμη σας γι' αυτό;

Απάντηση: Έχουμε έναν άνθρωπο ο οποίος έχασε τις ελπίδες του και καταλήγει πολύ επώδυνα. Στην περίπτωση αυτήν, γεννιέται η φυσική σκέψη: αφού ούτως ή άλλως θα πεθά­νει, γιατί να μην υποβοηθήσουμε και επιταχύνουμε τον θάνατό του ώστε να αποφύγει τους πόνους των τελευ­ταίων ημερών. Όπως έλεγε και ο Ιωνάς στην Π. Διαθήκη «κρείττων με αποθανείν», δεν αντέχω άλλο, έχω λιώσει. Καλύτερα νὰ πεθάνω.

Υπάρχει κι άλλη μία διάσταση στο θέμα. Η πρόοδος της ογκολογίας έχει φτάσει σε σημείο που ασθενείς που άλλως θα πέθαιναν σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα, με τις σύγχρονες θεραπείες, παρατείνεται μεν η διάρκεια της ζωής τους αλλά φεύγουν με παράπλευρους πόνους και δυσφορία που ως τώρα δεν υπήρχε. Κερδίζουμε σε χρόνο αλλά χάνουμε ενδεχομένως σε ποιότητα. Η ευθανασιακή αντίληψη λέγει ότι αν φθάσουμε σε αυτό το σημείο καλύτερα νά χάσουμε σε χρόνο και να κερδίζουμε σε ποιότητα. Αυτό όμως σημαίνει παρέμ­βαση, δηλαδή υποβοήθηση στον θάνατο.

Σαν απάντηση σε αυτό το πρόβλημα, γεννήθηκε η ανακουφιστική αγωγή ως επιστήμη πλέον για να μπορέσει να διευκολύνει αυτούς τους ανθρώπους και να αντιμετωπίσει τις δυσμενείς συνέπειες που η επιστημονική και τεχνολογική μας πρόοδος έχει δημιουργήσει σε τέτοιους ασθενείς. Με τον τρόπο αυτόν, αντί να τους κάνουμε να θέλουν να καταλήξουν, η αγάπη, η φροντίδα, η μέριμνα, η ανακούφιση, η ψυχολογική και πνευματική υποστήριξη τους κάνουν να περνούν τις τελευταίες τους στιγμές πραγματικά ανακουφισμένοι. Έτσι δίνουμε και χρόνο και ποιότητα και ήθος. Αυτή είναι η απάντηση στην ευθανασία. Το αίτημα της ευθανα­σίας πολλές φορές είναι το μεγάλο ερώτημα τέτοιων ασθενών αν τελικά εμείς τους αγαπάμε ακόμη και τους θέλουμε κοντά μας. Έτσι, αν ο ασθενής πει «δεν μπορώ άλλο, βοηθήστε με να πεθάνω», αυτό μπορεί να βγάλει ως απάντηση το «σε καταλαβαίνουμε, θα σε βοηθήσουμε να πεθάνεις, τι να κάνουμε να μην υποφέρεις» μπορεί όμως να βγάλει και το «όχι, αδελφέ μου, δεν θέλουμε να φύγεις, εμείς έχουμε ακόμη ελπίδα για σένα, έχουμε αγάπη σε σένα, σε θέλουμε όσο περισσότερο γίνεται κοντά μας. Ίσως πονάς∙ για να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε. Αν έχεις αυτή τη δυσκολία, δυσφορία στην αναπνοή, θα περάσει, θα σε ανακουφίσουμε» κ.ο.κ. Αυτό το θέμα είναι στην πράξη η απάντηση στον έντονο προβλη­ματισμό της ευθανασίας.

Για τον λόγο αυτό, προκειμένου να ακούσουμε ποικίλες απόψεις, οργανώσαμε ένα σεμινάριο για την ευθανασία, όπως κάναμε και για τις μεταμοσχεύσεις με επίμονο και αναλυτικό στη συνέχεια προβληματισμό. Για δυόμιση περίπου χρόνια. Το ίδιο και για τις αναπαρα­γωγικές τεχνικές, τρεισήμισι χρόνια. Καλούσαμε κλινικούς εμβρυολόγους, μαιευτήρες, ιδιοκτήτες κλινικών, θεολόγους, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, νομικούς, ανθρώπους που είχαν για διάφορους λόγους θετική ή αρνητική τοποθέτηση στη χρήση των νέων τεχνολογιών· εγώ μάλιστα πήγα ο ίδιος σε κλινικές για να διαμορφώσω προσωπική άποψη. Τελικά καταλήξαμε σε ένα κείμενο και το στεί­λαμε στην Ιερά Σύνοδο ως πρόταση. Ό,τι έγινε για τις Αναπαραγωγικές Τεχνικές έγινε και για τις Μεταμοσχεύσεις και για την Ευθανασία. Με τον τρόπο αυτόν ενημερώθηκε η Σύνοδος για το τι ακριβώς σημαίνει η κάθε τεχνολογία, ποιά η συναφής προβληματική, άκουσε τις προτάσεις μας, προκειμένου να εκφράσει τη συμφωνία ή την ενδεχόμενη επιφυλακτικότητά της για τις προτεινόμενες μεθόδους, όπως παραδείγματος χάρη η λεγόμενη ετερόλογη γονιμοποίηση.

Ερώτηση: Τι ακριβώς σημαίνει ετερόλογη γονιμοποίηση;

Απάντηση: Σημαίνει γονιμοποίηση με δανεισμό σπέρματος ή ωαρίου. Συνέπεια αυτού είναι το παιδί που θα γεννηθεί να είναι περισσότερο παιδί του ενός γονέα από όσο είναι του άλλου, αφού θα συγγενεύει γενετικά μόνο με τον ένα. Αντιλαμβάνεστε ότι αυτό δημιουργεί ροπή στις σχέσεις του ζεύγους. Θα μπορούσα να σας αναφέρω παραδείγματα που οδηγούν σε φοβερές περιπλοκές.

Για φανταστείτε, σε περίπτωση δανεισμού σπέρματος, να χωρίσουν οι γονείς και στο δικαστήριο, όταν ο πατέρας θα ζητάει να βλέπει το παιδί, η μάνα να αρνηθεί ισχυριζόμενη ότι το δικαίωμα να έχει επικοινωνία με το παιδί είναι αποτέλεσμα της γενετικής του συγγένειας μαζί του, ενώ η υποχρέωση να της δίνει διατροφή απορρέει από την απόφασή του να γεννη­θεί το παιδί. Αποφάσισες να γεννηθεί το παιδί; Θα πληρώνεις. Δεν είσαι συγγενής, δεν θα το βλέπεις.

Ερώτηση: Δηλαδή δεν είναι τόσο απλά τα θέματα. Έχουν πολλές πλευρές με αντιτιθέμενες ανάγκες, επιθυμίες…

Απάντηση: Βεβαίως. Άλλη περίπτωση είναι η μεταθανάτια γονιμοποίηση, δηλαδή η γονιμοποίηση με σπέρμα αποθανόντος συζύγου. Εδώ να δείτε προβλήματα και αδιεξοδικές καταστάσεις.

Η Εκκλησία φυσικά δε συναίνεσε, ούτε στη φέρουσα μητρότητα, ούτε στην ετερόλογη γονιμοποίηση, ούτε στον πειραματισμό επί των πλεοναζόντων εμβρύων και στην καταστροφή τους ούτε γενικά στις κοινωνικές εκτροπές από τη φυσική διαδικασία.

Αυτό είναι ένα παράδειγμα των νέων προβλημάτων που εμφανίζονται στις κοινωνίες μας. Εμείς, ως Εκκλησία, είπαμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν θα έπρεπε, στο μέτρο που μας ερωτούν, να συναινέσουμε. Αποτελούν ακρότητα και κατάχρηση. Αν όμως πρόκειται ιατρικά να υποβοηθηθεί ένα ζευγάρι, χωρίς τέτοιου τύπου υπερβολές, δεν νομίζω ότι η Εκκλησία θα στεκόταν εμπόδιο.

Δυστυχώς καθώς περνούν τα χρόνια αυξάνει ανησυχητικά η υπογονιμότητα, πράγμα που οδηγεί στην ανάγκη να υποβοηθηθεί ενδεχομένως η επιθυμία απόκτησης παιδιών, χωρίς όμως να ασεβή­σουμε στην ιερότητα της ζωής και να προσκρούσουμε στην κοινή λογική.

