Πρὶν εἰσέλθουμε στὸ στάδιο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἡ Ἐκκλησία μας στρέφει τὸ μυαλό μας πρωταρχικά, ὂχι πρὸς τὸν Θεό, ἀλλά μᾶς τὸ γυρίζει πρὸς τοὺς ἀδελφούς μας. Σὰν νὰ μᾶς λέγει ὁ Θεὸς ὅτι αὐτὸ πού σᾶς χρειάζεται, πρὶν γυρίσετε τὴ σκέψη καὶ προσανατολίσετε ὁλόκληρο τὸν ἑαυτό σας πρὸς Ἐμένα, εἶναι νὰ μὲ ἀντικρύσετε στὰ πρόσωπα τῶν ἀδελφῶν σας δημιουργώντας προϋποθέσεις πνευματικῆς συνυπάρξεως μεταξύ σας.

  Ἡ τελευταία μας πράξη, πρὶν νὰ μποῦμε στὴ Μεγάλη Τεσσαρακοστὴ κατὰ τὸ προσκλητήριο τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι μιὰ πράξη συμφιλιώσεως. Γι΄ αὐτὸν τὸν λόγο καὶ τὸ πρωΐ διαβάζουμε στοὺς ναοὺς ἕνα ἀνάγνωσμα ποὺ ἀναφέρεται στὴ συγχώρηση, ἀλλὰ καὶ τὸ ἀπόγευμα, τελοῦμε τὸν Ἑσπερινὸ τῆς Συγχωρήσεως, προκειμένου νὰ ἀσκήσουμε τὴν πρακτική της. Κατὰ τὴν παράδοση, οἱ χριστιανοὶ στὸ τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ ἀντήλλασσαν τὸν ἀσπασμό τῆς ἀγάπης καὶ τῆς συγχωρήσεως. Περνοῦσε ἕνας-ἕνας, ἀσπαζόταν τὸ χέρι τοῦ ἱερέως καὶ ὅλοι ἀντήλλασσαν τὴν εὐχή γιὰ Καλὴ Τεσσαρακοστή• στὴν οὐσία ὅμως προσπαθοῦσαν μαζὶ νὰ ζήσουν αὐτὴν τὴν κοινωνία τῆς ἀγάπης καὶ νὰ συγχωρηθοῦν.

   Εἶναι δυστυχῶς μεγάλη ἀλήθεια ὅτι συνήθως ἐντελῶς δευτερεύοντα θέματα δημιουργοῦν πολὺ βαθειὰ ρήγματα στὶς σχέσεις μας καὶ πραγματικὰ μᾶς χωρίζουν. Πολλὲς φορές, ὅταν προσερχόμαστε στὴν ἐξομολόγηση καί μᾶς ζητάει ὁ πνευματικὸς λίγο νὰ συμφιλιωθοῦμε μεταξύ μας, νὰ ζητήσουμε συγχώρηση ὁ ἕνας ἀπὸ τὸν ἄλλον, μᾶς εἶναι πολὺ δύσκολο. Ἔχουμε τόσες δικαιολογίες νὰ προφασιστοῦμε, τόσους λόγους νὰ ἐπικαλεστοῦμε, τόσα ἐπιχειρήματα νὰ παραθέσουμε, προκειμένου νὰ μὴν συχγωρηθοῦμε μεταξύ μας. Καὶ ἐνῶ εἶναι τόσο εὔκολο νὰ παροτρύνουμε τοὺς ἄλλους πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση, γιὰ τὶς δικές μας σχέσεις εἶναι πάρα πολὺ δύσκολο.

  Μέσα ἀπὸ τὰ σοφὰ κείμενα ἀλλὰ καὶ τὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας μας μποροῦμε νὰ δοῦμε τί ἀκριβῶς εἶναι αὐτὴ ἡ συγχώρηση καὶ ποιὸ τὸ μέγεθος, τὸ βάθος καὶ ἡ σημασία της.

  Ἡ πρώτη ἔννοια τῆς μεγἀλης ἀρετῆς τῆς συγχωρήσεως εἶναι ἡ συμφιλίωση. Δὲν μπορεῖ νὰ μὴν χαιρετιόμαστε ὅταν συναντιόμαστε. Δὲν μπορεῖ νὰ σκεπτόμαστε τὸν ἄλλον καὶ νὰ ἀνακατεύεται τὸ εἶναι μας. Δὲν μπορεῖ νὰ μᾶς δημιουργεῖ ἀναστάτωση καὶ μόνον ἡ σκέψη ἢ πολὺ περισσότερο ἡ συνάντηση καὶ ἡ σχέση μὲ ἕναν ἀπὸ τοὺς συνανθρώπους μας. Αὐτὴ ἡ καταστροφὴ τῆς ἐσωτερικῆς εἰρήνης,  ἡ ὁποία ἀκολουθεῖ τὴ δυσκολία μας νὰ συγχωρηθοῦμε εἶναι πολὺ φυσικὸ νὰ ἀπαγορεύει τὴν εἴσοδο τοῦ Θεοῦ μέσα στὴν καρδιά μας. Ἔρχεται λοιπὸν ἡ Ἐκκλησία καί μᾶς λέγει κάντε αὐτό τὸ βῆμα. Δὲν ἔχετε τίποτα νὰ χωρήσετε. Μικροὶ ἄνθρωποι εἶστε μὲ ἀδυναμίες ὅλοι• φυσικὲς ἢ ἐπίκτητες. Ἔχετε πτυχὲς τῆς προσωπικότητός σας τέτοιες ποὺ νὰ μὴν ταιριάζετε καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι ἀρνητικό. Ἴσως εἶναι πολὺ θετικό τὸ ὅτι δὲν ταιριάζουμε καὶ ὅτι δὲν μποροῦμε εὔκολα νὰ τὰ βρίσκουμε, γιατί αὐτὸ διεγείρει ὅλους τοὺς μηχανισμοὺς τῆς ἀνοχῆς μέσα μας. Ἂν ἤμασταν συμπαθεῖς ὁ ἕνας στὸν ἄλλο καὶ ἀπόλυτα ταιριαστοί, δὲν θὰ ὑπῆρχε καμμιὰ δυνατότητα πνευματικῆς ἐργασίας, θὰ ἤμασταν ἴδιοι, σὰν φωτοαντίγραφο ὁ ἕνας τοῦ ἄλλου. Ὅμως εἴμαστε διαφορετικοὶ καὶ πρέπει νὰ δουλέψουμε γιὰ τὴ σχέση μας καὶ εἶναι ἀνάγκη νὰ ἐργαστοῦμε γιὰ τὴ μεταξύ μας κοινωνία.

