ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΜΕΣΟΓΑΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΥΡΕΩΤΙΚΗΣ
ΕΡΑΝΟΣ ΑΓΑΠΗΣ 16-22 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2017

Τί μᾶς ζητήθηκε ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Σύνοδο

Ἡ ἐντολὴ ποὺ ἔλαβε ἡ Ἐπιτροπὴ ἦταν νὰ συζητήσει ἐπὶ τῆς μεθοδολογίας, τῆς δομῆς καὶ τοῦ περιεχομένου τοῦ ΠΣ, στὸ μέτρο ποὺ αὐτὰ ἀλλοιώνουν τὸν σκοπὸ τοῦ Μαθήματος καὶ ἀπομειώνουν τὴ δύναμη τῆς παραδόσεως καὶ τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας, στὴ βάση τῶν παρακάτω δεδομένων.

Μὲ ποιὰ δεδομένα ξεκινήσαμε

Ὅταν μᾶς ἀνετέθη ἡ εὐθύνη τοῦ διαλόγου μὲ τὸ Ὑπουργεῖο γιὰ τὸ ΜτΘ, στὰ χέρια μας ὑπῆρχε:

(α) Τὸ Πρόγραμμά Σπουδῶν (ΠΣ), δηλαδὴ ὁ ὁδηγὸς τοῦ διδάσκοντος.

(β) Ἡ πιλοτικὴ ἐφαρμογὴ τοῦ Προγράμματος, χωρὶς ὅμως τὴν ἔκθεση ἀξιολόγησής της.

(γ) Ἡ αἴσθηση ὅτι ἐνῶ μιλούσαμε γιὰ συζήτηση ἀπὸ μηδενικὴ βάση, στὴν οὐσία ὑπῆρχε τετελεσμένο, μιᾶς καὶ τὸ νέο ΠΣ εἶχε κατοχυρωθεῖ μὲ σχετικὸ ΦΕΚ (ὑπ' ἀριθ. 143575/Δ2 ΥΑ 13.09.2016) καὶ ἦταν πολὺ δύσκολο νὰ δεχθεῖ τὸ Ὑπουργεῖο νὰ καταργηθεῖ καὶ μαζί του νὰ ἀκυρωθεῖ μιὰ πολυετὴς προσπάθεια ἀλλαγῆς τοῦ ΜτΘ. Τὸ μόνο ποὺ μποροῦσε νὰ γίνει ἦταν νὰ βελτιωθεῖ.

(δ) Ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ μορφή, μεθοδολογία καὶ δομὴ τοῦ νέου ΜτΘ ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς γενικότερης ἐκπαιδευτικῆς φιλοσοφίας ποὺ ἀφορᾶ σὲ ὅλα τὰ μαθήματα (π.χ. ἱστορία, μαθηματικά, φυσική κ.λπ.).

(ε) Ἡ ἐπίμονη δήλωση τοῦ πρ. Ὑπουργοῦ Παιδείας κ. Νικ. Φίλη ὅτι «συνομιλοῦμε, ἀλλὰ δὲν συναποφασίζουμε», μὲ ὕφος ἰδεολογικοποιημένης ἀντιπαλότητος πρὸς τὴν Ἐκκλησία.

(στ) Ἡ πλήρης ἀπουσία ἀντιδράσεων γιὰ τὸ νέο ΠΣ, θετικῶν ἢ ἀρνητικῶν, ἀπὸ ὀργανωμένους συλλόγους γονέων, δεῖγμα ἀνησυχητικὴς ἀδιαφορίας ἢ τουλάχιστον ὑποβαθμισμένου ἐνδιαφέροντος.

(ζ) Μία ὀξύτατη καὶ ἔντονη ἀντιπαράθεση μεταξὺ τῆς ΠΕΘ καὶ των θεολόγων τοῦ ΙΕΠ καὶ τέλος

(η) Ἡ Ἐπιστολὴ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου στὸν Πρωθυπουργό (27.9.2016).

● Στὶς 5.11.2016, ὁρίσθηκε νέος Ὑπουργὸς Παιδείας, ὁ κ. Κων. Γαβρόγλου

Τί ζητήσαμε ἀπὸ τὸ ΙΕΠ καὶ τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας

(α) Νὰ ἀναγνωρισθεῖ στὴν Ἐκκλησία τὸ δικαίωμα νὰ ἔχει μερίδιο στὴν τελικὴ ἀπόφαση, δεδομένου ὅτι τὸ θέμα τὴν ἀφορᾶ ἀπόλυτα καὶ νὰ ἰσχύσει γιὰ τὴν Ἐκκλησία ὅ,τι καὶ γιὰ τὰ ἄλλα θρησκεύματα στὴν Ἑλλάδα.

(β) Νὰ μᾶς δοθεῖ τὸ πόρισμα ἀξιολόγησης τοῦ πιλοτικοῦ προγράμματος. Μᾶς δόθηκε κάπως καθυστερημένα ἡ λεγόμενη «Ἔκθεση Σιδερίδη», στὴν ὁποία τὸ νέο μάθημα ἀξιολογεῖτο στὰ περισσότερα τεθέντα κρίτηρια μὲ 3/5, καὶ δύο ἀχρονολόγητα κείμενα τοῦ κ. Ἄγγελου Βαλλιανάτου, ὁ ὁποῖος ὅμως ἦταν κεντρικὸ πρόσωπο στὸν σχεδιασμὸ τοῦ νέου ΜτΘ, ἂρα ἦταν κείμενα αὐτοαξιολόγησης, μὲ θετικὸ γενικὰ πρόσημο, ἀλλὰ καὶ εἰσήγηση συνέχισης τῆς πιλοτικῆς ἐφαρμογῆς.

(γ) Στὴ συνάντηση μὲ τὸ ΙΕΠ καὶ τὸν Ὑπουργό κ. Κ. Γαβρόγλου, στὶς 20 Φεβρουαρίου, ζητήσαμε νὰ δοῦμε τοὺς ΦΜ, δηλαδὴ τὸ βοήθημα τοῦ μαθητοῦ. Μᾶς εἶπαν ὅτι θὰ μᾶς τοὺς ἔδιναν ἐντὸς τῶν ἡμερῶν, διότι δὲν εἶχε ἀκόμη ὁλοκληρωθεῖ ἡ προετοιμασία τους, θὰ ἔπρεπε ὅμως ἐμεῖς, ἀφότου τὰ παραλάβουμε, νὰ καταθέσουμε τὴν ἄποψή μας ἐπ’ αὐτῶν, μέχρι τέλος Φεβρουαρίου, δηλαδὴ ἐντὸς δέκα ἡμερῶν. Ἀπαντήσαμε ὅτι κάτι τέτοιο εἶναι πρακτικῶς ἀνέφικτο. Τελικὰ δὲν μᾶς δόθηκαν οἱ ΦΜ, οἱ ὁποῖοι δημοσιοποιήθηκαν πρὶν ἀπὸ μόλις δέκα μέρες (17.6.2017).

(δ) Ἐπιμείναμε στὸ ὅτι οἱ ΦΜ πρὶν κυκλοφορήσουν θὰ ἔπρεπε νὰ προσαρμοσθοῦν στὸ ὑπὸ συζήτησιν ΠΣ, ὥστε νὰ εἶναι συμβατοὶ μὲ αὐτό. Ἡ ἀπάντηση ἦταν ὅτι δὲν προφθαίνουμε γιὰ κάτι τέτοιο, διότι τὰ βοηθήματα τῶν μαθητῶν πρέπει ἄμεσα νὰ ἐκδοθοῦν, προκειμένου νὰ προλάβουμε τὴ νέα χρονιά. Παρὰ ταῦτα, δήλωσαν ὅτι οἱ ΦΜ οὕτως ἢ ἄλλως εἶναι πολὺ πιὸ κοντὰ στὰ ὅσα ἐπιθυμεῖ ἡ Ἐκκλησία, ὅτι θὰ χρησιμοποιηθοῦν μόνο γιὰ τὴν ἑπόμενη χρονιά καὶ δεσμεύθηκαν νὰ λάβουν σοβαρὰ ὑπόψη τους τὴν ἄποψη τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὰ βιβλία ποὺ στὴ συνέχεια θὰ ἐκδοθοῦν καὶ θὰ ἀποτελοῦν τὸ βοήθημα τῶν μαθητῶν, μάλιστα ἐπικαλούμενοι οἱ ἴδιοι διὰ στόματος τοῦ Προέδρου τοῦ ΙΕΠ κ. Κουζέλη τὸ ἄρθρο 16, παρ. 2 τοῦ Συντάγματος καὶ τὸ ἄρθρο 9, παρ. ε΄ τοῦ Ν. 590/1977 (Κ.Χ.Ε.Ε), διὰ τοῦ ὁποίου ἡ Ἐκκλησία κατοχυρώνει συνταγματικὸ δικαίωμα νὰ ἔχει λόγο στὴ θρησκευτικὴ παιδεία (!)