Η Εκκλησία λοιπόν της Ελλάδος έχει εγκρίνει τρία επίσημα κείμενα -μπορώ να σας δώσω κιόλας ένα αντίτυπο. Ένα είναι για τις Μεταμοσχεύσεις, ένα για την Ευθανασία και ένα για τις Τεχνικές Αναπαραγωγής. Όλα έχουν μεταφρασθεί στα αγγλικά, στα γαλλικά και στα ρωσικά.

Στα θέματα της γενετικής μηχανικής, των βλαστοκυττάρων κ.λπ. δε βιαστήκαμε, διότι οι αλλαγές είναι τόσο ραγδαίες και τόσο εκπληκτικές και εντυπωσιακές. Στην αρχή φάνηκε ότι τα εμβρυικά βλαστοκύτταρα τα οποία είναι ολοδύναμα, μπορούν να δώσουν ποικίλους ιστούς, καὶ ότι μόνον αυτά θα λύνανε ένα σωρό προβλήματα. Τώρα αρχίζει να φαίνεται ότι υπάρχουν και ενήλικα βλαστοκύτταρα από ιστούς όπως είναι το δέρμα, τα δόντια, όπως είναι τα βλαστοκύτταρα του ομφαλίου λώρου, τα ομφαλοπλακουντιακά. Ο βιοηθικός προβληματισμός για τα διάφορα είδη βλαστοκυττάρων ποικίλλει.

Ερώτηση: Απλά πριν μας πείτε για τα βλαστοκύτταρα να έκανα εγώ μια ερώτηση που έχει σχέση με αυτά που μας είπατε. Για τις αμβλώσεις, έχω δει πολλές φορές και στον τύπο και στην τηλεόραση, η Εκκλησία κρατάει μια αρνητική στάση απέναντι στις αμβλώσεις, όμως σήμερα που υπάρχουν και οι τεχνικές προγεννητικού ελέγχου, μπορούν να προληφθούν γεννήσεις ατόμων που θα έχουν προβλήματα και τα ίδια δε θα περάσουν όμορφα τη ζωή τους και οι γονείς τους επίσης λόγω προβλημάτων ή ας πούμε πολλοί άνθρωποι δε θέλουν να κάνουν παιδιά και κατaλήγουν να τα παρατάνε, να τα πετάνε, εσείς ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση της Εκκλησίας απέναντι στις αμβλώσεις;

Απάντηση: Νομίζω είναι πολύ καίριο ζήτημα και πολύ σημαντική αυτή η ερώτηση. Οι αμβλώσεις είναι ένα πολυδιάστατο πρόβλημα με πλείστες όσες περιπτώσεις. Μία περίπτωση είναι αυτή της διακοπής μιας ανεπιθύμητης κύησης. Μπορεί η Εκκλησία να ανθίσταται σ’ αυτό, αλλά στην πράξη το ερώτημα ή εξώγαμο παιδί ή άμβλωση είναι αρκετά σύνηθες. Άλλη περίπτωση είναι όταν κινδυνεύει η ζωή της μητέρας. Δεν είναι σύνηθες, αλλά είναι υπαρκτό το πρόβλημα και πρέπει η κοινωνία, η ιατρική κοινότητα, οι συγγενείς να αποφασίσουν το τι θα κάνουν. Άλλοτε πάλι υπάρχει επαπειλούμενη τερατογένεση. Παραδείγματος χάρη η μητέρα δεν έχει περάσει ερυθρά και γι’ αυτό κάνει εμβόλιο κατά της ερυθράς -αυτό να το ξέρετε τα κορίτσια-, δεν δίνει σημασία ή δεν έχει καλά ενημερωθεί και μένει έγκυος. Μένει έγκυος και αυξάνεται το έμβρυο, το πληροφορείται ο γιατρός και της λέει ότι το ενδεχόμενο να έχουμε τερατογένεση είναι πολύ σημαντικό.

Μια τέταρτη περίπτωση είναι όταν πρόκειται να γεννηθούν παιδιά με μεσογειακή αναιμία ή με σύνδρομο down. Βέβαια υπάρχει και μια πολύ μεγάλη κατηγορία προβλημάτων που δεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε. Παραδείγματος χάριν ο αυτισμός, η νοητική στέρηση κ.λπ. Το μεγάλο ερώτημα είναι ότι ο κάθε ένας από μας πέρασε από το εμβρυϊκό στάδιο ανάπτυξης, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό που καταστρέφουμε είναι άνθρωπος αναπτυσσόμενος σε εξέλιξη. Κάνουμε ένα ενδεικτικό test και η ένδειξη προβλέπει πολύ μεγάλη πιθανότητα παθολογικού εμβρύου. Γιατί αυτό το παιδάκι μπορούμε να το σκοτώσουμε μέσα στην κοιλιά της μάνας του και δεν μπορούμε να το σκοτώσουμε μόλις γεννηθεί; Ερωτώ, είναι πιο δύσκολο ένα παιδί με σύνδρομο down να το αναπτύξουμε, να το βοηθήσουμε να μεγαλώσει όσο μπορούμε αποδεχόμενοι την ανεπάρκεια που έχει, απ’ ό,τι είναι ένα παιδί με σπαστικότητα και νοητική στέρηση; Το παιδί με το down απλώς επειδή το διαγιγνώσκουμε μπορούμε να διακόψουμε την κύηση. Εάν τώρα καταφέρουμε να κάνουμε έγκαιρη διάγνωση σε ένα μεγάλο φάσμα άλλων παθήσεων, ίσως και πολύ πιο ελαφρών, τότε η πρακτική της διακοπής της κύησης θα επεκτεινόταν ανησυχητικά. Παραδείγματος χάριν, οκτώ τοις χιλίοις των παιδιών γεννιούνται με συγγενή καρδιοπάθεια. Παιδιά με σοβαρές συγγενείς καρδιοπάθειες, όπως τετραλογίες Falot ή μετάθεση των μεγάλων αγγείων, αν μπορούσαμε να τα διαγιγνώσκαμε δεν θα διακόπταμε την κύηση; Σήμερα γεννιούνται τόσα παιδιά, χειρουργούνται από εξαιρετικούς γιατρούς και ζουν μία θαυμάσια ζωή και εκφράζουν έναν υπέροχο εσωτερικό κόσμο. Οκτώ τοις χιλίοις σημαίνει ότι στις 100.000 γεννήσεις τον χρόνο που έχουμε στην Ελλάδα, περίπου 800 παιδιά γεννιούνται με καρδιοπάθειες. Από αυτά τα 600 χειρουργούνται στο πρώτο έτος και πολύ επιτυχώς. Εάν υπήρχε τρόπος να το διαγνώσουμε, δε θα λέγαμε «αφού μπορώ να αποκτήσω παιδί χωρίς πρόβλημα γιατί να ριψοκινδυνέψω με αυτό; Διακόπτω την κύηση και ξαναδοκιμάζω». Σε στατιστικές βρέθηκε, ότι το 11% των Αμερικανών, αν στη φάση της κυήσεως είχαν παιδί με τάση παχυσαρκίας, θα προχωρούσαν σε άμβλωση. Αυτός είναι δυστυχώς ο κόσμος μας. Ο πειρασμός για το τέλειο παιδί οδηγεί στην ευγονική αντίληψη και στην ελαστικότητα της προγεννητικής ηθικής.

Ερώτηση: Ναι αλλά σήμερα η κοινωνία δε βοηθάει τους συγκεκριμένους ανθρώπους.

Απάντηση: Πολύ σωστά, η κοινωνία δε βοηθάει κι όσο πηγαίνει δε θα βοηθάει γιατί εάν είχε τρόπο να διαγνώσει και όλες τις συγγενείς καρδιοπάθειες προγεννητικά, θα προτιμούσε να καταργήσει την καρδιοχειρουργική παίδων παρά να σταματήσει τις αμβλώσεις. Σήμερα όλο και περιορίζονται τα ιδρύματα που μπορούν να αγκαλιάσουν παιδάκια με σύνδρομο down. Και όμως πολλά από αυτά κοσμούνται με εκπληκτικά χαρίσματα. Άλλα πάλι άτομα παρουσιάζουν αυτισμό, ταυτόχρονα όμως εμφανίζουν και μοναδικές δεξιότητες. Είναι φυσικό∙ όταν κάτι λείπει, το κενό καλύπτεται από κάποιο άλλο χάρισμα.