  Τὸ πρῶτο, λοιπόν, πράγμα εἶναι αὐτὴ ἡ συμφιλίωση. Καὶ τί ὡραῖο ποὺ εἶναι νὰ ζοῦμε μαζὶ εἰρηνικά, ἀγαπημένοι. Λέγει στὸ Βιβλίο τῶν Ψαλμῶν: «Ἰδοὺ δεῖ τί καλὸν ἢ τί τερπνόν ἀλλ᾿ ἢ τὸ κατοικεῖν ἀδελφοὺς ἐπὶ τὸ αὐτό» (Ψαλμ. 132, 1). Τί πιὸ  ὡραῖο ἀλλὰ καὶ τί πιὸ εὐχάριστο νὰ ζοῦν οἱ ἀδελφοὶ ἑνωμένοι στὸν ἴδιο χῶρο, μὲ τὸ ἴδιο πνεῦμα, μὲ τὸ ἴδιο φρόνημα. Αὐτὸ θὰ πεῖ «ἐπὶ τὸ αὐτό». Νὰ θέλουμε τὸ μαζί. Ὄχι νὰ εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο νὰ τὸ ἀποφεύγουμε. Αὐτή λοιπὸν εἶναι ἡ πρώτη ἔννοια• ἡ ἁρμονική,  ἡ εἰρηνικὴ συμφιλίωση καὶ συνύπαρξη.

  Ἡ δεύτερη εἶναι ἡ ἀμοιβαία κατανόηση. Δὲν θὰ μπορέσουμε ποτὲ νὰ καταλάβουμε τὸν ἄλλον, ποτὲ νὰ κατανοήσουμε τὸν ἑαυτό μας, ἂν δὲν μπορέσουμε νὰ περιχωρήσουμε στὸν ἀδελφό μας. Νὰ τὸν συγχωρήσουμε, νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὸν δικό μας χῶρο καὶ νὰ κάνουμε χῶρο, γιὰ νὰ μπεῖ • νὰ δοῦμε τί θὰ θέλαμε ἀπὸ τὸν αὐτὸν καὶ πῶς θὰ θέλαμε ἐκεῖνος νὰ φέρεται ἀπέναντί μας. Καὶ αὐτὸ εἶναι πολὺ σημαντικό. Λέγει ὁ Κύριος «καθὼς θέλετε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω καὶ ὑμεῖς ποιεῖτε αὐτοῖς ὁμοίως» (Λουκ. στ, 31). Ὅπως θέλετε οἱ ἄλλοι νὰ σᾶς συμπεριφέρονται, μὲ τὸν ἀντίστοιχο τρόπο κι ἐσεῖς νὰ συμπεριφέρεστε στοὺς ἄλλους. Ἂν ἀνοίξει  ἡ καρδιά μας καὶ κάνουμε χῶρο νὰ μποῦν οἱ ἄλλοι μέσα της, τότε θὰ μπορέσουμε κι ἐμεῖς νὰ καταλάβουμε τὴ σκέψη τους, νὰ κατανοήσουμε τὸ πῶς καὶ αὐτοί μᾶς βλέπουν. Καὶ συνήθως ἡ εἰκόνα ποὺ ἔχει ὁ ἄλλος γιὰ μᾶς εἶναι ἡ ὀρθὴ εἰκόνα• ὄχι ἡ δική μας γιὰ τὸν ἑαυτό μας. Μιὰ ὁδὸς λοιπὸν αὐτογνωσίας ξανοίγεται μέσα ἀπὸ τὴν πρακτικὴ τῆς συγχωρήσεως καὶ γι᾿ αὐτό μᾶς τὴν προτείνει  ἡ Ἐκκλησία.