(ε) Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐμεῖς δὲν εἴμαστε ἁρμόδιοι οὔτε εἰδικοὶ παιδαγωγοὶ γιὰ νὰ προσδιορίσουμε τὴ μεθοδολογία καὶ τὴ δομὴ τοῦ ΜτΘ, εἰσηγηθήκαμε διὰ τῶν συμβούλων μας ἀφ’ ἑνὸς μὲν νὰ τροποποιηθεῖ ἡ μεθοδολογία διδασκαλίας τοῦ μαθήματος (π.χ. ἀντὶ γιὰ τὴν ἐννοιολογικὴ προσέγγιση, νὰ ἀκολουθηθεῖ ἡ ἱστορικὴ ὡς πιὸ ξεκάθαρη καὶ σαφής), ἀφ’ ἑτέρου δὲ νὰ γίνει μιὰ σχετικὴ ἀνακατανομὴ τῆς ὕλης, πρὸς ἀποφυγὴν συγχύσεως καὶ ἀνεπίτρεπτων παρεξηγήσεων ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῶν μαθητῶν. Τελικῶς, τὸ Ὑπουργεῖο ἀντιστάθηκε σθεναρὰ στὴν ἀλλαγὴ τῆς μεθοδολογίας, δέχθηκε ὅμως κάποιες μικρὲς ἀλλαγὲς στὴν ἀναδιάταξη τῆς ὕλης, κυρίως γιὰ τὶς τάξεις τοῦ Δημοτικοῦ.

Τί πετύχαμε

(α) Νὰ γίνει ἕνα βῆμα, ὥστε νὰ κατανοήσει ἡ πολιτεία, σὲ κάποιο βαθμό, ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἔχει φωνὴ καὶ μερίδιο στὴ διαδικασία ἀποφάσεων γιὰ τὰ θέματα τῆς παιδείας ποὺ τὴν ἀφοροῦν, ὅπως τὸ ΜτΘ. Δυστυχῶς, αὐτὸ ἔγινε ἀργά καὶ γι’ αὐτὸ εἶναι ἄνευ ἐντυπωσιακοῦ ἀποτελέσματος, δημιουργεῖ ὅμως προϋποθέσεις γιὰ συνέχιση τοῦ διαλόγου καὶ οὐσιαστικὲς παρεμβάσεις ἐφ’ ἑξῆς, π.χ. γιὰ τὸν ΦΜ.

(β) Νὰ γίνει μιὰ ἐπικοινωνία μὲ τοὺς θεολόγους τοῦ ΙΕΠ, ἀπαλλαγμένη ἀπὸ ὕβρεις, βαρεῖς χαρακτηρισμοὺς καὶ καχυποψία. Ἂν αὐτὸ γινόταν νωρίτερα θὰ ὑπῆρχε ἡ ἀπαραίτητη ἐμπιστοσύνη γιὰ τυχὸν ἀλλαγὲς σὲ πρότερη φάση.

(γ) Νὰ συνεργασθοῦμε μὲ τὴν Ἐκκλησία τῆς Κρήτης γιὰ ἕνα θέμα τόσο σημαντικὸ καὶ κοινοῦ ἐνδιαφέροντος.

(δ) Νὰ ἐξαλειφθοῦν ἀπὸ τὸ ΠΣ σημεῖα παρεξηγήσιμα καὶ νὰ περιορισθεῖ σχετικὰ τὸ ἀνακάτεμα πληροφοριῶν ποὺ προξενοῦσε σύγχυση, κυρίως στὸ Δημοτικό.

(ε) Νὰ γίνουν δεκτὲς σχεδὸν στὸ σύνολό τους οἱ διορθωτικὲς παρεμβάσεις τῆς Ἐπιτροπῆς καὶ οὐσιαστικὰ νὰ ἀντικατασταθεῖ τὸ προηγούμενο ΦΕΚ, ἀπὸ δύο νέες Ὑπουργικὲς Ἀποφάσεις (ΦΕΚ 2104, τεῦχ. Β΄ 19.6.2017 (101470/Δ2 ΥΑ) καὶ ΦΕΚ 2105, τεῦχ. Β΄ 19.6.2017 (99058/Δ2 ΥΑ).

(στ) Νὰ πάρουμε τὴν ὑπόσχεση ὅτι ἡ Ἐκκλησία θὰ ἔχει ἀποφασιστικὸ λόγο στὸ περιεχόμενο καὶ τὸ ὕφος τῶν ἐκδοθησομένων βιβλίων, ἀφοῦ μάλιστα θὰ ἔχει στὴ διάθεσή της καὶ τὸν ΦΜ.

(ζ) Τὴ δέσμευση τοῦ Ὑπουργείου ὅτι τὸ ΜτΘ θὰ διατηρήσει τὴν ὑποχρεωτικότητά του σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες καὶ τάξεις τῆς βασικῆς ἐκπαιδεύσεως.

Τί δὲν πετύχαμε

(α) Νὰ ἀλλάξει ἡ ἐπίμαχη μεθοδολογία καὶ ὁ χαρακτήρας τοῦ Μαθήματος στὸ νέο ΠΣ. Τὸ μάθημα ὡς ἔχει δὲν ἐμπνέει. Εἶναι καρπὸς δειλίας, ἐξισορροπιστικῆς ἀντίληψης, ἴσως καὶ μειονεκτικῆς καὶ ἡττοπαθοῦς προσέγγισης ὡς πρὸς τὸν σχεδιασμό του. Σχεδιάσθηκε ὄχι γιὰ νὰ ἐμπνεύσει στὴν πίστη καὶ νὰ ἀναδείξει τὴ δύναμη τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ γιὰ νὰ εἶναι συμβατὸ μὲ τὸν σύγχρονο ὀρθολογισμὸ καὶ ἀνεκτὸ ἀπὸ τὶς σύγχρονες ἀθεϊστικὲς καὶ συγκρητιστικὲς ἀντιλήψεις. Σχεδιάστηκε ἔτσι προκειμένου νὰ διατηρήσει τὸν ὑποχρεωτικό του χαρακτήρα. Αὐτό ὁπωσδήποτε ἔχει τὴ σημασία του. Ἕνα ὅμως ὑποχρεωτικὸ μάθημα ποὺ δὲν καταδεικνύει αὐτὸ ποὺ πράγματι εἶναι ἡ Ὀρθοδοξία, ἕνα φοβισμένο καὶ ἄνευρο μάθημα, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι τὸ ζητούμενο τῆς Ἐκκλησίας.

(β) Νὰ καταλάβει τὸ Ὑπουργεῖο καὶ ἡ κοινωνία ὅτι τὸ ΜτΘ ὡς ἔχει δὲν μᾶς ἐκφράζει. Ἁπλᾶ τὸ ἀνεχόμαστε ὡς προέκυψε μετὰ τὶς συναντήσεις μας μὲ τὸ ΙΕΠ, προκειμένου ὅμως στὴ συνέχεια νὰ βελτιωθεῖ καὶ νὰ δεχθεῖ ριζικὲς ἀλλαγὲς στὴν ὅλη δομὴ καὶ φιλοσοφία του. Ἀποτέλεσμα, οἱ σύμβουλοι στὰ ἐπιμορφωτικὰ σεμινάρια διέδιδαν ὅτι συμφώνησε ἡ Ἐκκλησία. Συνεπῶς, ἢ δὲν κατάλαβαν ἢ περιπαίζουν τὴν Ἐκκλησία. Δὲν εἶναι ἁρμοδιότητα τῶν συμβούλων νὰ μιλήσουν γιὰ λογαριασμὸ τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ εἶναι ἀποκλειστικὰ δική της εὐθύνη νὰ ἀνακοινώσει τὴν ἄποψή της. Αὐτὸ πρέπει ὁπωσδἠποτε νὰ γίνει σήμερα. Στὸν διάλογο μὲ τὸ ΙΕΠ δὲν ἐτέθη θέμα συμφωνίας τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐπιτροπὴ εἰσηγήθηκε διορθωτικὲς ἀλλαγές, δὲν κατέληξε σὲ συμφωνία.

(γ) Νὰ καταλάβουμε ὅτι τὸ πρόβλημα τὸ ἔχουμε ἐμεῖς ὡς Ἐκκλησία. Οὔτε νὰ παλεύουμε γνωρίζουμε οὔτε τί ὁπλισμὸ διαθέτουμε ἔχουμε συνειδητοποιήσει. Ξέρουμε τὶ δὲν θέλουμε, ἀλλὰ δὲν ξέρουμε τὶ θέλουμε. Ξέρουμε νὰ διαμαρτυρόμαστε, ἀλλὰ δὲν ξέρουμε νὰ προτείνουμε. Καθυστεροῦμε νὰ παρέμβουμε καὶ ὅταν τὸ κάνουμε εἶναι ἀργά. Ἀπορρίπτουμε τὸν ΦΜ, ἀλλὰ δὲν εἴμαστε ἕτοιμοι νὰ προτείνουμε τὰ καλύτερα βοηθήματα ποὺ νὰ ἐκφράζουν μὲ τὸν καλύτερο τρόπο αὐτὸ ποὺ μᾶς ἔχει ἐμπνεύσει. Ἂν ἔχουμε ἕτοιμα βοηθήματα, ἂς τὰ παρουσιάσουμε στὴν πολιτεία. Ἂν ὄχι, ἂς ξεκινήσουμε ἄμεσα νὰ τὰ ἑτοιμάσουμε. Ὅταν προτείνουμε νὰ ἐπιστρέψουμε στὰ παλαιὰ βοηθήματα, αὐτὸ σημαίνει ὅτι δὲν ἔχουμε νὰ ἀντιπροτείνουμε κάτι καινούργιο.