Προ καιρού πήγα σε ένα πανηγύρι και είδα ένα παιδί, περίπου 20 χρονών με σύνδρομο Down. Ήταν πολύ χαριτωμένο και ζήτησε με τρόπο να πάει στο ιερό. Απ’ ό,τι όμως κατάλαβα δεν του το επέτρεψαν για να μην χαλάσει η εικόνα της πανήγυρης. Τον καλώ λοιπόν εγώ, από το δεσποτικό όπου ήμουνα με τα πολύχρωμα άμφιά μου, και ρωτώ το όνομά του. Μου το λέει και τον στέλνω να πάει στο ιερό να βάλει ένα ρασάκι και να έλθει δίπλα μου. Ήρθε λοιπόν και του έδωσα την πατερίτσα. Δεν την κρατούσα εγώ, την κρατούσε αυτός δίπλα, έβγαλε έναν υπέροχο εσωτερικό εαυτό και καμάρωνε. Το ίδιο το παιδί που η κοινωνία το περιφρονούσε μπορούσε η Εκκλησία να το τιμήσει. Στο τέλος, αντί να πάω για κέρασμα με τους επισήμους, κάθισα με το παιδί αυτό. Αυτός είχε πάει στο σχολείο μέχρι κάποιες τάξεις και μετά σταμάτησε γιατί είχε κάποια δυσκολία με τα μαθηματικά. Του έκανα μερικές ερωτήσεις. Ήταν απίθανος. Συνήθως τα παιδιά με Down δεν είναι καλά στα μαθηματικά. Επειδή είναι ευαίσθητος ο εσωτερικός τους κόσμος είναι καλά σε καλλιτεχνικούς τομείς. Τελικά οι γονείς του πείσθηκαν και τον έστειλαν να συνεχίσει το σχολείο, στο οποίο και πηγαίνει καλά.

Με το παιδί αυτό έχω αναπτύξει μία εξαιρετική φιλία. Σας διαβεβαιώνω ότι η συντροφιά μαζί του είναι πολύ ωφέλιμη για μένα από πολλές πλευρές. Εάν αυτό το παιδί είχε περάσει από διαδικασία προγεννητικού ελέγχου, που προφανώς δεν έκανε η μάνα του, σήμερα δεν θα υπήρχε. Η κοινωνία μας δέχεται μόνο τους τέλειους και όχι και αυτούς που προκύπτουν μέσα από ατέλειες….. Είναι μέσα στη φύση μας οι ατέλειες για να γεννούν την αγάπη, τη φροντίδα, τη μέριμνα. Μια κοινωνία που αρνείται τις ατέλειες καταντάει να είναι τόσο σκληρή. Σκληρά αποφασίζει μία έκτρωση, σκληρά αντιμετωπίζει και κάποιον που αρνούμενος να διακόψει μια κύηση επιλέγει το ενδεχόμενο ενός παθολογικού παιδιού.

Είναι τόσο όμορφο να σεβαστούμε τη ζωή και μέσα από την ατέλειά της. Δυστυχώς είναι ευγονική η αντίληψή μας και ευθανασιακή. Θέλουμε το βόλεμα πάρα πολύ και θυσιάζουμε το μυστήριο της ζωή στο βωμό της κατά τη γνώμη μας ποιότητάς της. Για φανταστείτε ας πούμε η Εκκλησία να μπορούσε να αγκαλιάσει τον πόνο, την ανάγκη, να προστατεύσει τη ζωή με τέτοιου τύπου σύγχρονους τρόπους και να αναδείξει την αγάπη και τον σεβασμό στην κοινωνία μας!

Προ μηνών είχα πάει σε ένα τέτοιο ίδρυμα, στην Κάντζα, όπου είδα παιδιά με νοητική στέρηση και αυτισμό. Εκεί γνώρισα έναν σαρανταπεντάρη, ο οποίος στεκόταν καθισμένος ανέκφραστος με το κεφάλι κατεβασμένο. Αυτός είχε το χάρισμα να του αναφέρεις μια τυχαία ημερομηνία και να σου λέγει την αντίστοιχη μέρα. Άρχισα λοιπόν να βάζω ημερομηνίες από γεγονότα που ήξερα, πότε παρουσιάστηκα στο στρατό, πότε πήρα το διδακτορικό μου, πότε χειροτονήθηκα. Σε λιγότερο από τρία δευτερόλεπτα, εύρισκε τις αντίστοιχες μέρες της εβδομάδας. Όπως μου είπαν οι εκπαιδευτές, τέτοιου τύπου άνθρωποι, μπορούν να παρουσιάζουν σπάνιες δεξιότητες και ικανότητες.

Επίσης, μια κοινωνία που δεν μπορεί να δεχτεί αυτούς που προκύπτουν από τη γέννησή τους με αναπηρίες πώς θα αγκαλιάσει αυτούς που κατά την πορεία της ζωής τους εμφανίζουν προβλήματα; Στην πραγματικότητα και αυτούς δεν τους θέλει. Είναι σκληρή η κοινωνία μας. Εμείς καλούμαστε να πούμε τη γνώμη μας, και την λέμε, και καλά κάνει η Εκκλησία να διατυπώνει τέτοιες απόψεις, για να ακούγεται και μια φωνή σεβασμού άλλου είδους και άλλου ήθους. Συμφωνώ ότι αυτό πρέπει να γίνεται δίχως σκληρότητα και εισαγγελικό ύφος, αλλά με σεβασμό και κατανόηση και αγάπη προς το γεγονός της ζωής, ιδίως σε αυτές τις δύσκολες φάσεις.

Ερώτηση: Πες τε μας κάτι για τα βλαστοκύτταρα. Τι είναι τα βλαστοκύτταρα και πώς μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε;

Απάντηση: Ακούστε μερικά ωραία πράγματα. Οι γυναίκες έχετε πολύ λίγα ωάρια από την εμβρυϊκή ακόμη ηλικία. Κάθε γυναίκα θα εμφανίσει περίπου 400 ώριμα ωάρια στη ζωή της. Μόλις γεννιέται ένα κοριτσάκι έχει μέσα του καμιά δεκαριά χιλιάδες ωάρια και από αυτά θα ωριμάσουν 400, ένα κάθε μήνα. Αυτά είναι όλα. Τα παραγωγικά λοιπόν χρόνια μιας γυναίκας είναι το ισοδύναμο των 400 μηνών, δηλαδή 35 χρόνια. Τι ωραίο πράγμα, τι σοφό, τι ευλογημένο.

Δεύτερη ιδιότητα. Το ωάριο είναι το μεγαλύτερο κύτταρο του ανθρώπινου σώματος. Και μάλιστα δεν καταψύχεται. Ενώ καταψύχεται το έμβρυο και το σπέρμα, αυτό δεν μπορεί να καταψυχθεί. Αυτός είναι ο λόγος που στη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης, κάνουμε  τη γονιμοποίηση αμέσως, ώστε τα έμβρυα που θα προκύψουν να μπορούμε να τα καταψύξουμε.

Αντίθετα, στον άνδρα συνεχώς δημιουργείται σπέρμα μέχρι και προχωρημένη ηλικία, περιέχει εκατοντάδες εκατομμυρίων σπερματοζωάρια και καταψύχεται. Τελικά κατά τη στιγμή της γονιμοποίησης ένα ωάριο πολιορκείται από μερικές χιλιάδες σπερματοζωάρια, μέχρι τη στιγμή που το ένα από αυτά διαπεράσει την κυτταρική μεμβράνη του ωαρίου, οπότε όλα τα άλλα παραιτούνται. Από την πολλαπλότητα των επιλογών φθάσαμε στην μία αμετάκλητη γενετική πορεία. Ίσως αυτή η στιγμή να είναι πιο σημαντική και από τη σύντηξη των πυρήνων που ακολουθεί. Κανείς δεν ξέρει πώς και γιατί τα άλλα παραιτούνται.

Εμένα μ’ αρέσει πολύ αυτό. Και από κοινωνική άποψη. Μόλις μια κοπέλα κι ένα αγὀρι κάνουν μία σχέση, οι άλλοι πρέπει να φύγουν από γύρω. Δεν τα κατάφερες; κάτσε στην ακρούλα, βρες άλλο πρόσωπο. Αυτό είναι δική μου αναλογία, λίγο αυθαίρετη, αλλά μου αρέσει.