  Ὑπάρχει ὅμως καὶ κάτι ἀνώτερο, κάτι πιὸ δυνατό• ἡ ἔννοια τῆς κοινωνίας καὶ τοῦ μοιράσματος. Ὂχι τὸ νὰ δώσω ἐγὼ κάτι στὸν ἄλλον, ἀλλὰ νὰ μπορῶ καὶ νὰ δεχθῶ ἀπὸ τὸν ἄλλο τὴν ἀγάπη του, τὰ αἰσθήματά του ἀλλὰ καὶ τὰ ἐλαττώματά του καὶ τὶς δυσκολίες του. Αὐτὸ ὀνομάζεται κοινωνία καὶ βρίσκεται στὴ λέξη, «ἀλλήλων» ἢ «ἀλλήλους» ἡ ὁποία γεμίζει τὰ κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς καὶ σημαίνει ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον. Λέγει ὁ ἀπόστολος Παῦλος στὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολὴ «ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ» (Ἐφ. δ, 2). Τὸ πρῶτο βῆμα τῆς κοινωνίας εἶναι ἡ ἀνοχὴ τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ ἄλλου ἐν ἀγάπῃ. Τὸ δεύτερο βῆμα τὸ διαβάζουμε στὴν πρὸς Γαλάτας ἐπιστολή: «ἀλλήλων τα βάρη βαστάζετε καὶ οὕτως ἀναπληρώσατε τὸν νόμον τοῦ Χριστοῦ» (Γαλ. στ, 2). Νὰ σηκώνει ὁ ἕνας τὸ βάρος του ἄλλου• τὸν πόνο του, τὴ δυσκολία του, τὴν τραχύτητα τοῦ χαρακτῆρος του, τὰ ἰδιώματα τοῦ τύπου του, τὴ δυσκολία τῶν περιστάσεών του. Δὲν ὑπάρχει δικό μου οὔτε δικό σου, ὑπάρχει δικό μας μέσα στὴν Ἐκκλησία. Δὲν ὑπάρχει καλύτερο στὸ μόνος μου, ὑπάρχει καλύτερο καὶ ἁγιότερο μόνο στὸ μαζί. Ἡ σωτηρία μας εἶναι κάτι ποὺ δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ τὸ μοιραζόμαστε μαζί.

  Ἂς προχωρήσουμε καὶ σὲ ἕνα τρίτο. «Ἀλλήλους ἡγούμενοι ὑπερέχοντας ἑαυτῶν» (Φιλ. β, 3). Αὐτὸ εἶναι ἕνα ἀκόμη μεγαλύτερο βῆμα• νὰ θεωροῦμε ὅτι οἱ ἄλλοι εἶναι ἀνώτεροι ἀπό μᾶς.

  Τὸ πρῶτο λοιπὸν εἶναι νὰ ἀνεχόμαστε ὁ ἕνας τὸν ἄλλο, τὸ δεύτερο νὰ βαστάζουμε ὁ ἕνας τὰ βάρη του ἄλλου, καὶ τὸ τρίτο εἶναι νὰ θεωροῦμε τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι ἀνώτεροι ἀπό μᾶς.

  Καὶ ἕνα τέταρτο• εἴμαστε «ἀλλήλων μέλη», ὁ ἕνας κομμάτι τοῦ ἄλλου. Ὄχι συγγενεῖς, ὄχι φίλοι, ἀλλὰ ὁ ἄλλος εἶναι ὁ καλὸς ἑαυτός μας, τὸ ἀγαπημένο μας κομμάτι. Δὲν εἶναι ὁ ξένος, αὐτὸς ὁ ὁποῖος, ἂν καὶ βρίσκεται δίπλα μας, εἶναι ἐντελῶς ἀδιάφορος σὲ μᾶς. Τί ὡραῖο πράγμα νὰ νοιώθουμε ἔτσι μεταξύ μας ἑνωμένοι! Σὰν ἕνα σῶμα ποὺ οἱ κραδασμοὶ τοῦ ἑνὸς περνοῦν στὸν ἄλλον. Ἀλλὰ καὶ τὰ δῶρα καὶ ἡ εὐλογία τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στὴ ζωή τοῦ ἑνὸς μοιράζεται καὶ στοὺς ὑπόλοιπους. Καὶ ὅ,τι δίνει ὁ Θεὸς στὸν ἕναν, στὴν οὐσία τὸ δίνει σ᾿ ὅλους μας. Τότε μπορεῖ κάποιος νὰ λείπει ἀπὸ τὴν ἐκκλησία γιὰ συγκεκριμένο λόγο, ἀλλὰ νὰ ὠφελεῖται πνευματικὰ γιατί στερεῖται περισσότερο ἀπὸ ἐμᾶς ποὺ εἴμαστε παρόντες καὶ ἀπολαμβάνουμε. Καὶ αὐτό μᾶς βάζει ὅλους στὴν ἴδια ἀλήθεια• τὴν ἀλήθεια τῆς μοιρασιᾶς τῆς ζωῆς, τὴν ἀλήθεια τῆς μοιρασιᾶς τῶν δώρων τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.