Γενικὲς συμπερασματικὲς σκέψεις

● Εἶναι κοινὰ ἀποδεκτὴ ἡ ἀντίληψη ὅτι καθὼς μεταβάλλεται ἡ κοινωνία (ἐκκοσμικεύεται, τεχνολογικοποιεῖται, κυριαρχεῖται ἀπὸ καινοφανῆ φιλοσοφικὰ ρεύματα, ἀλλοιώνονται τὰ κοινωνικὰ ἤθη καὶ ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν πολυπολιτισμικὸ καὶ πολυθρησκευτικό της χαρακτήρα κ.ἄ.) θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει καὶ βελτιωτικὴ προσαρμογὴ τοῦ ΜτΘ. Τὸ μάθημα ἔπρεπε νὰ ἀλλάξει καὶ διότι ὡς εἶχε δὲν ἦταν ἱκανοποιητικὸ στὴ μεθοδολογία καὶ τὴν ἀποτελεσματικότητά του καὶ διότι οἱ ἀποδέκτες του, οἱ μαθητές, δυσκολεύονταν νὰ κατανοήσουν τὴ διάλεκτό του. Εἶναι τὸ γενικότερο πρόβλημα ἐπικοινωνίας ποὺ ἔχουμε μὲ τὴ σύγχρονη νεολαία. Παρὰ ταῦτα, ἡ ἐπιχειρούμενη ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο ἀλλαγὴ γίνεται σὲ μιὰ περίοδο ἔντονης ἀμφισβήτησης τῆς χριστιανικῆς παράδοσης καὶ ταυτότητας. Αὐτὸ γεννᾶ πολλὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς τὸ τελικὸ ἦθος τοῦ ΜτΘ. Εἶναι δυνατὸν σὲ ἕνα τέτοιο κλῖμα νὰ βγεῖ κάτι καλό, μάλιστα παρακάμπτοντας τὴν ἐπίσημη Ἐκκλησία;

● Τὸ πρόβλημα προέκυψε ἀπὸ τὸ ὅτι ἡ ἀλλαγὴ ἔγινε ὄχι σὲ συνεργασία μὲ τὴν Ἐκκλησία, ἀλλὰ μὲ ἀνάθεση τοῦ Ὑπουργείου σὲ θεολόγους, ἐρήμην τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, χωρὶς αὐτοὶ οἱ θεολόγοι νὰ συνεργασθοῦν μαζί της, ἀλλὰ ἀκολουθώντας μία αὐτόνομη τακτική.

Συνέπεια αὐτοῦ ἦταν ἀφ’ ἑνὸς μὲν ὁ διχασμὸς τοῦ θεολογικοῦ κόσμου, ἡ ἰδεολογικοποίηση τοῦ ὅλου θέματος καὶ ἡ πόλωση, ἀφ’ ἑτέρου δὲ νὰ παρουσιασθοῦν προβλήματα στὴ σχέση τῶν θεολόγων καθηγητῶν μὲ τὴν Ἐκκλησία, καθὼς οἱ θεολόγοι σχεδιαστὲς τοῦ νέου ΠΣ ἦταν στραμμένοι περισσότερο στὸ Ὑπουργεῖο παρὰ στὴν Ἱερὰ Σύνοδο, οἱ δὲ ἀντίθετοι, ἀντὶ νὰ καθοδηγοῦνται ἀπὸ Αὐτήν, προσπαθοῦσαν νὰ τὴν χειραγωγήσουν καὶ ἀντὶ νὰ κληθοῦν ἀπὸ ἐμᾶς ὡς συνεργάτες, νὰ αὐτοπροσδιορίζονται ὡς σύμβουλοι. Κινδυνεύουν, ἀντὶ νὰ λειτουργοῦν ὡς τέκνα τῆς Ἐκκλησίας, νὰ συμπεριφέρονται ὡς θεολόγοι ὑπάλληλοι τοῦ κράτους.

● Ἂν σὲ αὐτὰ κανεὶς προσθέσει καὶ τὸ ὅτι ἡ ἐκπαίδευση τῶν θεολόγων ἔχει κατ’ ἀποκλειστικότητα παραδοθεῖ στὸ ἄθεο πλέον κράτος, ποὺ ὅμως δῆθεν λειτουργεῖ μὲ «φιλόθεο» Σύνταγμα, τότε εὔκολα καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι τὸ κύριο πρόβλημα δὲν εἶναι ὅτι μὲ ἕνα ἀκατάλληλο ἢ ἐλλιπὲς ΜτΘ χάνουμε τοὺς μαθητές, ἀλλὰ ὅτι ἤδη χάσαμε τοὺς θεολόγους...

● Συνεπῶς, πρὶν ἀπὸ τὸ νὰ κοιτάξουμε τὸ τί θα διδάξουμε, πρέπει νὰ δοῦμε τὸ μὲ ποιούς θὰ τὸ διδάξουμε, δεδομένου μάλιστα ὅτι στὴ Δημοτικὴ ἐκπαίδευση, τὸ μάθημα τὸ ἔχουμε ἐμπιστευθεῖ στοὺς δασκάλους ποὺ οὔτε τὴ διδακτικὴ τοῦ ΜτΘ ἔχουν διδαχθεῖ στὶς Σχολές τους, οὔτε καὶ ἡ σχέση τους μὲ τὴν Ἐκκλησία εἶναι κάπως ἐξασφαλισμένη. Πιθανότατα, στὴν πλειονοψηφία τους νὰ εἶναι ἀδιάφοροι εἴτε καὶ ἀντίθετοι. Πῶς νὰ διδαχθεῖ ἔτσι τὸ ΜτΘ;

● Ἄρα τὸ νέο ΜτΘ σχεδιάζεται ἀπὸ θεολόγους ποὺ ἀγνόησαν τὴν Ἱερὰ Σύνοδο, πολεμεῖται ἀπὸ θεολόγους ποὺ θέλουν νὰ τὴν χειραγωγήσουν, διδάσκεται ἀπὸ θεολόγους καὶ δασκάλους ποὺ ἡ σχέση τους μὲ τὴν Ἐκκλησία δὲν εἶναι δεδομένη καὶ ὑπογράφεται ἀπὸ χέρια ἀθέων Ὑπουργῶν, ποὺ ὅμως ἀρνοῦνται νὰ ἀγγίξουν τὸ ἱερὸ Εὐαγγέλιο. Μὲ τέτοια ΦΕΚ λειτουργοῦμε.

● Ἴσως γι’ αὐτὸ καὶ καταλήξαμε νὰ συζητοῦμε γιὰ ἕνα μάθημα πού, ἀντὶ νὰ εἶναι Ὀρθόδοξο, σύγχρονο καὶ συμβατὸ μὲ τὴν παράδοση, τὴν ἱστορία, τὴ ζωὴ καὶ τὴν πίστη μας, σεβόμενο ἀσφαλῶς τὴν ἀνεξιθρησκεία, κατήντησε νὰ εἶναι οὐδετερόθρησκο, δηλαδὴ μὲ σαθρὴ ταυτότητα. Ἕνα μάθημα μὲ θρησκευτικὲς θερμίδες ποὺ ἀρρωσταίνουν καὶ παχαίνουν καὶ ὄχι μὲ βιταμίνες ποὺ προσφέρουν ζωὴ καὶ ὑγεία. Μπορεῖ νὰ ἱκανοποιεῖ τὴ λαιμαργία, ἀλλὰ δὲν μεταβολίζεται. Γι’ αὐτὸ καὶ οἱ σχεδιαστὲς τοῦ ΠΣ μιλοῦν γιὰ ποσοστὰ Ὀρθοδοξίας καὶ ὄχι γιὰ οὐσία καὶ περιεχόμενο πίστεως.

● Εἶναι ἀλήθεια ὅτι τὸ μάθημα ὡς ἔχει δὲν ἐμποδίζει ἕναν καλὸ θεολόγο ἢ δάσκαλο νὰ κάνει καλὰ τὴ δουλειά του, δίνει ὅμως καὶ ἀπεριόριστες δυνατότητες σὲ ἕναν ἀδιάφορο ἢ καὶ ἄθεο διδάσκοντα νὰ διδάξει θρησκευτικὰ χωρὶς Θεὸ καὶ πίστη... Τὸ μεγαλεῖο καὶ ἡ μοναδικότητα τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας, ἀλήθειας καὶ ζωῆς ἀπουσιάζει.