Επιστρέφουμε στη βιολογία. Σε μια-δυο ώρες γίνεται η σύντηξη των πυρήνων. Ενώνονται και δεν ξαναχωρίζουν. Μετά από μερικές ώρες γίνεται η πρώτη μίτωση, η πρώτη διαίρεση, από το ζυγωτό προκύπτουν 2 κύτταρα, τα 2 γίνονται 4, 8, 16, μέχρι 128, 256 και έτσι δημιουργείται η βλαστοκύστη. Στην αρχή όλα τα κύτταρα είναι ίδια μεταξύ τους. Αυτά ονομάζονται βλαστοκύτταρα και φτιάχνουν τη βλαστοκύστη. Μετά από κάποια φάση, αρχίζει η λεγόμενη διαφοροποίηση, κάποια εξ αυτών διαμορφώνονται σε ηπατικά κύτταρα για να κάνουν το ήπαρ, κάποια άλλα γίνονται στομαχικά, άλλα σκελετικά, εγκεφαλικά και φτάνουμε στην έκτη εβδομάδα και έχουμε ένα πολύ μικρό έμβρυο με όλα τα όργανά του, ένα τέλειο ανθρωπάκι. Έχει καρδιά, κάποια υποτυπώδη χεράκια, ποδαράκια, είναι «εξεικονισμένο».

Τα πρώτα λοιπόν κύτταρα πριν από τη διαφοροποίηση είναι όλα ίδια και έχουν μέσα τους όλα όλες τις δυνατότητες, να γίνουν δερματικά, να γίνουν εγκεφαλικά, να γίνουν σκελετικά. Σε εκείνη τη φάση είναι ολοδύναμα, μπορούν δηλαδή να δώσουν απ’ όλα τα είδη. Αυτό σημαίνει πως μέσα τους έχουν μια τεράστια μυστική δύναμη. Αυτή τη δύναμη θα θέλαμε να την αξιοποιήσουμε. Αυτή είναι η πρόκληση της έρευνας στα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα.

Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα. Μόλις αφαιρέσουμε ένα βλαστοκύτταρο καταστρέφεται το υπόλοιπο έμβρυο. Δεν μπορεί τότε να ζήσει με μείον ένα. Το κάθε βλαστοκύτταρο είναι απαραίτητο για τη ζωή του εμβρύου, έστω και αν όλα είναι ολοδύναμα. Επιτρέπεται να κατα­στρέψουμε ένα έμβρυο, να σκοτώσουμε έναν άνθρωπο στο εμβρυϊκό στάδιο, προκειμένου να κάνουμε μια σημα­ντική ιατρική έρευνα; Και αν ναί, τότε γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε το ίδιο με έναν άνθρωπο αφότου γεννηθεί, προκειμένου να βοηθηθούν με πειράματα επάνω του πολλοί περισσό­τεροι; Εδώ βρίσκεται το ηθικό πρόβλημα.  

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι στη φάση αυτή δεν μπορούμε να μιλάμε για άνθρωπο αλλά για ένα άθροισμα κυττάρων. Επίσης ούτε πονάει. Τελικά εκτός από τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, οι ερευνητές τελευταία έχουν βρει και άλλα στη μύτη, στο δέρμα, στα δόντια με πολύ ενδιαφέ­ρουσες ιδιότητες και σημαντικές δυνατότητες. Μάλιστα, κάποιοι γιαπωνέζοι προσπαθούν να τα «ζαλίσουν» λιγάκι και από πολυδύναμα να γίνουν ολοδύναμα. Με την έρευνα αυτήν τελικά ελπί­ζουμε ότι θα προχωρήσει η έρευνα για τις νόσους του Πάρκινσον, του Αλτσχάιμερ κ.ά.

Το βιοηθικό πρόβλημα λοιπόν των βλαστοκυττάρων βασικά συνδέεται με την καταστροφή ή όχι των εμβρύων από τα οποία θα αφαιρεθούν.

Από την άλλη πλευρά και η βιομηχανία των βλαστοκυττάρων αποτελεί μια πολύ κερδοφόρα επιχειρηματική δραστηριότητα. Για φανταστείτε, στην Ελλάδα έχουμε περίπου 100.000 γεννήσεις. Σε όλες αυτές γίνεται σύσταση για φύλαξη του ομφαλοπλακουντιακού υγρού. Αν για κάθε περίπτωση η φύλαξη κοστίζει 2000 με 4000 €, αντιλαμβάνεται κανείς την οικονομική διά­σταση του θέματος. Από την άλλη πλευρά, η πιθανότητα να μπορέσουμε να τα αξιοποιήσουμε αυτά είναι κάτω του 1%. Η δε πιθανότητα μελλοντικά να αξιοποιηθούν καλύτερα, παρά τα ποσοστά του 80% που επικαλούνται οι εταιρείες, είναι πολύ χαμηλότερη.  Το ενδιαφέρον είναι ότι από τις 25 ιδιωτικές τράπεζες ομφαλοπλακουντιακού υγρού στην Ευρώπη οι 15 λειτουργούν στην Ελλάδα. Και το πιο παράξενο ότι στη χώρα μας την έκτρωση την καλύπτει η ασφάλεια, ενώ τον τοκετό όχι. Δυστυχώς αυτή είναι η πραγματικότητα.

Ερώτηση: Παρατήρησα ότι ασχοληθήκατε με τη Θεολογία αρκετά αργότερα, αν δεν κάνω λάθος, από τις σπουδές σας πάνω στη Φυσική. Πώς προέκυψε αυτή η ανάγκη να ασχοληθείτε;

Απάντηση: Μου ήρθε από μέσα, μου προέκυψε, όπως λέτε. Η λέξη «προέκυψε» είναι πολύ καλή. Κανείς δε μου έβαλε την ιδέα. Κανείς δεν φταίει για τις δικές μου επιλογές. Τώρα, το ερώτημα είναι πώς μου ήρθε. Εγώ πέρασα έξι χρόνια μιας απαλής αθεΐας, δηλαδή μιας ειλικρινούς αμφισβήτησης του Θεού. Δεν ήθελα με κανέναν τρόπο να μου φυτευθεί η πίστη ως συναισθηματική ανάγκη ή ως εγωιστικό ιδεολόγημα. Είχα απαίτηση από τον εαυτό μου ο Θεός να μου προκύψει ως εσωτερική βεβαιότητα. Βέβαια, υποψιαζόμουνα ότι η Εκκλησία κρύβει κάτι πολύ μεγάλο και πολύ δυνατό. Με μάγευε η εκκλησιαστική ποίηση και υμνολογία. Είναι κάτι το εκπληκτικό. Ήξερα πολύ καλά αρχαία ελληνικά από τις τελευταίες ακόμη τάξεις του Δημοτικού. Όταν, λοιπόν, πήγαινα στην εκκλησία, από μικρό παιδάκι καταλάβαινα τα λόγια και σταδιακά άρχισα να τα απολαμβάνω. Μου άρεσε πάρα πολύ και η λογοτεχνική διάσταση των κειμένων και οι έννοιες, οι ιδέες και τα νοήματα. Το ίδιο και με την Αγία Γραφή.  Άλλο όμως η ομορφιά και άλλο η αλήθεια. Δεν μπορούσα να πεισθώ για αυτήν την τελευταία. Είναι αληθινός ο Θεός ή μια όμορφη ιδεολογία; Όταν λοιπόν ήμουν στις τελευταίες τάξεις του Λυκείου και στα φοιτητικά μου χρόνια, επέτρεψα στον εαυτό μου να ζήσει μια πάλη ανάμεσα σε μια ειλικρινή αμφισβήτηση και σε μια ελεύθερη συγκατάθεση στον Θεό. Ή ο Θεός υπάρχει και του αξίζουν τα πάντα ή όχι και να τελειώνει το παραμύθι.