  Καὶ ἕνα ἀκόμη βῆμα. Δὲν εἴμαστε μόνο ἀλλήλων μέλη, ἀλλὰ ὁ καθένας μας εἶναι καὶ μέλος τοῦ Θεοῦ. Καὶ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι καὶ οἱ συνάνθρωποί μας. Ὁ κάθε ἕνας εἶναι ἕνα κομμάτι τοῦ Χριστοῦ. Εἶναι ὁ ὁρατὸς Θεὸς ἐκείνης τῆς στιγμῆς. Ἒτσι μόνο θὰ μπορέσουμε νὰ ἀντικρύσουμε τὸν Θεό. Τὸ κριτήριο τῆς σωτηρίας μας εἶναι ἡ ἀγάπη, ἡ πρακτικὴ ἀγάπη. «Ἐπείνασα καὶ ἐδωκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα καὶ ἐποτίσατε με. Ξένος ἤμην καὶ συνηγάγετε με, γυμνὸς καὶ περιεβάλετέ με, ἀσθενὴς καὶ ἐν φυλακῇ καὶ ἤλθετε πρός με. Ἐφ᾿ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Ματθ. κγ, 35-36, 40). Στὸ πρόσωπο τοῦ πεινασμένου, τοῦ διψασμένου, τοῦ γυμνοῦ, τοῦ ἀσθενοῦς, τοῦ φυλακισμένου, δηλαδή τοῦ ἁμαρτωλοῦ, εἶμαι ἐγὼ ὁ Θεός. Ὅποιος θέλει νὰ μὲ δεῖ, δὲν θὰ μὲ ψάξει μέσα στὶς ἐκκλησίες μόνο, οὔτε στὶς εἰκόνες, οὔτε στοὺς ἁγίους ὅπως τοὺς φαντάζεται ἀλλὰ στὸ πρόσωπο αὐτοῦ ποὺ πάσχει, αὐτοῦ ποὺ ἀδικεῖται ἀκόμη καὶ στὸ πρόσωπο τοῦ ἁμαρτωλοῦ ποὺ τοῦ εἶναι ἀντιπαθής. Ὁ καλὸς πλησίον μας, ὁ συμπαθὴς καὶ ἀγαπητός, εἶναι ὁ καλὸς ἀδελφός μας. Ὁ ἁμαρτωλὸς πλησίον μας, αὐτὸς ὁ ὁποῖος μᾶς δυσκολεύει, εἶναι ὁ ἀγαπημένος ἀδελφός τοῦ Χριστοῦ. Πῶς μποροῦμε τὸν ἀδελφό τοῦ Χριστοῦ νὰ μὴν τὸν ἀγαπήσουμε; Αὐτό μᾶς λέγει τὸ Εὐαγγέλιο. Αὐτὸ ἐπαναλαμβάνει ἡ Ἐκκλησία. Γι᾿ αὐτό μᾶς προτρέπει σ᾿ αὐτό τὸ πνεῦμα τῆς συγχωρήσεως καὶ τῆς ἀμοιβαίας περιχωρήσεως μεταξύ μας.

  Ἔτσι καλλιεργεῖται ἡ ἀγάπη• μιὰ ἀγάπη ποὺ εἶναι πάνω ἀπὸ τὶς προφητεῖες, πάνω ἀπὸ τὶς γνώσεις, πάνω ἀπὸ τὸ μαρτύριο, πάνω ἀπὸ τὶς πράξεις• μιὰ ἀγάπη ἡ ὁποία πιστοποιεῖται πρωτίστως μὲ τὴ συγχώρεση, μὲ τὴν ἀμοιβαία κοινωνία, μ᾿ αὐτὴ τὴ διάθεση νὰ ἀνοίξουμε τὸν χῶρο τῆς καρδιᾶς μας, γιὰ νὰ μπεῖ ὁ ἀδελφός μας μέσα μας. Αὐτὴ ἡ ἀγάπη εἶναι ποὺ «μακροθυμεῖ», αὐτὴ εἶναι ποὺ «οὗ περπερεύεται», ποὺ «οὗ φυσιοῦται», ποὺ «πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ἐλπίζει, πάντα ὑπομένει» καὶ «οὐδέποτε ἐκπίπτει» (Α΄ Κορ. ιγ, 4-7). Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ ἡ Ἐκκλησία τέτοια μέρα ἀνεβάζει το ἐσωτερικὸ δυναμικό μας, γιὰ νὰ μᾶς κάνει πραγματικὰ νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας καὶ νὰ μποῦμε μέσα ἀπὸ τὴν ὀδό τῆς ἀγάπης καὶ τῆς συγχωρήσεως στὸν χῶρο τοῦ Θεοῦ.

  Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ πρέπει καὶ ἐμεῖς νὰ φιλοτιμηθοῦμε καὶ νὰ βάλουμε κάτω τὸν ἐγωϊσμό μας, τὴν ἀναποδιά μας, τὰ πείσματά μας, γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ ἀνοίξουμε τελικὰ τὴν πόρτα τῆς ψυχῆς μας πρὸς τὸν χῶρο τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, θὰ καταλάβουμε καὶ τὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρὸς ἐμᾶς. Διότι ἐὰν δὲν καταλάβουμε τὴν μεταξύ μας ἀγάπη, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ κατανοήσουμε τὴν πηγή τῆς σωτηρίας μας ποὺ εἶναι ἡ βίωση τῆς δικῆς Του ἀγάπης. Ὁ Θεὸς θὰ μᾶς εἶναι ἀπόμακρος, θὰ μᾶς εἶναι ἕνας τιμωρός, σκληρὸς καὶ ἀκατάληπτος, ἀνύπαρκτος Θεός. Δὲν ὑπάρχει τέτοιος Θεός. Ὁ Θεός τῆς ἀγάπης θὰ μᾶς μείνει γιὰ πάντοτε ἄγνωστος καὶ φυσικὰ τὸ γεγονός τῆς Ἀναστάσεως καὶ ἡ χαρά της θὰ εἶναι κάτι ἐντελῶς ξένο πρὸς τὰ βιώματα τῆς ψυχῆς μας. Ὁ Θεὸς ὅμως μόνον μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο προσεγγίζεται.

  Ὅποιος θέλει νὰ ζήσει καὶ νὰ δεῖ πραγματικὰ τὸ πρόσωπο τοῦ Θεοῦ, πρέπει νὰ δεῖ τὴν εἰκόνα Του ποὺ εἶναι ὁ ἀδελφός μας. Γιὰ νὰ μπορέσουμε νὰ ποῦμε «Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι», εἶναι ἀπαραίτητο προηγουμένως νὰ Τὸν ἔχουμε δεῖ στὸ πρόσωπο τοῦ κάθε ἀδελφοῦ μας, ἀκόμη καὶ αὐτοῦ πού μᾶς ἐνοχλεῖ.