Προτεινόμενες ἐνέργειες

Στὴν παροῦσα φάση προτείνουμε:

(α) Νὰ δηλώσουμε ὅτι θεωροῦμε πὼς δὲν ὁλοκληρώθηκε ὁ διάλογος μὲ τὸ Ὑπουργεῖο καὶ ὅτι οἱ Ὑπουργικὲς Ἀποφάσεις γιὰ τοὺς Φακέλους τοῦ Μαθήματος ποὺ δημοσιεύθηκαν δὲν ἀποτελοῦν προϊὸν τῶν μέχρι τώρα συζητήσεων.

(β) Νὰ μελετήσουμε τοὺς ΦΜ στὶς διάφορες τάξεις καὶ νὰ εἰσηγηθοῦμε σχετικά. Μιὰ καλὴ κριτικὴ αὐτῶν θὰ καταδείξει καὶ τὶς τυχὸν ἀνεπάρκειες τοῦ ΠΣ, ὥστε ἂν χρειαστεῖ νὰ προχωρήσουμε σὲ τρίτο ΦΕΚ.

(γ) Νὰ ἑτοιμάσουμε χωρὶς καθυστέρηση βιβλία γιὰ ὅλες τὶς βαθμίδες.

(δ) Ἀντὶ νὰ σχεδιάζει καὶ νὰ νομοθετεῖ ἡ πολιτεία γιὰ τὰ θρησκευτικὰ καὶ ἐξ ὑστέρων ἐπὶ τετελεσμένου ὑποβάθρου νὰ διαμαρτύρεται ἡ Ἐκκλησία, θὰ ἦταν πολὺ καλύτερα νὰ προτείνει ὡς ἄμεσα ἐνδιαφερόμενη ἡ Ἐκκλησία καὶ νὰ ἐγκρίνει ὡς ὑπεύθυνη ἡ πολιτεία. Γιὰ νὰ τὸ καταφέρουμε αὐτὸ πρέπει νὰ ἔχουμε ὁλοκληρωμένη καὶ ποιοτικὴ πρόταση. Ἂς τὴν ἑτοιμάσουμε καὶ τότε ἂς προσπαθήσουμε. Οἱ κυβερνήσεις ἀλλάζουν, ἡ Ἐκκλησία παραμένει. Ἂν αἰφνιδιαστήκαμε σὲ αὐτὴ τὴν ἀλλαγή, δὲν πρέπει νὰ πάθουμε τὸ ἴδιο στὴν ἑπόμενη.

(ε) Κυρίως ὅμως πρέπει ἄμεσα νὰ στραφοῦμε στὴν ἐξυγίανση, ἀναβάθμιση καὶ ἐκκλησιαστικοποίηση τῆς Ἐκκλησιαστικῆς καὶ Θεολογικῆς Ἐκπαίδευσης. Δυστυχῶς, τὸ λάθος εἶναι δικό μας. Ἀλλὰ εὐτυχῶς ποὺ εἶναι δικό μας. Γιατὶ εἶναι στὸ δικό μας χέρι νὰ τὸ διορθώσουμε, νὰ ἀντιπροτείνουμε αὐτὸ ποὺ θέλουμε. Ἡ θεολογική καὶ ἱερατικὴ ἐκπαίδευση ἀποτελεῖ ἀδιαπραγμάτευτη εὐθύνη μας, ἀνήκει στὴν Ἐκκλησία. Πρέπει ἢ νὰ ἔχουμε ἀποφασιστικὸ λόγο ἢ νὰ τὴν ἀναλάβουμε ἀποκλειστικὰ ἐμεῖς. Καὶ μάλιστα τώρα...

(στ) Βασικὴ ποιμαντικὴ εὐθύνη μας εἶναι νὰ προσπαθήσουμε νὰ ἑνώσουμε τὸν διχασμένο θεολογικὸ κόσμο καὶ νὰ βοηθήσουμε νὰ συνδεθεῖ ὑγιῶς μὲ τὴν Ἐκκλησία. Ἀπὸ κριτές μας ἢ ξένοι πρέπει νὰ γίνουν παιδιά μας.

 

---

Γενικές παρατηρήσεις

Κατά το ισχύον σύστημα, το φύλο καθορίζεται με βάση  τα εξωτερικά γεννητικά όργανα και στη συνέχεια, η κατάταξη σε ανδρικό ή γυναικείο φύλο αναγράφεται στη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως του νεογνού. Το φύλο, ως σημαντικό στοιχείο εξατομικεύσεως του ανθρώπου, διέπεται από την αρχή της μη ελεύθερης επιλογής, της σταθερότητας και της μη μεταβλητότητας. Για παράδειγμα, η επιλογή φύλου στην εξωσωματική γονιμοποίηση δεν επιτρέπεται παρά μόνον για να αποφευχθεί κληρονομική ασθένεια που συνδέεται με το φύλο (ΑΚ 1455 § 2). Έτσι το φύλο ούτε επιλέγεται ελεύθερα, ούτε και μεταβάλλεται ελεύθερα. Κατ’ εξαίρεση, το ελληνικό δίκαιο μνημονεύει τον όρο “αλλαγή φύλου” στο ν. 344/1976, άρθρ. 14 (Μεταβολαί στοιχείων ληξιαρχικών πράξεων) και στο άρθρ. 11 § 3 (ενημέρωση ασθενούς) ν. 3418/2005 που είναι ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Για την αλλαγή δεν χρειαζόταν ποτέ κάποια δικαστική άδεια, αλλά το δικαστήριο εκαλείτο να κρίνει αν δικαιολογείται  για πολύ σοβαρούς λόγους η μεταβολή της ληξιαρχικής πράξης γεννήσεως. Ούτε επιβάλλεται οπωσδήποτε να προηγηθεί κάποια χειρουργική επέμβαση ή ιατρική θεραπεία. Επομένως δεν φαίνεται απαραίτητο ένα νέο νομοθέτημα.

 

Ειδικές παρατηρήσεις

Το άρθρο 1 του Σχεδίου Νόμου (στο εξής: ΣχΝ), αναγορεύει την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου σε στοιχείο της προσωπικότητας του προσώπου και προβλέπει ότι το πρόσωπο έχει δικαίωμα στο σεβασμό της προσωπικότητάς του με βάση τα χαρακτηριστικά του φύλου του. Το άρθρο 2 περιέχει στην § 1 ορισμό της ταυτότητας φύλου και τονίζει ότι ο τρόπος με τον οποίο το άτομο βιώνει το φύλο του μπορεί να είναι διαφορετικός από το βιολογικό (καταχωρισμένο) φύλο. Στην § 2 του ίδιου άρθρου  περιγράφονται  τα  χαρακτηριστικά φύλου με βάση σωματικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή το άτομο που έχει δικαίωμα στην αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, όπως την αισθάνεται και είναι ανεξάρτητη από το βιολογικό φύλο, έχει δικαίωμα σεβασμού της προσωπικότητάς του με βάση χαρακτηριστικά φύλου που συνδέονται με πρωτογενή και δευτερογενή σωματικά χαρακτηριστικά. Αυτό προξενεί σύγχυση, διότι αναφέρεται και πάλι στο βιολογικό φύλο. Αφενός υπάρχει δικαίωμα αναγνώρισης μιας ταυτότητας, κατά βούληση και αφετέρου τα χαρακτηριστικά φύλου που δικαιολογούν τον σεβασμό είναι μόνον βιολογικά. Είναι φανερό ότι φύλο χωρίς αναφορά σε βιολογικά γνωρίσματα δεν υπάρχει.

Από το άρθρο 3 προκύπτει ότι στην ουσία δεν υπάρχουν προϋποθέσεις για την αλλαγή ή διόρθωση του φύλου, εκτός από το να είναι το άτομο ενήλικο (ορθώς) και άγαμο. Πρέπει βεβαίως να συντρέχει ασυμφωνία ταυτότητας και καταχωρισμένου φύλου, ώστε αυτό να συμφωνεί στη βούληση, στην προσωπική αίσθηση του σώματος και στην εξωτερική εικόνα, που δεν αποκλείεται όμως να βρίσκονται σε διάσταση και μεταξύ τους. Δεν απαιτείται ούτε ψυχιατρική εξέταση ούτε πάροδος ορισμένου χρόνου ασυμφωνίας. Από το ένα άκρο, να απαιτείται οπωσδήποτε να έχει προηγηθεί ιατρική επέμβαση, φθάνουμε στο άλλο άκρο, να μην απαιτείται τίποτε. Ας σημειωθεί ότι και το ΕΔΔΑ δέχεται ως νόμιμη την προϋπόθεση ιατρικής διάγνωσης.

Ως προς το γάμο, ορθώς απαιτείται να μην υφίσταται, διότι και αν υφίστατο, θα εθεωρείτο ανυπόστατος μετά την μεταβολή, αφού θα επρόκειτο για γάμο μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου. Έγγαμος δεν μπορεί να ζητήσει διόρθωση φύλου. Δεν απαγορεύεται όμως να συνάψει γάμο ο άγαμος, εάν διορθώσει το φύλο του. Αυτό οδηγεί στην ουσία στη σύναψη γάμου μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου, δηλ. στην καταστρατήγηση των προϋποθέσεων του γάμου. Εκτός των άλλων δημιουργεί δισεπίλυτα προβλήματα ως προς την απόκτηση τέκνων.