Πηγαίνοντας στο στρατό άρχισε να μου προκύπτει λίγο ο Θεός. Έβλεπα την απουσία του από τη ζωή των ανθρώπων και αυτό με τρόμαζε. Είναι πολύ τραγική κατάσταση για κάποιον η έλλειψη πίστης και σχέσης με τον Θεό. Όταν μετά πήγα στην Αμερική, στο τμήμα Αστροφυσική στο Harvard, ήμασταν 21 μεταπτυχιακοί φοιτητές, 48 καθηγητές, 162 διδάκτορες, 5 Νόμπελ. Εκπληκτικό περιβάλλον, αλλά και εγωισμός βουνό. Ο κάθε ένας αισθανόταν σαν να είναι το κέντρο του κόσμου. Μέσα σε όλους κι εγώ∙ είχα καβαλήσει το καλάμι και μάλιστα σε κατακόρυφη θέση. Ένοιωθα ότι ήμουν πολύ σπουδαίος, ίσως πιο ικανός από τους άλλους. Αρνιόμουν όμως τη συμμαχία με το ψέμα. Ήθελα να είμαι καλύτερος, όχι να νοιώθω και να το δείχνω. Αυτό δεν μου άρεσε καθόλου. Δεν μπορούσα να συμβιβαστώ, όπως πολύ περισσότερο δεν δέχομαι καθόλου τον εγωισμό, την αλαζονεία και την υπερηφάνεια φυσικά στην εκκλησία. Μου αρέσει και μάλιστα πολύ η ταπείνωση, η αυθεντική σεμνότητα και μετριοπάθεια. Έτσι άρχισε να μη μου αρέσει ο εαυτός μου ούτε η νοοτροπία του συστήματος∙ να με μαγεύει όμως αυτός ο αντίλογος της ταπείνωσης.

Αργότερα αποφάσισα να στραφώ σε τομείς βιοϊατρικούς από την οπτική της Φυσικής και της Τεχνολογίας. Πήρα άδεια από το Ηarvard, πήγα στο τμήμα Μηχανολόγων στο ΜΙΤ, προκειμένου να ασχοληθώ με τη μηχανική των ρευστών, παρακολούθησα και ένα πρόγραμμα ιατρικών σπουδών στην Ιατρική Σχολή του Ηarvard, όλα αυτά με σκοπό να περιγράψω τη ροή του αίματος μέσα στο ανθρώπινο σώμα, τους μηχανισμούς συγκλείσεως των βαλβίδων της καρδιάς, τεχνητές αρτηρίες, επινόηση νέων χειρουργικών τεχνικών στα αγγεία, πράγματα πολύ ενδιαφέροντα και όμορφα, και έβαλα ένα στόχο που νόμιζα πως αν τον πετύχαινα θα ήμουν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του ...σύμπαντος. Και το πέτυχα. Την 1η Φεβρουαρίου του 1983. Μάλιστα ήταν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι φανταζόμουνα. Ήταν σα να βάζεις ένα στόχο να πας κάπου και μόλις φτάσεις ν’ αντιληφθείς πως ήταν πολύ περισσότερο αυτό που βρήκες από ό,τι προσδοκούσες. Παρά ταύτα δε με γέμισε η επιτυχία μου. Ένοιωθα ότι είχα κι άλλον χώρο μέσα μου, ήθελα κι άλλο πράγμα, δεν είχα πλήρωμα. Εκείνο τον καιρό ψαχνόμουνα με τα της Εκκλησίας. Διάβαζα για hobby την πολιτεία του Πλάτωνα -μου άρεσε πολύ η έννοια του «αρίστου», «το ποιείν την πόλιν μίαν». Ασχολούμουν με τη Φυσική, κυρίως την Κοσμολογία, διάβαζα και τα κείμενα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Σε όλα αυτά με μάγευε η έννοια της ενότητας, της αρμονίας, της ισορροπίας. Επίσης το γεγονὸς ότι μέσα στη φύση υπάρχει το ορατὸ και το καταληπτό, υπάρχει και το αθέατο και το ακατάληπτο. Και το μυστικό κρύβεται στα δεύτερα. Δίπλα σε αυτά, η λογική της Εκκλησίας πραγματικά με προκαλούσε. Μου φαινόταν λίγο ...τρελλή λογική: «Οποιος θέλει να είναι πρώτος πρέπει να είναι τελευταίος», λέει ο Χριστός.  «Αν θέλεις να κερδίσεις τη ζωή σου πρέπει να τη χάσεις», «τα μωρά του κόσμου εξελέξατο ο Θεός», επαναλαμβάνει η Γραφή. Βλέπω τον εσταυρωμένο και επιγράφεται «ο Βασιλεύς της δόξης»∙ πώς είναι δυνατόν να είναι νικητής ένας ηττημένος;

Όλη αυτή η προβληματική αποτέλεσε τον σπόρο για την απόφασή μου να ασχοληθώ με το αθέατο, με το ακατάληπτο, με το όμορφα τρελλό. Και δεν το μετάνοιωσα καθόλου. Σας είπα και προηγουμένως: Ή ο Θεός υπάρχει και του αξίζουν τα πάντα ή όχι και να τελειώνει το παραμύθι. Και υπάρχει... Νομίζω του έδωσα τα πάντα. Του αξίζει και αξίζει ο εαυτός μας για τέτοια επιλογή. Είμαστε πολύ περισσότερο από 50 ή 60 κιλά κρέατος, από 50 ή 60 χρόνια ζωής, από λίγη εξυπνάδα και μερικά χαρίσματα. Αυτό που αξίζει είναι το κυνήγι της αλήθειας του Θεού.

Ερώτηση: Στο χειροτονητήριο λόγο σας λέτε, «αισθάνομαι πως το όραμα της προσωπικής μου κλήσεως αυτό που με μεταμόρφωσε από επιστήμονα σε ιερέα και μοναχό έχει πλέον απομυθοποιηθεί χωρίς να καταλάβω πώς, ο στόχος έχει νοθευτεί από το μικρόβιο της υποχώρησης έχει αλλοιωθεί από τον εσωτερικό συμβιβασμό». Τι εννοείτε;

Απάντηση: Εγώ ήθελα να γίνω μοναχός και ξαφνικά με πήρανε και με κάνανε Δεσπότη. Άλλο πράγμα είναι να κυνηγάς τον Θεό σε μια έρημο και άλλο να ασχολείσαι με την καθημερινότητα, έστω και αν αυτή είναι εκκλησιαστική. Άλλο πράγμα είναι να κρύβεται η ομορφιά της ζωής σου στη θέση του τελευταίου και του άγνωστου, του φτωχού και του άσημου και άλλο να έχεις καταντήσει ...επίσημος. Στην πρώτη περίπτωση είσαι σαν μαύρη τρύπα, ζεις την ένταση της βαρύτητας. Στη δεύτερη κινδυνεύεις πολύ να φαίνεσαι χωρίς να είσαι. Όταν λέω, λοιπόν, ότι απομυθοποιήθηκε το όραμά μου, εννοώ ότι για άλλο ξεκίνησα, άλλο με συγκινούσε, και κάτι άλλο προέκυψε στο δρόμο. Αυτό ήταν όλο.

Ερώτηση: Έχετε μετανιώσει για κάποιες επιλογές σας;

Απάντηση: Για τίποτα. Τελικά, ούτε που έγινα Δεσπότης. Χαίρομαι πάρα πολύ που είμαι μαζί σας, παιδιά, μα πάρα πολύ. Και ίσως αυτό έγινε επειδή είμαι δεσπότης. Πιθανόν, αλλιώς να έχανα την ευκαιρία. Ίσως μίλησα πολύ, αλλά αισθάνομαι ότι πήρα και πολλά. Εγώ μίλησα με τη γλώσσα∙ εσείς με τα πρόσωπα, με το βλέμμα σας, με την παρουσία σας ίσως περισσότερο.  Η επικοινωνία μας ήταν αληθινή, δεν έχει ψευτιά και υποκρισία. Εγώ δεν μίλησα για να δείξω τον εαυτό μου κάπως αλλά για να δώσω τον εαυτό μου όπως είναι. Θα ήταν πολύ ωραίο να καθόμουνα σε μια τρύπα χαμένος, χωμένος σε μια σπηλιά, σωστά χαμένος και χωμένος. Αλλά και αυτό που κάναμε μαζί ήταν υπέροχο. Δε μετάνιωσα καθόλου.

Ερώτηση: Πάντως να είστε στην τρύπα είναι εγωιστικό. Ενώ εδώ πέρα, έτσι δεν είναι; κάτι δίνετε, εκεί τι δίνετε σε ποιόν; μόνο σε σας.