  Μὲ αὐτὸ λοιπόν τὸ πνεῦμα ἂς ἀρχίσουμε μὲ ἐνθουσιασμὸ τὴν πορεία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, συμφιλιωμένοι, ἀγαπημένοι, παίρνοντας τὰ βάρη ὁ ἕνας τοῦ ἄλλου, δίνοντας καὶ τὰ δικά μας στοὺς ἀδελφούς μας, καὶ ἔτσι ἀνάλαφροι νὰ ἀνεβοῦμε τὴν ἀνηφόρα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, καὶ νὰ φέρουμε ἐπιτυχῶς εἰς πέρας τὸν ἀγῶνα τῆς νηστείας, τὸν ἀγῶνα τῆς ἀσκήσεως, τὸν ἀγῶνα τῆς προσευχῆς, τὸν ἀγῶνα τῆς ἐλεημοσύνης. Καὶ ὕστερα ἀπὸ πενήντα μέρες νὰ γιορτάσουμε, ὅχι μόνον στοὺς ναοὺς, ἀλλὰ ἰδιαίτερα στὸν χῶρο τῆς καρδιᾶς μας, έκεῖ ποὺ θὰ ἔχουμε βιώσει τὴ συγχώρηση καὶ τὴ μετάνοια, καὶ τὴν ἀνέσπερη χαρά τῆς Ἀναστάσεως. Ἀμήν.

 

Μ.Τεσσαρακοστὴ 2016  

---

Μήνυμα

Μὲ τὴν Κυριακή τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου, ἡ Ἐκκλησία μας μᾶς εἰσάγει στὴν κατ᾿ ἐξοχὴν πνευματική της περίοδο, τὴν περίοδο τοῦ Τριωδίου. Μιὰ περίοδο πού διαρκεῖ ἑβδομήντα μέρες, δέκα ἑβδομάδες. Οἱ τρεῖς πρῶτες Κυριακὲς καὶ ἑβδομάδες εἶναι εἰσαγωγικές καὶ στὴ συνέχεια ἀκολουθεῖ ἡ περίοδος τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Καθὼς μπαίνουμε σ᾿ αὐτὸν τὸν ὄμορφο ἐκκλησιαστικὸ καὶ πνευματικὸ χῶρο τοῦ Τριωδίου, καὶ ἀνοίγουμε τὸ «Τριώδιο», αὐτὸ τὸ πλούσιο σὲ μηνύματα ἀληθείας καὶ ζωῆς βιβλίο, ποὺ ἀποτελεῖ τὸν κορμὸ τῶν ἀκολουθιῶν τῆς περιόδου ὡς τὸ Μεγάλο Σάββατο, ἡ Ἐκκλησία μας τὴν πρώτη Κυριακὴ μᾶς προσδιορίζει τὸν στόχο μας γιὰ κάτι πολὺ μεγάλο. Προσπαθεῖ νὰ μιλήσει στὴν καρδιά μας, προσφέροντάς μας ὡς ἐκλεκτὸ πνευματικὸ ἔδεσμα τὴν παραβολὴ τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου.

Ἂς ἐπικεντρωθοῦμε ὅμως, ὄχι στὸ περιεχόμενο τῆς παραβολῆς, ἀλλὰ στὸν στίχο ποὺ προηγεῖται καὶ ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ἀφορμὴ αὐτῆς τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς. Λέει ὁ στίχος αὐτὸς ὅτι ὁ Κύριος εἶπε τὴν παραβολή θέλοντας νὰ διδάξει αὐτοὺς οἱ ὁποῖοι ἦσαν «πεποιθότες ἐφ᾿ ἑαυτοῖς ὅτι εἰσὶ δίκαιοι καὶ ἐξουθενοῦντες τοὺς λοιπούς» (Λουκ. ιη΄ 9), δηλαδὴ αὐτοὺς οἱ ὁποῖοι ἔχουν τὴν ἐμπιστοσύνη στὸν ἑαυτό τους, καὶ διακατέχονται ἀπὸ τὸ φρόνημα καὶ τὴν ἰδέα ὅτι εἶναι δίκαιοι καὶ ἔτσι ἐξουθενώνουν τοὺς λοιποὺς καὶ τοὺς βλέπουν περιφρονητικά.