Στο άρθρο 4 ΣχΝ, προβλέπεται ότι η διόρθωση γίνεται με δικαστική απόφαση κατά την εκούσια δικαιοδοσία. Είναι θετικό ότι ακολουθείται η δικαστική οδός, αυτό όμως αναιρείται στην ουσία, επειδή ο δικαστής περιορίζεται στο να δέχεται τη δήλωση του ανθρώπου που επιθυμεί να μεταβάλει φύλο, χωρίς να ελέγχει αν είναι δικαιολογημένη η αλλαγή ή έστω σοβαρή η απόφαση του αιτούντος. Με τη δικαστική απόφαση η οποία έχει άμεση ισχύ, θα διορθωθεί η ληξιαρχική πράξη γεννήσεως, χωρίς να μνημονεύεται η δικαστική απόφαση και θα συμμορφώνονται οι υπηρεσίες στις οποίες θα χρησιμοποιείται, χωρίς αντιρρήσεις. Αυτό είναι επικίνδυνο, διότι πλήττεται  η ασφάλεια δικαίου και η βεβαιότητα ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Είναι αυτονόητο ότι μια υπηρεσία πρέπει να ελέγχει μήπως έχει γίνει κάποιο λάθος ή πρόκειται για άλλο πρόσωπο.

Στο άρθρο 4 § 4, προβλέπεται η μεταβολή μόνον μια φορά. Δηλαδή το ίδιο δικαστήριο θα έλθει και θα αποφανθεί ότι το πρόσωπο αισθάνεται  πάλι όπως το φύλο που εγκατέλειψε και στο οποίο θέλει να επανέλθει. Αυτό πλήττει την αξιοπιστία του προσώπου, αλλά και το κύρος του δικαστηρίου. Αφού όμως στη νέα ληξιαρχική πράξη δεν επιτρέπεται να καταγραφεί η μεταβολή, το δικαστήριο δεν θα μπορεί να ελέγχει ότι έχει γίνει ήδη μεταβολή και πιθανόν να πιστεύει ότι η αιτούμενη μεταβολή είναι η μεταβολή για πρώτη φορά.

Κατά το άρθρο 5, η διόρθωση του φύλου ισχύει έναντι όλων από την καταχώριση στο ληξιαρχείο. Εξακολουθούν να υφίστανται τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις που είχαν δημιουργηθεί πριν από την αλλαγή. Επίσης κατά το επόμενο άρθρο 6, καταβάλλεται κάθε προσπάθεια να τηρηθεί η μυστικότητα. Η μυστικότητα όμως αυτή δεν είναι δυνατή, διότι θα χρειασθεί να επιβεβαιώνεται κάθε φορά η ταυτοπροσωπία του προσώπου. Εκτός των άλλων θα δημιουργούνται κίνδυνοι αποφυγής εκπληρώσεως των υποχρεώσεων ή διαφυγής  και τραυματίζεται  πάλι η ασφάλεια των συναλλαγών.

Κατά το άρθρο 5 § 2, αν ο φορέας έχει τέκνα, δεν επηρεάζονται τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις από τη γονική μέριμνα και δεν επέρχεται μεταβολή στη ληξιαρχική πράξη γέννησης των τέκνων. Δηλαδή θα εξακολουθεί να γράφεται το ίδιο πρόσωπο ως πατέρας ή ως μητέρα. Άρα το πρόσωπο θα εγγράφεται αλλιώς στη δική του ληξιαρχική πράξη, δηλ. με το  διορθωμένο φύλο, και αλλιώς στη ληξιαρχική πράξη του τέκνου, όπου θα διατηρείται το καταχωρισμένο φύλο. Αυτό θα δημιουργεί σύγχυση και φανερώνει ένα από τα πολλά αδιέξοδα στα οποία οδηγεί το ΣχΝ, διότι ούτε και το αντίθετο ενδείκνυται, δηλ. να μεταβληθεί και η ληξιαρχική πράξη του τέκνου. Ακόμη, η μη μεταβολή στη γονική μέριμνα, σημαίνει ότι το τέκνο θα εξακολουθεί να διαβιώνει ή να επικοινωνεί με πρόσωπο το οποίο μετέβαλε φύλο, αλλά εξακολουθεί απέναντι στο τέκνο να επιτελεί  το πριν από τη μεταβολή γονεϊκό πρότυπο. Και τα δύο παραδείγματα δεν συνάδουν με το συμφέρον του τέκνου.

Κατά το άρθρο 7 § 1 ΣχΝ, η απόφαση διορθώσεως φύλου αρκεί να είναι οριστική και τροποποιείται ο νόμος των ληξιαρχικών πράξεων, κατά τον οποίο (ν. 344/1976, άρθρ. 13 § 1), απαιτείται τελεσίδικη δικαστική απόφαση για μια μεταβολή. Εάν το φύλο μεταβάλλεται με απλώς οριστική απόφαση, στην ουσία ακυρώνονται τα ένδικα μέσα εναντίον μιας τόσο σοβαρής  αποφάσεως.

 

 Συγκριτικό Δίκαιο

"Στην Αγγλία ο Νόμος του 2004 προβλέπει ότι ένας ειδικός γιατρός ή ένας ειδικός ψυχολόγος, όπως επίσης και ένας δεύτερος γιατρός, οφείλουν να βεβαιώσουν την ύπαρξη μιας "επίμονης δυσφορίας φύλου". Εν συνεχεία μια Επιτροπή Ειδικών, αποτελούμενη από γιατρούς και νομικούς αποφασίζει αν θα επιτρέψει την αλλαγή της προσωπικής καταστάσεως μετά από μελέτη του φακέλου.

Στην Ισπανία ο Νόμος του 2007 προβλέπει ότι ο γιατρός πρέπει να βεβαιώσει ότι ο αιτών/ η αιτούσα έχει ψυχιατρική παρακολούθηση για δύο έτη και έχει υποβληθεί σε ορμονολογική θεραπεία.

Σχετικοί Νόμοι υπάρχουν στην Πορτογαλία, στο Καντόνι της Ζυρίχης και στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας από το 2011. Ο προηγούμενος Γερμανικός Νόμος του 1980 προϋπέθετε εγχείρηση για την διαδικασία αλλαγής φύλου. Η σχετική διάταξη κρίθηκε ως αντισυνταγματική, δηλαδή ως αντικείμενη στην αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και στην αρχή της ελεύθερης ανάπτυξης προσωπικότητας".

 

Συμπέρασμα

Το ΣχΝ αναγνωρίζει τη μεταβολή φύλου με βάση τη βούληση του προσώπου και ανεξάρτητα από το βιολογικό του φύλο, στην ουσία χωρίς προϋποθέσεις. Με βάση τις γενικές και ειδικές παρατηρήσεις που προηγήθηκαν, δεν μπορεί να γίνει δεκτό.

Σεβασμιώτατε,

Βρισκόμαστε ήδη στη δεύτερη Κυριακή της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η οποία είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Πριν από μία ακριβώς εβδομάδα εορτάσαμε την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Κατ’ αυτή την Κυριακή αφενός απαγγείλαμε το Σύμβολο της Πίστεως, που συμπυκνώνει το θεολογικό περιεχόμενο της πίστης μας, και αφετέρου εορτάσαμε την αναστήλωση των ιερών εικόνων, οι οποίες μας επιτρέπουν να δούμε ιστορημένη την ένσαρκο οικονομία του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδος, για την οποία κάνει λόγο, και μάλιστα κατά το μεγαλύτερο μέρος του, το Σύμβολο της Πίστεως. Ο Χριστός δεν είναι κάποιος για τον οποίο καλούμαστε να ακούσουμε, να διαβάσουμε, και να μάθουμε μόνο, αλλά και κάποιος τον οποίο καλούμαστε να δούμε.

Κατά την περίοδο της Παλαιάς Διαθήκης ο Θεός αποκαλυπτόταν κυρίως δια του λόγου. Κατά την περίοδο της Καινής Διαθήκης, ωστόσο, ‘ο Λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν και εθεασάμεθα την δόξαν αυτού’. Είναι χαρακτηριστικό το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Θείας Λειτουργίας κατά την Κυριακή της Ορθοδοξίας, το οποίο αναφέρεται στην κλήση του Ναθαναήλ. Ο Φίλιππος του γνωστοποιεί την πίστη του στον Ιησού Χριστό: ‘Όν έγραψεν Μωυσής εν τω νόμω και οι προφήται ευρήκαμεν, Ιησούν τον υιόν του Ιωσήφ τον από Ναζαρέτ’. Ο Ιησούς Χριστός αποτελεί το πλήρωμα του νόμου και των προφητών, της όλης δηλαδή θεολογικής παρακαταθήκης της Παλαιάς Διαθήκης. Ωστόσο, ο Φίλιππος δεν αρκείται εκεί. Δεν είναι αρκετό για τον Ναθαναήλ, για τον κάθε Ναθαναήλ, να ακούσει, να μάθει, ή ακόμα και να αποδεχθεί την αλήθεια όσων ακούει. Χρειάζεται και το επόμενο βήμα, εκείνο της εμπειρικής γνωριμίας με τον Χριστό. Γι’ αυτό και ο Φίλιππος του απευθύνει την πρόσκληση: έρχου και ίδε. Έλα κι εσύ να δείς τον Χριστό, έλα να τον γνωρίσεις. Ο Ναθαναήλ όντως έρχεται, και βλέπει, και γνωρίζει τον Χριστό, και λαμβάνει από εκείνον την υπόσχεση ότι θα τον γνωρίσει ακόμα καλύτερα, ότι θα δει περί αυτού ακόμα μεγαλύτερα πράγματα: μείζω τούτων όψει.