Απάντηση: Όχι, κάνετε λάθος, θα έρθετε την άλλη φορά να σας πω τι σημαίνει καλά χωμένος σε μια τρύπα. Είναι απίθανο. Εκεί δεν δίνεις μόνο∙ κυρίως δίνεσαι όλος.

Ερώτηση: Αυτό πρέπει να είναι ιδιαίτερα μεγάλη πρόκληση για ένα σκεπτόμενο άνθρωπο.

 Απάντηση: Είναι όντως μεγάλη η πρόκληση αλλά θα αποφύγω τη λέξη «σκεπτόμενος» άνθρωπος. Η ησυχία δεν είναι για να σκέπτεσαι αλλά για να ζεις. Άλλο στοχασμός και άλλο βίωμα. Ο στοχασμός είναι για τους έξυπνους, το βίωμα του Θεού για τους ταπεινούς. Ο στοχασμός μπορεί να σε ζαλίσει, η ταπείνωση μόνο φωτίζει και ελευθερώνει. Εσείς, βέβαια, να κοιτάξετε να βάλετε τώρα γερά θεμέλια στις σπουδές σας, για να μπείτε στην αλήθεια της ζωής μέσα από την πόρτα της ομορφιάς της. Άλλο πράγμα είναι να μπείτε από τη γκαραζόπορτα των αποτυχιών ή των βασάνων και άλλο από την πύλη της επιτυχίας, της χαράς και της ομορφιάς. Και αυτό σας εύχομαι, να πάτε καλά στις σπουδές σας, να έχετε επιτυχία στις άχαρες αυτές εξετάσεις, τις Πανελλαδικές, που ετοιμάζεστε να δώσετε και να προσέξετε τα χοντρά λάθη στη ζωή σας, και τα άδικα, τα λάθος λάθη, αυτά που μπορείτε και να αποφύγετε, αυτά που έχουν ισόβιες και αθεράπευτες συνέπειες. Μην κάνετε ότι κάνουν οι πολλοί, θα την πατήσετε χωρίς λόγο. Κάνετε αυτό που σας έρχεται, που το επιλέγουν ίσως δυστυχώς λίγοι, θα ευτυχίσετε, θα ξεχειλίσετε και από τα αυτιά σας. Και αν σε κάποια στροφή της ζωής σας βρείτε κάτι υγιές από την Εκκλησία -που υπάρχει πολύ-, μην το περιφρονήσετε∙ είναι απίθανο θησαυροφυλάκιο η σωστή Εκκλησία. Αυτό που απορρίπτετε να ξέρετε δεν είναι η αληθινή εκκλησία. Αυτήν οι περισσότεροι την αγνοούμε.

Ερώτηση: Τώρα είναι σωστή;

Απάντηση: Δεν ξέρω αν είναι σωστή, ξέρω όμως ότι βγάζει αλήθεια. Εγώ περιμένω τώρα τη μεγάλη Σαρακοστή και τρελαίνομαι. Μπορώ να θηλάσω το καλύτερο γάλα αυτήν την περίοδο. Δεν έχω τηλεόραση, δε βλέπω, δεν ακούω ραδιόφωνο, δε διαβάζω εφημερίδες, τίποτα μόνο στο internet μπαίνω λίγο και ξέρω πού θα μπω. Συντηρώ με τον καλύτερο τρόπο τις γνώσεις μου τις επιστημονικές, ξέρω σήμερα η φυσική πού πάει, η γενετική μηχανική, η πληροφορική, η νανοτεχνολογία, οι βιοεπιστήμες ό,τι μου χρειάζεται, τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας. Δεν μπορώ να κάνω έρευνα αλλά ξέρω την κατεύθυνση της έρευνας, τι σκηνικό δημιουργείται. Είναι πολύ ωραίο αίσθημα. Παρά ταύτα, επιτρέψτε μου να σας πω ότι οι αλήθεια που κρύβει η Εκκλησία για τη ζωή και τον Θεό είναι απείρως αυθεντικότερη και περισσότερη από αυτήν που προσφέρει η επιστήμη και η σύγχρονη κοινωνία.

Ερώτηση: Είσθε ευτυχισμένος, γεμάτος;

Απάντηση: Εσένα πώς σου φαίνεται;

Πολύ.

Απάντηση: Μην ξεχάσετε όμως ό,τι σας είπα. Αν με αυτή μας την επικοινωνία μπορέσετε να πάρετε λίγη ευτυχία κι εσείς, ε! τότε θα είμαι πολύ πιο ευτυχισμένος.

Ερώτηση: Να σας κάνω μια ερώτηση; Είναι για τα πράγματα που γίνονται σήμερα. Απλά με τον προηγούμενο Αρχιεπίσκοπο είχαμε δει ότι η Εκκλησία προσπαθούσε όσο γινότανε να συμμετέχει στα πολιτικά δρώμενα και στις πολιτικές αποφάσεις, τώρα με το νέο Αρχιεπίσκοπο βλέπουμε ότι κρατάει μια άλλη στάση, εσείς ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι πραγματικά η σχέση κράτους εκκλησίας;

 Απάντηση: Νομίζω ότι πήγαμε ν’ ανεβούμε στο γάιδαρο και πέσαμε από την άλλη μεριά. Ας περιμένουμε, όμως. Είναι νωρίς για να αξιολογήσουμε τη νέα προσέγγιση που θα προκύψει. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι αυθεντική είναι η Εκκλησία όταν περισσότερο κρύβει τον πλούτο της παρά δείχνει τα έργα της, που ξέρει να σιωπά παρά να μιλάει. Από την άλλη πλευρά, η Εκκλησία δεν πρέπει να δειλιάζει, να κάθεται στην άκρη, να αμηχανεί. Η Εκκλησία πρέπει να ομολογεί την αλήθεια, να στηρίζει τον αδικούμενο, να συντηρεί τις αξίες, να τολμά, ίσως κάποτε και να ελέγχει. Υπάρχει μια πολύ ωραία αρετή που λέγεται διάκριση, να γνωρίζει κανείς πώς να είναι καινοτόμος, τολμηρός, αληθινός, αυθεντικός και ταυτόχρονα σεμνός, μετριοπαθής, ταπεινός μη επιδεικτικός. Αν η συνεσταλμένη παρουσία, αντί να οφείλεται σε αξιοπρέπεια και σεβασμό, προέρχεται από μειονεξία, αυτό δεν είναι υγιές. Αν πάλι η τόλμη και παρεμβατικότητα κρύβει εγωισμό, τότε μόνο ζημιά κάνει. Τελικά, το μεγάλο είναι να είναι κανείς αληθινός. Και η αληθινότητα κρύβεται πίσω από υγιείς ισορροπίες.

Ερώτηση: Θεωρείτε δηλαδή ότι πρέπει να υπάρξει μια μεσότητα όσον αφορά το ρόλο της εκκλησίας στα τεκταινόμενα;

Απάντηση:  Εγώ πιστεύω ότι πρέπει να υπάρχει και μεσότητα και ακρότητα και κυρίως διάκριση. Η μεσότητα όπως τη λες εσύ είναι το μέτρο, η εξισορρόπηση πραγμάτων, οι ωραίες αναλογίες. Αν στο αυγολέμονο η μητέρα σας βάζει πολύ λεμόνι ή πολύ αυγό θα κόψει. Πρέπει να βάλει σωστές αναλογίες, αυτό είναι το μέτρο. Αλλά υπάρχει και μια ακρότητα. Θεός, Εκκλησία χωρίς τρέλα δεν γίνεται. Εμένα η ζωή μου έχει ακρότητα, έκανα κάτι ακραίο. Δε ρώτησα κανέναν, ανέλαβα την ευθύνη μου και πήδηξα στο κενό. Η ζωή πρέπει να έχει και τη σύνεση του μέτρου και την τόλμη του ανυποχώρητου. Αυτά δεν αποτελούν αυτοσκοπό. Δεν θέλουμε να δείξουμε κάτι. Μόλις ξεκινάς να παραστήσεις, παύεις να είσαι.  