Ἀκριβῶς αὐτὸ ἀποτελεῖ καὶ τὴν ἀφορμὴ τοῦ σημερινοῦ μηνύματος καὶ γιὰ μᾶς. Ὁ Φαρισαῖος εἶχε τὴν πεποίθηση ὅτι ἦταν δίκαιος ἀφ᾿ ἑνὸς καὶ ὅτι εἶχε δίκιο ἀφ᾿ ἑτέρου. Δύο πράγματα φοβερὰ καὶ ὕπουλα ποὺ δὲν τὰ καταλαβαίνουμε μὲ τὴν πρώτη ματιά, ἀλλὰ ποὺ στὴν πραγματικότητα μᾶς ἐμποδίζουν ἀπὸ τὸ νὰ δοῦμε τὴν ἀλήθεια ποὺ ταπεινὰ κρύβεται πίσω ἀπὸ τὰ γεγονότα καὶ μέσα στὶς καρδιὲς τῶν ἀνθρώπων. Αὐτὸ τοῦ ἔλεγε ὁ ἀρρωστημένος, ἐγωιστικὸς καὶ ἐμπαθὴς λογισμός του. Καὶ κάτι ἀκόμη. Εἶχε μιὰ αὐτάρκεια. Ἔκανε πέντε πραγματάκια καὶ ἠρκεῖτο σ᾿ αὐτά. Εὐχαριστιόταν ἡ ψυχούλα του μὲ τὰ κατορθώματά του. Εἶχε τόσο περιορισμένη ὅραση ποὺ ἐνῶ ἔλεγε «Θεέ μου, σ᾿ εὐχαριστῶ», στὴν οὐσία τὸν ἑαυτό του εὐχαριστοῦσε• αὐτὸν μόνον ἔβλεπε. Ἀπὸ τὸν ὁρίζοντα τῆς φαρισαϊκῆς προσευχῆς ἀπουσίαζε ὁλότελα ὁ Θεός• Τὸν εἶχε διώξει καὶ τὸν εἶχε ἀντικαταστήσει μὲ τὸ εἴδωλο τοῦ ἑαυτοῦ του. Αὐτὸ θὰ πεῖ «πεποιθώς ἐφ᾿ ἑαυτῷ»• τὸν ἀπελάμβανε τὸν ἑαυτό του. Ἀπόδειξη ἦταν ὅτι γι᾿ αὐτὸν τὸν ἑαυτὸ μιλοῦσε μὲ τόση ἱκανοποίηση. Νήστευε δύο φορὲς τὴν ἑβδομάδα καὶ ἔδινε τὸ ἓν δέκατο ἀπὸ τὰ κτήματα καὶ τὰ ἔσοδά του καὶ αὐτὸ ἦταν ἡ καύχηση καὶ ἡ ἐξόφληση τοῦ χρέους του πρὸς τὸν Θεό.

Αὐτὸ τὸ φρόνημα τὸν ὁδηγεῖ σὲ μιὰ ἄθλια σύγκριση. Κάνει σύγκριση μ᾿ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους καὶ βρίσκει τὸν ἑαυτό του νὰ ὑπερέχει. Δὲν σταματᾶ σὲ γενικεύσεις καὶ ἀοριστίες ἀλλὰ προχωρεῖ ἕνα ἀκόμη βῆμα• προβαίνει σὲ μιὰ θρασεία καὶ ἀνήλεη σύγκριση τοῦ ἑαυτοῦ του καὶ μὲ συγκεκριμένο ἄνθρωπο. Ἄλλο εἶναι νὰ νοιώθεις μιὰ ὑπεροχὴ γενικευμένη -κακὸ καὶ φοβερὸ- καὶ ἄλλο εἶναι -πολὺ περισσότερο κακό- νὰ τὴν συγκεκριμενοποιεῖς στοὺς ἀνθρώπους μὲ τοὺς ὁποίους συναναστρέφεσαι, καὶ νὰ ἰσχυρίζεσαι πὼς εἶσαι καλύτερος ἀπ᾿ ὅλους.

Αὐτὸς εἶναι ὁ φοβερὸς ἐγωισμός, ποὺ ἂν ψάξουμε θὰ δοῦμε ὅτι δὲν εἶναι καὶ πολὺ μακρυὰ ἀπὸ τὴ ζωὴ τοῦ καθενός μας. Ἴσως νὰ εἶναι καλοθρονιασμένος μέσα στὴν καρδιά μας. Ὁ καημένος ὁ Φαρισαῖος, αὐτὸς ὁ θρησκευτικὸς ἄνθρωπος, ἔλεγε ὅτι δὲν ἦταν σὰν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ἅρπαγας, ἄδικος, μοιχός. Καὶ ὅμως ἦταν πολὺ ἅρπαγας, ἦταν πολὺ ἄδικος καὶ πολὺ μοιχός. Φαίνεται αὐτὸ ἀπὸ τὴν παραβολή. Εἶχε ἁρπάξει τὸ δικαίωμα τοῦ Θεοῦ νὰ κάνει κρίση καὶ νὰ σκορπάει ἔλεος στὸν κάθε ἄνθρωπο. Πόσες φορὲς κι ἐμεῖς δὲν ἁπλώνουμε χέρι, -ὄχι στὶς τσέπες τῶν ἀνθρώπων- ἀλλὰ στὶς συνειδήσεις, στὰ μυστικὰ τῶν καρδιῶν τους. Πόσες φορὲς μ᾿ αὐτὴ τὴν φοβερὴ κατάκριση καὶ τὴν ἐσωτερικὴ σκληρότητα ἑρμηνεύουμε τοὺς ἀνθρώπους, μπαίνουμε μέσα τους καὶ ἀναλύουμε μὲ ἀκρίβεια καὶ τόση ἀστοχία τὰ αἰσθήματά τους -τί νοιώθουν, ποιοί εἶναι-, ἀπὸ τὰ ἐλάχιστα ποὺ ἐπιφανειακὰ βλέπουμε, χωρὶς στὴν πραγματικότητα οὔτε ἴχνος τῆς ἀλήθειας νὰ μποροῦμε νὰ διακρίνουμε. Εἴμαστε ἅρπαγες καὶ αὐτῶν τῶν ἱερῶν μυστικῶν τῶν ἀνθρώπων καὶ τοῦ ἀναφαίρετου δικαιώματος τοῦ Θεοῦ Αὐτὸς καὶ μόνον νὰ τοὺς κρίνει.