Ήδη λοιπόν η Κυριακή της Ορθοδοξίας, με τον εορτασμό της αναστήλωσης των εικόνων και το ευαγγελικό της ανάγνωσμα, μας προετοιμάζει και μας οδηγεί στη σημερινή Κυριακή, κατά την οποία καλούμαστε όχι απλώς να εμβαθύνουμε στη γνώση του περιεχομένου της πίστεώς μας, όσο και αν αυτό είναι απαραίτητο, αλλά επιπλέον να καλλιεργήσουμε την εμπειρική διάσταση της πίστεως, μέσα από την προσωπική μας κοινωνία με τον Χριστό.

Η ‘ψιλή’, δηλαδή η εγκεφαλική, θεωρητική πίστη, από μόνη της δεν οδηγεί στη σωτηρία. Ακόμα και οι δαίμονες πιστεύουν, όπως διαβάζουμε στα Ευαγγέλια και στην Επιστολή του Ιακώβου. Απαιτείται, λοιπόν, επιπρόσθετα και η ένωση με τον Χριστό, η πνευματική θέα του προσώπου του, η κοινωνία μαζί του. Πώς όμως επιτυγχάνεται κάτι τέτοιο; Μας το αποκαλύπτει ο ίδιος ο Χριστός στους μακαρισμούς: ‘μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεόν όψονται’. Θα δουν πραγματικά τον Θεό όσοι είναι καθαροί στην καρδιά. Πώς όμως ο άνθρωπος καθίσταται καθαρός στην καρδιά, ώστε να μπορέσει να δει τον Θεό;

Για να επέλθει η καθαρότης της καρδιάς απαιτούνται δύο πράγματα. Το πρώτο είναι η ταπείνωση. ‘Ακάθαρτος παρά Θεώ πας υψηλοκάρδιος’, όπως διαβάζουμε στο δέκατο έκτο κεφάλαιο των Παροιμιών. Όποιος επαίρεται είναι ακάθαρτος. Δεν έχει δει και δεν πρόκειται ποτέ να δει τον Θεό. Η πραγματική εμπειρία του Θεού προϋποθέτει και επιφέρει όχι το αίσθημα της έπαρσης αλλά το αίσθημα της ταπείνωσης και της συντριβής.

Κατά τη δεύτερη εβδομάδα των νηστειών, που μόλις διανύσαμε, διαβάζουμε στους ναούς μας την περιγραφή του οράματος του Προφήτη Ησαΐα, ο οποίος είδε τον Θεό καθήμενο επί θρόνου υψηλού και επηρμένου να περιστοιχίζεται από αγγέλους που έψαλλαν ‘άγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης πάσα η γη της δόξης αυτού’. Και τι έκανε τότε ο θεόπτης Ησαΐας; Μήπως υπερηφανεύτηκε; Μήπως θεώρησε ότι υπερέχει έναντι των άλλων ως ο κατ’ εξοχήν εκλεκτός του Θεού; Όχι. Αντιθέτως, αναφώνησε με συντριβή:  ‘Ω τάλας εγώ, ότι κατανένυγμαι˙ ότι άνθρωπος ων και ακάθαρτα χείλη έχων, εν  μέσω λαού ακάθαρτα χείλη έχοντος εγώ οικώ’. Και τότε μόνο τον καθάρισε ο Θεός από τις αμαρτίες του με τον άνθρακα της χάριτος και τον απέστειλε να κηρύξει στον λαό του.

Αντίστοιχη ήταν η αντίδραση του Αποστόλου Πέτρου κατά τους χρόνους της Καινής Διαθήκης. Όπως διαβάζουμε στο πέμπτο κεφάλαιο του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου, στις απαρχές της δημόσιας δράσης του ο Χριστός μπήκε στο πλοιάριο του Πέτρου και του έδωσε την εντολή να ανοιχτεί στη θάλασσα και να ρίξει και πάλι τα δίχτυα του. Ο Πέτρος, παρόλο που όλη τη νύχτα, κατά την οποία και μόνο αλιεύονται τα ψάρια, δεν είχε πιάσει τίποτα, ταπεινώνεται και υπακούει στην κατά τα φαινόμενα παράλογη εντολή του Χριστού. Και τότε – ω του θαύματος – τα δίχτυα του γεμίζουν με ψάρια. Τώρα ο Πέτρος αντιλαμβάνεται, τώρα βλέπει καθαρότερα και πληρέστερα ποιος είναι αυτός που βρίσκεται στο πλοιάριό του. Γνώριζε, βέβαια, ήδη τον Χριστό, είχε ήδη ακούσει τον λόγο του και είχε ήδη δει θαύματά του. Όπως μάλιστα διαβάζουμε στο προηγούμενο κεφάλαιο του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου, ένα από τα θαύματα αυτά αφορούσε τη θεραπεία της πεθεράς του Πέτρου. Τώρα όμως υπάρχει μια κρίσιμη διαφορά. Ο Πέτρος τώρα έχει ταπεινωθεί έμπρακτα, έχει δηλαδή υπακούσει σε μία κατά τα φαινόμενα παράλογη εντολή του Χριστού, που αφορούσε τη δική του τέχνη, την αλιεία. Και επιπλέον, έχει υποστεί τον κόπο που συνεπάγεται η εφαρμογή αυτής της φαινομενικά αλλόκοτης εντολής. Αυτό τον αλλοιώνει εσωτερικά, τον προετοιμάζει, και τον καθιστά ικανό να δει εναργέστερα αυτό, ή μάλλον αυτόν, που του αποκαλύπτεται, και που δεν μπορούσε να δει προηγουμένως. Καταλαμβάνεται λοιπόν από δέος, από θάμβος. Πέφτει συντετριμμένος στα πόδια του Χριστού και του λέει: ‘έξελθε απ’ εμού, ότι ανήρ αμαρτωλός ειμι Κύριε’. Σε παρακαλώ, Κύριε, φύγε μακριά μου, διότι είμαι αμαρτωλός και δεν αξίζω να βρίσκεσαι στο πλοιάριό μου. Και μετά τα λόγια του αυτά, λαμβάνει και εκείνος, όπως και ο Ησαΐας, την κλήση να καταστεί μαθητής και κήρυκας της αληθείας του.

Η πρώτη λοιπόν προϋπόθεση για να γευθεί κανείς την εμπειρία της πίστεως είναι η ταπείνωση. Η δεύτερη, είναι η θυσία. Ο Πέτρος, στο παραπάνω περιστατικό, μετά την σωματικά και ψυχολογικά εξαντλητική και άκαρπη εμπειρία μιας ολόκληρης νύχτας, υποβάλλεται στον επιπλέον κόπο να ρίξει και πάλι τα δίχτυα του στη θάλασσα. Οι εντολές του Θεού συνεπάγονται κόπο και θυσίες, από τα οποία όμως προκύπτει πνευματική ευλογία. Κανείς δεν μπορεί να δει τον Θεό, κανείς δεν μπορεί να κάνει το βήμα από την θεωρητική πίστη στον Χριστό, στην εμπειρία της κοινωνίας μαζί του, εάν δεν είναι πρόθυμος να υποστεί τις θυσίες που απαιτεί μια γνήσια σχέση πιστότητας και αγάπης προς Εκείνον. Εάν η πίστη, στην οποία αναφερθήκαμε την προηγούμενη Κυριακή, αποτελεί τη βάση για την εμπειρική γνώση του Θεού, η άρση του προσωπικού μας σταυρού, στην οποία αναφέρεται το Ευαγγέλιο της ερχόμενης Κυριακής, αποτελεί το μέσον για την επίτευξή της. Χωρίς σταυρική ζωή ουδέποτε θα γνωρίσει κανείς τον Θεό. Η απόλαυση του φωτός της μεταμορφώσεως συνδέεται με την εμπειρία του σταυρού.

Σε τι όμως συνίσταται αυτή η άρση του σταυρού, για την οποία μας μιλάει ο ίδιος ο Κύριος; Σε δύο πράγματα. Πρώτον, στον συνεχή και συνεπή αγώνα να εφαρμόσουμε τις εντολές του, που έρχονται σε αντίθεση με τις επιθυμίες, τις κλίσεις, και τα πάθη του παλαιού εαυτού μας. Στο να αλλάξουμε δηλαδή τρόπο ζωής με τη μετάνοια, στο να συμμορφωθούμε με το θέλημα του Θεού.