Ερώτηση: Δίνεται δηλαδή έμφαση στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας και στο σιωπηλό έργο της δηλαδή το άνοιγμα προς το συνάνθρωπο;

Απάντηση: Αυτό είναι κάτι άλλο, επίσης σημαντικό. Λέει ένας από τους πολύ μεγάλους ησυχαστές της Εκκλησίας: «ουδείς δύναται σωθείναι ει μη δια του πλησίον», δηλαδή δεν μπορεί κανείς να φωτισθεί μέσα του και να σωθεί παρά μόνο μέσα από τον διπλανό του, τον συνάνθρωπό του. Είναι μεγάλη ευλογία ο συνάνθρωπος, ιδίως ο άρρωστος, ο περιφρο­νημένος, ο δύσκολος. Ο άλλος δεν είναι ...άλλος. Είναι συν-άνθρωπος, κοντινός, πλησίον, είναι αυτός με τον οποίο πορευόμαστε και μαζί και κοντά. Είναι επίσης αδελφός, από την ίδια «δελφύν», την ίδια μήτρα. Είναι επίσης αδελφός του Θεού, συγγενής Του. Αύριο το Ευαγγέλιο είναι απίθανο. Λέγει ο Χριστός στους μαθητές του: «κοιτάξτε η ζωή δεν τελειώνει εδώ, αλλά θα σας κρίνει όλους ο Θεός με ένα άλλο πνεύμα. Όχι ανάλογα με την εξουσία και τις ικανότητές σας αλλά ανάλογα με την αγάπη στο συνάνθρωπό σας. Τότε θα πει στους δίκαιους: πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν στη φυλακή και ήρθατε να με επισκεφτείτε, ήμουν γυμνός και με ντύσατε, ήμουν ασθενής και με επισκεφτήκατε, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε. Τότε θα γυρίσουν αυτοί και θα του πουν: Κύριε, πότε έγιναν αυτά, πότε σε είδαμε σε αυτή την κατάσταση και σου φερθήκαμε έτσι; Και τότε Εκείνος θα τους απαντήσει: εφόσον το κάνατε αυτό σε έναν από αυτούς τους ελάχιστους αδερφούς μου σε μένα το κάνατε».

Άρα στο πρόσωπο το δικό σας εικονίζεται ο Θεός, και όταν έρθετε εσείς, τα καλά παιδιά του Βαρβακείου, ή ένας ναρκομανής, ή ένας άρρωστος, ή ένα αλητόπαιδο, ή ένα καλό παιδί, ή ένας δεν ξέρω και γω τι, όλοι είναι αδέλφια του Θεού, ένα παιδί με Down, ένα παιδί με νοητική υστέρηση που θορυβεί στην εκκλησία και κουνιέται επειδή είναι υπερκινητικό, και αυτό περισσότερο είναι παιδί του Θεού. Ας κάνει φασαρία, ας κάνει και ζημιές, ας του ξεφεύγουν και άπρεπες λέξεις, αυτό το παιδί είναι που πρέπει να το αγκαλιάσουμε με υπομονή. Ο δικός μας ψίθυρος είναι φασαρία, η ταραχή που αυτό δημιουργεί είναι ευλογία. Με αυτήν την έννοια το να καταλάβουμε τι αξία έχει καθένας που βρίσκεται κοντά μας, πώς μπορεί να λειτουργήσει ως ευκαιρία στη ζωή μας για κάτι μεγάλο, αυτό αποτελεί πνευματική ευστροφία.

Εγώ χαίρομαι πολύ που ήρθατε και γνωριστήκαμε. Σας δέχτηκα σαν παιδιά μου. Το απεύχομαι, αλλά μπορεί να μην ξαναδιασταυρωθούν τα βλέμματά μας. Παρά ταύτα είναι μεγάλη μου χαρά και σας λέω, εάν και όποτε θέλετε και όπου με βρείτε, χτυπήστε την πόρτα, δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά για μένα να σας δώσω ό,τι έχω, και νομίζω αυτό να κάνετε και σεις και ας σας λένε ότι θα χάσετε, μόνο θα κερδίζετε στη ζωή. Χάρηκα πολύ, σας ευχαριστώ που πήρατε την πρωτοβουλία. Σας ευχαριστώ γιατί ήσασταν άγνωστοι σε μένα και τελικά γίνατε μεγάλη ευλογία για μένα. Σας εύχομαι κάθε επιτυχία στις εξετάσεις σας.

 

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

		Συνέντευξη στην εφημερίδα «ΕΣΤΙΑ» 13-14.8.2022
		Συνέντευξη στη Huffington Post, στoν κ. Δημοσθένη Γκαβέα, 22.4.2019
		«Η επιστήμη μου έμαθε να σκέπτομαι, η Εκκλησία μου μαθαίνει να αγαπώ», Συνέντευξη στην κα Νίκη Λιναρδάκη, 22.12.2018
		Συνέντευξη στὸ Briefing News, στὴν κ. Μαρία Γιαχνάκη, 1.12.2012 [pdf]
		Συνέντευξη στὴν τοπικὴ ἐφημερίδα "ΝΕΑ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ", στὴν κ. Χαρὰ Σαΐτη, 8.6.2012 [pdf]
		Συνέντευξη στὸ περιοδικὸ «ΦΩΤΕΙΝΕΣ HMEΡΕΣ», ἔκδοση τῶν μαθητριῶν καὶ μαθητὼν τοῦ Λυκείου τοῦ Ἀμερικανικοῦ Κολλεγίου Ἐλλάδας, τεῦχος 113, Ἰούνιος 2012 [pdf].
		Συνέντευξη στὴν Δημοσιογράφο κ. Ἄννα Παναγιωταρέα (δημοσιευμένη στὴν ἐφημερίδα Ἐλεύθερος Τύπος, 9.10.2011) [pdf]
		Συνέντευξη στὸ περιοδικὸ «Κ» τῆς ἐφημερίδας «Καθημερινή», Κυριακὴ τοῦ Πάσχα, 24.4.2011 [pdf]
		Συνέντευξη στον κ. Διονύσιο Μακρῆ, Ἐφημερίδα "Στῦλος Ὁρθοδοξίας" [pdf]
		Συνέντευξη γιὰ τὴν προσφορὰ τῆς Ἐκκλησίας, στὸν κ. Αἰμίλιο Πολυγένη, Romfea.gr, 21.12.2009 [pdf]
		Συνέντευξη γιὰ τὸν Ἅγιο Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ, στὸν κ. Γ. Ν. Παπαθανασόπουλο, Ἐλεύθερος Τύπος, 3.10.2008 [pdf]
		"Τὰ λείψανα τοῦ Ἁγίου Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ στὴν Ἀθήνα", στὸν κ. Αἰμίλιο Πολυγένη, Ρομφαία, 27.9.2008 [pdf]
		"Περὶ Βιοηθικῆς καὶ σύγχρονου τρόπου ζωῆς", Συνέντευξη στοὺς μαθητὲς τῆς Γ' τάξης τοῦ Βαρβακείου Λυκείου, Περιοδικὸ Πυρφόρος,  Ιούλιος 2008 [pdf]
		"Πῶς ἀντιμετωπίζουν τὸν θάνατο οἱ πιστοί", Ἐλευθεροτυπία, 14.10.2007 [pdf]
		"Ἀρχή χρόνου-ἀρχὴ κόσμου-ἀρχὴ ζωῆς", στὴν κ. Ἰωάννα Σουφλέρη, ΒΗΜΑSCIENCE, 24.12.2006 [pdf]
		"Ζοῦμε σὲ μία εὐγονικὴ καὶ εὐθανασιακὴ ἐποχή", στὸν κ. Ματθαῖο Τσιμιτάκη, POPULAR SCIENCE (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ), 5.7.2003 [pdf]
		"Ἡ Εὐρώπη καὶ ὁ ἄνθρωπος", στὸν κ. Νίκο Βολωνάκη, ΕΤ3, 19.6.2001 [pdf]
		"Orthodoxy and Modern Life", interview by Prof. Nikos Kokosalakis, Religione e Societa, 15.3.1996 [pdf] & "Ὀρθοδοξία καὶ σύγχρονη ζωή", στὸν καθ. κ. Νικόλαο Κοκοσαλάκη, 15.3.1996 [pdf]

Συνέντευξη γιὰ τὸν Ἅγιο Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ, στὸν Γ. Ν. Παπαθανασόπουλο

Ἐλεύθερος Τύπος, 3.10.2008

Ε.Τ.: Σεβασμιώτατε, έρχονται στην Ελλάδα τα Ιερά Λείψανα του Αγίου Σεραφείμ του Σάρωφ. Τι σημαίνει αυτό για τη Μητρόπολη σας και για τη χώρα μας γενικότερα;

Μ.Μ.: Θεωρώ ότι το γεγονός είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ίσως μοναδικό. Ο Άγιος Σεραφείμ είναι εγκαταστημένος στο κέντρο της Ρωσικής συνείδησης και παράδοσης. Είναι λατρευτός και βγαλμένος μέσα από τα σπλάχνα της Ρωσικής ζωής. Είναι η πρώτη φορά που έρχονται τα λείψανα του στην Ελλάδα, η οποία τον γνωρίζει από τα βιβλία και τον αγαπά όπως στη Ρωσία. Είναι παγκόσμιος άγιος με πολλή χάρη. Πιστεύουμε ότι η έλευση των λειψάνων του θα δώσει τόνωση γενικότερα στην πνευματική ζωή της Εκκλησίας μας, που ομολογημένα περνά μια κρίση.

Από πολιτικής πλευράς, οι Ρώσοι δίνουν μεγάλη σημασία στην έλευση των λειψάνων, επειδή, κατά το Βυζαντινό πρότυπο, κατανοούν την Εκκλησία ως σύμμαχο της πολιτικής τους και όχι ως αντίπαλο. Γι’ αυτό και η πολιτική ηγεσία της χώρας κάθε χρόνο συμμετέχει ενεργά στους εορτασμούς για τον Άγιο Σεραφείμ. Με την έννοια αυτήν, η ανταλλαγή των ιερών λειψάνων σημαίνει σύσφιξη πνευματικών δεσμών μεταξύ των λαών μας.

Ε.Τ.: Πώς εξηγείτε την δημοφιλία του Αγίου Σεραφείμ του Σάρωφ;

Μ.Μ.: Δεν είμαι σίγουρος για την ερμηνεία αυτού του γεγονότος.  Πάντως είναι πολύ γλυκός και συμπαθής άγιος. Είχε μια ιδιαίτερα τρυφερή έκφραση στην πίστη του, αγαπούσε πολύ την ησυχία, τα μικρά παιδάκια, τα ζώα, τη φύση. Μίλησε πολύ για τη χαρά, χαιρετώντας όλους με το «Χριστός Ανέστη, χαρά μου». Μίλησε πηγαία για την εσωτερική ειρήνη, λέγοντας στον καθένα να ειρηνεύσει μέσα του και όλα θα ειρηνεύσουν γύρω του. Όλα αυτά, από έναν άνθρωπο που έζησε 25 χρόνια στην έρημο σε πλήρη απομόνωση. Αντιλαμβάνεσθε τη δύναμη που έχει ο λόγος του και η παρουσία του. Ήταν υπερβατικός άνθρωπος. Δίπλα του ηρεμούσαν τα άγρια θηρία. Λέγεται ότι απαντούσε σε επιστολές χωρίς προηγουμένως να τις δια­βάσει. Προέλεγε τα μέλλοντα, διέκρινε τα βάθη της ψυχής, αγκάλιασε με συμπάθεια την ανθρώπινη φύση και ζωή. Ήταν κάτι ανάλογο με αυτό που κι εμείς τελευταία ζήσαμε με τον π. Πορφύριο και τον π. Παΐσιο.
 
Ε.Τ.: Η ζωή και το έργο του Αγίου Σεραφείμ επηρέασε τη ζωή και την κουλτούρα της Ρωσίας;

Μ.Μ.: Πάρα πολύ. Η δημοφιλία του δημιούργησε μια έντονη στροφή προς το πρόσωπο του και προς την Εκκλησία. Το 1903, 70 χρόνια μετά την κοίμηση του, έγιναν οι εορτασμοί της ανακομιδής των λειψάνων του και ταυτόχρονα η ανακήρυξη του σε Άγιο, με συμμετοχή 300.000 πιστών και του Τσάρου. Το 2003, στους εορτασμούς της εκατονταετηρίδας από της αγιοκατατάξεώς του, παραβρέθηκαν 50.000 πιστοί και ο τότε Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος, με την ευκαιρία, δώρισε και τις καμπάνες, δείχνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι ήταν ένα μεγάλο γεγονός και για τη σύγχρονη, μετα­κομμουνιστική, Ρωσία. Η μεταφορά των λειψάνων του, το 1990, από την Αγία Πετρούπολη, μέσω Μόσχας, στο Μοναστήρι του Ντιβέγιεβο, απόσταση  800 χιλιομέτρων, έγινε με πανρωσική συμμετοχή.
 
Ε.Τ.: Εκφράζονται από κάποιους αμφιβολίες, ότι η μεταφορά των λειψά­νων, γίνεται για λόγους οικονομικούς. Ποια η άποψη σας;

Μ.Μ.: Δυστυχώς ενίοτε μπορεί να υπάρχει και αυτή η λάθος διάσταση, η οποία κάτι το πολύ ιερό το μεταμορφώνει σε υλιστικό. Με μια λογική και υπό όρους, θα μπορούσα να δεχθώ τη διακριτική έμμεση οικονομική αξιοποίηση τέτοιων γεγονότων για φιλανθρωπικούς ή καθαρά ιερούς σκοπούς. Δεν είναι κακό. Εμάς, πάντως, ο σκοπός μας είναι ένας και μοναδικός: η ενίσχυση της πίστης και η μετάγγιση της χάριτος που έχει ο Άγιος. Τα λείψανα των αγίων είναι και άγια και ζωντανά. Μερικοί ειρωνεύονται, επειδή δεν ξέρουν. Ο κόπος της προσκύνησης, η πορεία προς τον άγιο, η θέρμη της πίστης τον υποχρεώνουν να μας αγκαλιάσει με τη χάρη του. Αυτό είναι εμπειρία της Εκκλησίας που δεν πρέπει να τη στερήσουμε από τους εαυτούς μας.
 
Ε.Τ.: Πιστεύετε ότι η Εκκλησία πρέπει  να υποδηλώνει στους πιστούς το μέτρο, ώστε η αγάπη και η τιμή προς τους αγίους και τα λείψανα τους να μην καλύπτει την αγάπη προς τον Χριστό;

Μ.Μ.:  Όλα είναι ένα πράγμα και δεν χωρίζονται. Η αγάπη στον συνάνθρωπο, η τιμή των ιερών λειψάνων, οι παρακλήσεις στους Αγίους, όλα είναι εκφράσεις της πίστης και της αγάπης προς τον Θεό και ενισχυτικά της πίστης μας σ’ Αυτόν. Εάν απομονωθούν αυτά από τον Θεό και γίνουν είδωλα, τότε δημιουργείται μια επίγεια έκφραση της πίστης, η οποία είναι η νοσηρή θρησκευτικότητα. Αν όμως όλα αυτά ανάγονται στη κίνησή μας προς το Μυστήριο του Θεού, τότε ο καθένας,  μέσα από τον αδελφό, γεύεται την αγάπη του Θεού, από τα λείψανα αισθάνεται τη χάρι Του, από την προσκύνηση δέχεται την ευλογία Του. Υπό την έννοια αυτήν, η Εκκλησία πρέπει να δείχνει τον Χριστό και να υποδεικνύει το μέτρο.
 
Ε.Τ.: Μια τελευταία ερώτηση. Σεβασμιώτατε, είστε θετικός επιστήμονας και θεολόγος. Πώς ταιριάζει αυτή η πίστη προς τα Ιερά Λείψανα με αυτά που γίνονται λ.χ. στο CERN;

Μ.Μ.: Τι σχέση έχει το CERN με αυτά που σας λέγω; Το ένα είναι για τεχνητή σύγκρουση πρωτονίων με τεράστιο κόστος και το άλλο φυσική συνάντηση της ψυχής με τη χάρι του Θεού με ανεκτίμητο όφελος. Μίλησα προηγουμένως για πείραμα και επιβεβαίωση. Η Εκκλησία για όσα λέγει έχει και την εμπειρία και τη βεβαιότητα της αλήθειας. Η Επιστήμη δεν μπορεί να εξηγήσει όλα τα του φυσικού κόσμου, ούτε φυσικά μπορεί να εξηγήσει τα υπερφυσικά που συμβαίνουν στη ζωή μας. Η ζωή μας είναι γεμάτη από την ομορφιά του Μυστηρίου. Και το μεν Μυστήριο της φύσης το κοιτάμε με συστολή και ταπείνωση, τα δε Μυστήρια του Θεού τα γευόμαστε με τη χάρη της δικής του αποκάλυψης.