Αυτό ίσως να είναι δύσκολο, υπάρχει όμως κάτι ακόμα δυσκολότερο – και αυτό δεν είναι άλλο από την υπομονή στις θλίψεις και τις δοκιμασίες που για λόγους παιδαγωγικούς επιτρέπει ο Θεός στη ζωή μας. Οι θλίψεις αυτές μας δίνονται για να θυμόμαστε τον Θεό και για να παιδαγωγούμαστε, εφόσον, σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα, ‘Κύριε, εν θλίψει εμνήσθημέν σου˙ εν θλίψει μικρά η παιδεία σου ημίν’. Η πρόθυμη άρση του σταυρού των θλίψεων και των δυσκολιών που επιτρέπει η αγάπη του Θεού στη ζωή μας αποτελεί τον δρόμο για την εμπειρία της παρουσίας του. Όποιος είναι αληθινός μαθητής του Χριστού, υπομένει τον σταυρό που θα του θέσει στους ώμους ο Χριστός, χωρίς να ταράζεται, χωρίς να αγανακτεί, και χωρίς να γογγύζει. Δεν λησμονά ότι, όπως αναφέρει ο Απόστολος Παύλος, ο Θεός δεν επιτρέπει ποτέ να δοκιμάσουμε πειρασμό που υπερβαίνει τις δυνάμεις μας, αλλά μαζί με τον πειρασμό μάς δίνει και τη δύναμη να τον αντέξουμε. Όποιος το πιστεύει αυτό και το γνωρίζει σηκώνει τον σταυρό του, όσο βαρύς και αν είναι, με υπομονή και χαρά. Έστω και εάν τον κυκλώνουν οι αδικίες, οι συκοφαντίες, οι κίνδυνοι, οι ασθένειες, ακόμα και ο ίδιος ο θάνατος, εκείνος αγωνίζεται, υπομένει, και ελπίζει. Και τότε νιώθει τη χάρη και τη δύναμη του Θεού. Και όταν οι δυσκολίες μοιάζουν ανυπόφορες και ανυπέρβλητες, τότε προσηλώνει το βλέμμα του στον εσταυρωμένο, που, αν και αναμάρτητος, έχυσε το αίμα του για μας επί του σταυρού, και αντλεί από εκείνον τη χάρη και τη δύναμη που απαιτούνται για να άρει τον σταυρό του έστω και για τη σημερινή ημέρα, η οποία άλλωστε ενδέχεται να είναι και η τελευταία του. Και εάν παραμείνει πιστός, τότε ο Θεός που του έδωσε τη δύναμη να αντέξει για σήμερα, θα του δώσει τη δύναμη να αντέξει και για αύριο, και ούτω καθεξής, μέχρι την τελευταία ημέρα της ζωής του, όταν με χαρά θα εναποθέσει ενώπιον του Χριστού τον σταυρό του, δια της άρσεως του οποίου θα έχει αξιωθεί της ουρανίου βασιλείας και της αιωνίου θέας του Θεού.

Αυτή βέβαια η πορεία της ταπείνωσης και της θυσίας για την οποία μιλήσαμε παραπάνω δεν επιτυγχάνεται με τις ανθρώπινες δυνάμεις αλλά κυρίως με τη χάρη του Θεού, μέσω της μετοχής στη ζωή και στα μυστήρια της Εκκλησίας. Η ζωή του χριστιανού αρχίζει με το βάπτισμα. Προηγείται η κατήχηση και ακολουθεί η εμπειρία, η μετοχή στο μυστήριο του βαπτίσματος – όπως και στη Θεία Λειτουργία προηγούνται τα αναγνώσματα και έπεται η εμπειρία της μυστηριακής κοινωνίας του Θεού. Το βάπτισμα ονομάζεται και φώτισμα, και ο νεοβαπτισθείς ονομάζεται νεοφώτιστος. Στον νεοφώτιστο έχει αποκατασταθεί η τραυματισμένη από την αμαρτία δυνατότητα της πνευματικής όρασης. Ωστόσο, αυτό δεν αρκεί. Το βάπτισμα, όπως και η Θεία Ευχαριστία, αποτελούν μετοχή στον θάνατο και την ανάσταση του Χριστού. Αυτή όμως η μυστηριακή μετοχή στον σταυρό και την ανάσταση θα πρέπει να αντανακλάται και στη ζωή μας. Θα πρέπει ο χριστιανός να πεθαίνει, και κατά συνέπεια και να ανασταίνεται, καθημερινά, για να είναι σε κοινωνία με τον Θεό και για να μπορέσει να τον δει.

Πάνω σ’ αυτό το μοτίβο είναι δομημένη η περιγραφή ενός από τα επτά θαύματα που περιγράφει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, και συγκεκριμένα το θαύμα της θεραπείας του εκ γενετής τυφλού. Ο Χριστός στέλνει τον τυφλό να πλυθεί στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ, πράγμα που αποτελεί προτύπωση του βαπτίσματος. Εκεί ο τυφλός θεραπεύεται από την εκ γενετής τύφλωση, όπως και ο χριστιανός στην κολυμβήθρα του βαπτίσματος θεραπεύεται από την εκ γενετής ασθένεια της προπατορικής αμαρτίας. Ο τυφλός όμως δεν βλέπει τότε τον Χριστό, αλλά αργότερα. Θα πρέπει πρώτα να υποβληθεί σε πειρασμούς και να τους αντιμετωπίσει με πίστη. Οι Φαρισαίοι τον καλούν σε αλλεπάλληλες ανακρίσεις, τον χλευάζουν, και τον προτρέπουν να αρνηθεί τον Χριστό. Εκείνος όμως παραμένει σταθερός και τον ομολογεί. Και όταν οι Φαρισαίοι τον καθιστούν αποσυνάγωγο, του επιβάλλουν δηλαδή τον έσχατο και σχεδόν εξοντωτικό θρησκευτικό και κοινωνικό αποκλεισμό της εποχής, τότε ο Χριστός του φανερώνεται και τότε μόνο ο πρώην τυφλός τον βλέπει και τον προσκυνεί.

---- --- ---

Τον 14ο αιώνα ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αντιμετώπισε μια τεράστια θεολογική και πνευματική πρόκληση. Οι θεολογικοί του αντίπαλοι υποστήριζαν ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να γνωρίσει εμπειρικά τον Θεό. Τι του απομένει λοιπόν; Η θεωρητική γνώση των αληθειών της Γραφής από τη μια, και η κοσμική γνώση, δηλαδή η φιλοσοφία και η επιστήμη, από την άλλη. Οι αντίπαλοι του Παλαμά θεωρούσαν ότι η φιλοσοφία και η επιστημονική γνώση του κόσμου είναι απαραίτητες για τη σωτηρία μας, διότι μέσω αυτών ο άνθρωπος καθαίρεται από το σκοτάδι της άγνοιας, γνωρίζει τα μυστικά της φυσικής δημιουργίας, και μέσω αυτής γνωρίζει καλύτερα και τον θείο νου, που την δημιούργησε.

Ο Παλαμάς, χωρίς να υποβαθμίζει την όποια σημασία της κοσμικής γνώσης, έκανε την κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στη φυσική και την πνευματική γνώση. Η επιστημονική γνώση ανήκει στην τάξη της φύσεως. Ακόμα και ένας αμαρτωλός, ακόμα και ένας άθεος, μπορεί να είναι προικισμένος με τα φυσικά εκείνα χαρίσματα, λ.χ. την εργατικότητα και τη νοημοσύνη, που θα του επιτρέψουν να καταστεί μεγάλος επιστήμονας. Αυτό όμως αφορά αποκλειστικά και μόνο τη γνώση της φύσης και του κόσμου. Η γνώση του Θεού είναι μια πολύ διαφορετική υπόθεση. Η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί να γνωρίσει τον Θεό με βάση τις δικές της δυνάμεις. ‘Ουδείς επιγιγνώσκει τον Πατέρα ειμή ο Υιός και ω εάν βούληται ο Υιός αποκαλύψαι’ όπως αναφέρεται στο  επονομαζόμενο ‘ιωάννειο λόγιο’ του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου. Εδώ δεν αρκούν τα φυσικά δώρα, απαιτούνται δώρα πνευματικά, απαιτείται η χάρις του Αγίου Πνεύματος. Η μεγαλοφυΐα και η αγιότητα είναι δύο πολύ διαφορετικά πράγματα. Η γνώση του κόσμου επιτυγχάνεται με το πρώτο, η εμπειρική γνώση του Θεού χαρίζεται μέσω του δεύτερου. Με τη διδασκαλία του ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς υπερασπίστηκε θεολογικά την εμπειρία της θέας του ακτίστου θείου φωτός, που απολάμβαναν διακεκριμένοι ησυχαστές της εποχής του. Υπερασπίστηκε όμως και όλες τις μορφές εμπειρίας του Θεού που δοκιμάζει κάθε χριστιανός, ο οποίος αγωνίζεται με ταπείνωση και προγεύεται εμπειρικά τη χάρη, τη χαρά, την ευλογία, και τη δύναμη του Χριστού, που είναι παρών στην καρδιά του και στη ζωή του.

--- --- ---

Από την εποχή του Αγίου Γρηγορία του Παλαμά μας χωρίζουν επτά περίπου αιώνες. Η κοπερνίκεια στροφή από τον θεοκεντρισμό του χριστιανικού βυζαντίου στον κοσμοκεντρισμό και τον ανθρωποκεντρισμό που άρχισε να αναδύεται στη δυτική Ευρώπη στα χρόνια του Παλαμά, απηχείτο στη θεολογία των αντιπάλων του Παλαμά. Στον χώρο του δυτικού πολιτισμού, οι επίγονοι των αντιπάλων του Παλαμά φαίνεται να έχουν κερδίσει τη μάχη. Ο δυτικός πολιτισμός έχει να παρουσιάσει εντυπωσιακά επιτεύγματα, στον χώρο της ιατρικής, των φυσικών επιστημών, των μεταφορών, των τηλεπικοινωνιών, των οπλικών συστημάτων, της τέχνης, και σε τόσους άλλους τομείς. Είναι συγκρίσιμος, και από πολλές απόψεις ανώτερος, από τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας, στο περιβάλλον του οποίου η χριστιανική Εκκλησία έκανε τα πρώτα της βήματα.

Ωστόσο, ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, παρά το όποιο μεγαλείο του, υπέφερε εσωτερικά από μια βαθύτατη πνευματική κρίση, την οποία ο Απόστολος Παύλος περιγράφει στα πρώτα κεφάλαια της προς Ρωμαίους Επιστολής. Η πρωτεύουσά του, η Αθήνα, ήταν ‘κατείδωλος’, ήταν, δηλαδή, γεμάτη από τα είδωλα ψευδών θεοτήτων – δεν είχε γνωρίσει ακόμη τον άγνωστο Θεό, που ο Παύλος επρόκειτο να κηρύξει. Οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας δεν απέρριψαν αλλά εκχριστιάνισαν, βάπτισαν, μεταμόρφωσαν αυτόν τον πολιτισμό. Προσέφεραν την πνοή της ζωής, την αύρα του Αγίου Πνεύματος, την εμπειρία της κοινωνίας του όντως Θεού σε έναν κόσμο που κατέρρεε, παρά τον υψηλό πολιτισμό του.

Οι αναλογίες και οι προκλήσεις ισχύουν και για σήμερα. Και σήμερα ο πολιτισμός μας δεν είναι σε θέση να δώσει στον άνθρωπο ζωή. Τα επιτεύγματά του γίνονται πολλές φορές τα σύγχρονα είδωλα που κοσμούν τις μεγαλουπόλεις μας. Τι καλείται να προσφέρει η Εκκλησία, και μάλιστα η Ορθόδοξη Εκκλησία, στον σύγχρονο κόσμο; Το έν, ου εστι χρεία, την κοινωνία του Θεού, δηλαδή την εσωτερική, ουσιαστική μεταμόρφωση του ανθρώπου. Η Εκκλησία καλείται να προσκομίσει τον σύγχρονο άνθρωπο, ως άλλο παραλυτικό φερόμενο υπό τεσσάρων, ενώπιον του Χριστού, για να λάβει από αυτόν τη δύναμη της όντως ζωής. Αυτό θα καταξιώσει και την όποια αξία των πολιτιστικών μας επιτευγμάτων, που χωρίς τον Θεό θα καταστούν ανθρωποκτόνα, όπως τόσες φορές συνέβη στην ιστορία των ‘πολιτισμένων’ λαών και μάλιστα κατά τον παρελθόντα αιώνα.

Μέσα σ’ αυτή την πορεία της Εκκλησίας ως ζύμης που καλείται να ζυμώσει όλο το φύραμα του κόσμου εντασσόμαστε κι εμείς, ο καθένας από μας ως πρόσωπο, και όλοι μαζί ως κοινότητα των μαθητών του Χριστού. Αφηνόμαστε στα χέρια του Θεού, ζητάμε τη χάρη του και το έλεός του. Γνωρίζουμε ότι ο Θεός μας δεν είναι Θεός νεκρών αλλά ζώντων. Γνωρίζουμε ότι είναι Εμμανουήλ, δηλαδή Θεός μεθ’ ημών. Γευόμαστε την παρουσία του και έχουμε τον πόθο να αντικρύσουμε το πρόσωπό του. Αγωνιζόμαστε να μην ξεχνάμε τις ευεργεσίες του και να ελπίζουμε στις υποσχέσεις του. Και εκείνος παραμένει, όπως πάντοτε, πιστός στη διαθήκη με τον λαό του: ‘Και ιδού εγώ μεθ’ υμών ειμι πάσας τας ημέρας, έως της συντελείας του αιώνος. Αμήν’.

Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης θα προβληθούν βιντεοσκοπημένα αποσπάσματα από συνεντεύξεις, το έργο και την ζωή του Μητροπολίτου Χαλεπίου, καθώς και στιγμιότυπα από αντίστοιχες εκδηλώσεις στο εξωτερικό.

Το πρόγραμμα θα πλαισιωθεί επίσης από τη συμμετοχή της χορωδίας των Πατέρων της Ι. Μονής Χαματούρα του Λιβάνου και της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας. Την καταληκτήρια Ομιλία θα εκφωνήσει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μπουένος Άϊρες του Πατριαρχείου Αντιοχείας κ. Σιλουανός. Τέλος, θα συνταχθεί και θα αναγνωσθεί Ψήφισμα για την τριετή διεθνή σιωπή απέναντι στην πράξη της απαγωγής.

18:00 Έναρξη εκδηλώσεως με Εκκλησιαστικούς Ύμνους από την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία (ΕΛΒΥΧ) και Χορό Ιεροψαλτών της Αδελφότητας της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου, Όρους Χαματούρα, Λίβανος. Χοράρχης: Γεώργιος Κωνσταντίνου.

Χαιρετισμοί – προσφωνήσεις

18:10 Προσφωνήσεις διοργανωτών
• Νικόλαος Γκουράρος, Διευθυντής του διαδικτυακού περιοδικού «Πεμπτουσία».
• Αρχιμανδρίτης Ιάκωβος Χαλίλ, Καθηγούμενος της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Παναγίας του Μπαλαμάντ, Λίβανος.

18:15 Χαιρετισμοί
• Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμος.
• Εκπρόσωπος Μακαριωτάτου Πατριάρχου Αντιοχείας κ.κ. Ιωάννου, Αρχιμανδρίτης Μωυσής, πρωτοσύγκελλος Ιεράς Μητροπόλεως Χαλεπίου.
• Εκπρόσωποι πολιτικών αρχών.
• Αρχιμανδρίτης Εφραίμ, Καθηγούμενος της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου.

A´ Μέρος

18:45 Βιντεοσκοπημένα στιγμιότυπα από την επίσκεψη του Μητροπολίτη Χαλεπίου κ. Παύλου στην Ι.Μ. Μονή Βατοπαιδίου καθώς και αποκλειστική συνέντευξη του στην Πεμπτουσία.

19:00 Κύρια ομιλία εκδηλώσεως από τον Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαο, «Διωγμός και μαρτύριο, η δόξα της Εκκλησίας».

19:20 Ομιλία του Καθηγητή κ. Χαμπίμπ Λαβάντ, «Η γνωριμία μου με τον Μητροπολίτη Χαλεπίου κ. Παύλο».

19:30 Διάλειμμα – κέρασμα.

Β´ Μέρος

19:45 Τραγούδια από τη λαογραφική ομάδα νέων «Τζιβαέρι»:
• Σαν τη μεγάλη Πασχαλιά – Καστελόριζο Δωδεκανήσων
• Τζιβαέρι – Λέρος Δωδεκανήσων
• Ώρα καλή σου Πασχαλιά- Δεσκάτη Γρεβενών
Καλλιτεχνική Διευθύντρια της λαογραφικής ομάδας: Σοφία Μπούμπα.

19:55 Βιντεοσκοπημένα στιγμιότυπα από αντίστοιχες εκδηλώσεις στο εξωτερικό.

20:10 Ντοκιμαντέρ για τον Μητροπολίτη Χαλεπίου κ. Παύλο από την Αδελφότητα των μοναζουσών της Ιεράς Μονής Ευαγγελισμού Χαλεπίου Συρίας.

20:25 Παρέμβαση από τον Καθηγούμενο της Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Παναγίας του Μπαλαμάντ, Αρχιμανδρίτη Ιάκωβο Χαλίλ.

20:30 Καταληκτήρια ομιλία από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Μπουένος Άιρες και πάσης Αργεντινής (Πατριαρχείου Αντιοχείας) κ. Σιλουανό.

20:45 Ανάγνωση διεθνούς ψηφίσματος για την απαγωγή των δύο Ιεραρχών Μητροπολίτη Χαλεπίου κ. Παύλου, και Μητροπολίτη Χαλεπίου των Συροϊακωβιτών κ. Ιωάννη Ιμπραχίμ από τον κ. Νικόλαο Γκουράρο, Διευθυντή του διαδικτυακού περιοδικού «Πεμπτουσία».

Παρουσιαστής εκδηλώσεως: Δρ. Πέτρος Παναγιωτόπουλος,
υπεύθυνος περιεχομένου Πεμπτουσίας

---

Πηγή: www.pemptousia.gr