Γι᾿ αὐτὸ καὶ εἴμαστε μοιχοὶ στὴν οὐσία. Ἀντὶ ἡ σχέση μας νὰ εἶναι σχέση μὲ τὸν ἑαυτό μας, μὲ τὰ δικά μας πάθη, μὲ τὴν δική μας εἰκόνα, τόσο ἀδιάκριτα ἐμεῖς ἀφήνουμε τὴν ψυχή μας καὶ πηγαίνουμε καὶ εἰσχωροῦμε στὴν ἱερὴ σχέση τῶν ἄλλων ψυχῶν, βάναυσα καὶ ἀσύστολα. Ἦταν μοιχὸς ὁ Φαρισαῖος μὲ τὴν πνευματικὴ ἔννοια, καὶ ἄδικος. Ἡ ἀδικία θὰ φανεῖ εὐθὺς μόλις σχολιάσουμε τὴν πραγματικὰ πνευματικὴ στάση τοῦ τελώνη. Ἀλλὰ οὔτε καὶ νήστευε ὁ ἄνθρωπος αὐτός• νήστευε ἴσως ἀπὸ τροφὲς καὶ ὑποτίθεται ὅτι νήστευε σωστά, ἀλλὰ εἶχε κάνει μιὰ ἄλλη κατάλυση. Ἔτρωγε ἀπολαυστικὰ τὴν ἡδονὴ τοῦ ἑαυτοῦ του.

Αὐτὸ ἂς τὸ προσέξουμε λίγο. Πολλὲς φορὲς ἡ μυστικὴ ὑπόληψη τοῦ ἑαυτοῦ μας εἶναι ἐνήδονος, μιὰ ἀπολαυστικὴ ἡδονή. Ἀπολαμβάνουμε τὶς ἀρετές μας, ὅλοι μας ἴσως, -εἶναι τόσο ἀνθρώπινο κάτι τέτοιο,- κι ἂς ντρεπόμαστε νὰ τὸ ὁμολογήσουμε. Νομίζουμε ὅτι εἴμαστε σπουδαῖοι, ἀκόμη κι ὅταν νηστεύουμε• κι ἔτσι νηστεύοντας, ἀρτευόμεθα. Δὲν τρῶμε ὑλικά, λαίμαργα ὅμως καταβροχθίζουμε τὶς ἁμαρτωλὲς ἐσωτερικὲς ἀπολαύσεις ποὺ ἐκπηγάζουν ἀπὸ τὶς ψευδεῖς εἰκόνες τοῦ ἑαυτοῦ μας ποὺ φιλοξενοῦμε μέσα μας.

Οὔτε λοιπὸν νηστεία πραγματικὴ ἔκανε ὁ Φαρισαῖος τῆς παραβολῆς. Ἐπιπλέον δὲ ἔλεγε καὶ ὅτι ἀποδεκατοῦσε τὰ κτήματά του. Ἕνα κτῆμα ἔχουν αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι• ἕνα κτῆμα ἔχουμε κι ἐμεῖς ὅταν εἴμαστε τέτοιοι. Καὶ τὸ κτῆμα εἶναι ὁ ἑαυτός μας τὸν ὁποῖο δυστυχῶς δὲν ἀποδεκατοῦμε. Ἡ ἐλεημοσύνη αὐτὸν τὸν σκοπὸ ἔχει• τὸν ἀποδεκατισμὸ τοῦ ἑαυτοῦ μας. Ὄχι ἁπλῶς θὰ ἔπρεπε νὰ δίνουμε ἕνα κομματάκι τοῦ ἑαυτοῦ μας καὶ τῆς ὑπάρξεώς μας στὸ περιβάλλον, στοὺς ἀδελφούς μας, ἀλλὰ ἐμεῖς, ἐνῶ ὅλον τὸν ἑαυτό μας μᾶς ζητᾶ τὸ Εὐαγγέλιο νὰ προσφέρουμε, δὲν δίνουμε τίποτα. Καὶ τὸ χειρότερο• ἀκόμη καὶ οἱ προσφορές μας σκοπὸ ἔχουν τὴν τροφοδοσία τοῦ παθολογικοῦ ἐγωισμοῦ μας. Μόνο παίρνουμε συνεχῶς ὡς ἅρπαγες καὶ δὲν σκορπᾶμε κάτι ἀπὸ αἰσθήματα, κάτι ἀπὸ τὸ περιεχόμενο τῆς καρδιᾶς μας, ἴσως γιατί δὲν ἔχουμε.

Δίπλα σ᾿ αὐτὸν τὸν τραγικὸ ἄνθρωπο ποὺ πῆγε νὰ προσευχηθεῖ στὸν Θεό, καὶ ἀντὶ νὰ Τὸν εὐχαριστήσει γιὰ τὰ δῶρά Του, εὐχαριστιόταν ὁ ἴδιος γιὰ τὶς ὑποτιθέμενες καταστάσεις τῆς ψυχῆς του, δίπλα σ᾿ αὐτὸν τὸν ἄνθρωπο ποὺ εἶχε μὲν ἔργα ἀλλὰ δὲν εἶχε ὅραση, γι᾿ αὐτὸ δὲν ἔβλεπε τὸ μεγαλεῖο τοῦ τελώνη, στεκόταν ἀπὸ μακρυά, «μακρόθεν ἑστώς», στὴν ἀκρούλα κρυμμένος ὁ τελώνης καὶ προσηύχετο• καὶ δὲν ἤθελε οὔτε τὰ βλέμματά του νὰ σηκώσει ἐπάνω. Κι ἐνῶ ἦταν μακρυά, χωρὶς κι ὁ ἴδιος νὰ τὸ ἔχει συνειδητοποιήσει, μὴ ἔχοντας καμμιὰ ὑπόληψη στὸν ἑαυτό του, εἶχε μέσα του τὸν Θεό. Κι ἐνῶ δὲν ἄντεχε νὰ σηκώσει τὰ βλέμματά του ἐπάνω, τὰ ἔστρεφε μέσα στὴ λερωμένη ἀπὸ τὶς ἁμαρτίες καρδιά του καὶ μέσα σ᾿ αὐτὴν τὴν κατάσταση μποροῦσε νὰ ἀντικρύζει πεντακάθαρα τὸν Θεὸ καὶ νὰ προσεύχεται σ᾿ Αὐτόν• «ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ».

Ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο. Ἐνῶ ὁμολογοῦσε ὅτι ἦταν ἁμαρτωλός, δὲν ἦταν. Ἁμαρτωλὸς δὲν εἶναι κάποιος ποὺ κάνει ἁμαρτίες• τέτοιοι ὅλοι εἴμαστε. Ἁμαρτωλὸς εἶναι αὐτὸς ποὺ παραμένει στὴν κατάσταση τῆς ἁμαρτίας• αὐτὸς ὁ ὁποῖος δὲν θέλει νὰ βγεῖ ἀπὸ τὰ πάθη καὶ τὶς ἁμαρτίες του. Ὁ τελώνης μπορεῖ νὰ ἔζησε στὴν κατάσταση τῆς ἁμαρτίας, ἀλλὰ καθὼς μᾶς φανερώνει ἡ συνοπτικὴ αὐτὴ καὶ σύντομη περιγραφὴ τοῦ Εὐαγγελίου μὲ τὶς τρεῖς λεξοῦλες -«ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ»-, ἀπεδείκνυε τὴ συντετριμμένη παράστασή του ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ. Τὴ στιγμὴ ἐκείνη ἦταν μπροστὰ στὸν Θεό• δὲν ἦταν ἁμαρτωλός• ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ μπροστά του ἔκαιγε τὴν ἁμαρτία μέσα του• εἶχε πράξεις ἁμαρτωλές, ἀλλὰ δὲν ἦταν πλέον ἁμαρτωλός.

Καθὼς λοιπὸν ἡ Ἐκκλησία μας μᾶς προεισάγει στὴν περίοδο αὐτὴ τῆς προσευχῆς, τῆς νηστείας, τῆς πνευματικῆς περισυλλογῆς, τοῦ ἀγῶνα τοῦ πνευματικοῦ, μᾶς παρουσιάζει τὸ παράδειγμα τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου. Ἔτσι θέλει νὰ μᾶς δείξει τὴν ἀληθινὴ νηστεία, τὴν πραγματικὴ προσευχή, τὴ γνήσια πνευματικὴ ζωή.

Ἀρχίζει ἡ νηστεία καὶ σὰν νὰ μᾶς λέει• μὴν ἀρκεσθεῖτε στὴ νηστεία μόνο τῶν τροφῶν• δὲν ὠφελεῖ καὶ πολὺ μιὰ τέτοια νηστεία, ἴσως καὶ νὰ βλάπτει. Ἀλλὰ προσέξτε• νηστέψτε λίγο ἀπὸ τὸν ἑαυτό σας. Καθῖστε μέσα στὴν ἡσυχία τοῦ δωματίου σας καὶ σκεφτεῖτε τὶς ἐκφράσεις τοῦ ἐγωϊσμοῦ σας. Ποιός εἶναι ὁ ἐγωισμός σας; Ἄλλος νομίζει ὅτι ἔχει δικαιώματα στὴ ζωὴ τῶν ἄλλων. Οὔτε στὴ δική σας ζωὴ δὲν ἔχετε δικαίωμα, μᾶς λέει ὁ Θεός. Ἄλλος τὸν πνίγει τὸ δίκιο καὶ τὸ παράπονο. Δὲν ἔχουμε δίκιο ποτέ, κι ἂς πιστεύουμε ὅτι εἴμαστε δίκαιοι. Τελικὰ ὁ δικαιωμένος τοῦ Εὐαγγελίου -ἡ λέξη αὐτὴ εἶναι ἀπὸ τὸ στόμα τοῦ Χριστοῦ- εἶναι «ὁ ἁμαρτωλὸς» τελώνης, ὁ μετανοιωμένος. Ἡ εὐλογημένη αὐτὴ ψυχὴ μᾶς καλεῖ κι ἐμᾶς σ᾿ αὐτὸ τὸ προσκλητήριο τῆς στροφῆς πρὸς τὸν ἑαυτό μας. Ἀντὶ νὰ κοιτᾶμε γύρω μας τί γίνεται, ἂς συμμαζευτοῦμε λίγο. Δὲν εἶναι ἐγωισμὸς αὐτὴ ἡ στροφή• εἶναι μετάνοια.

Πολλὲς φορὲς πνιγόμαστε ἀπὸ τὰ παράπονα καὶ λέμε ὅτι μᾶς ταπεινώνουν τὰ γεγονότα, οἱ ἀδικίες τῆς ζωῆς, οἱ ἄνθρωποι ποὺ μᾶς περιβάλλουν, οἱ δυσκολίες στὶς κοινωνικὲς μας σχέσεις. Δὲν εἶναι ταπείνωση αὐτὸ ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Αὐτό, μὴ μπορώντας νὰ κάνουμε διαφορετικά, ἀναγκαστικὰ τὸ δεχόμαστε. Ταπείνωση εἶναι ἡ περιφρόνηση καὶ ἡ χαμηλὴ εἰκόνα τοῦ ἑαυτοῦ μας ὅταν ἐμεῖς τὰ ἐπιλέγουμε. Ταπείνωση εἶναι αὐτὸ ποὺ ἔκανε ὁ τελώνης.

Ἂς πάρουμε κι ἐμεῖς τὰ πόδια μας καὶ ἂς σταθοῦμε «μακρόθεν». Ἂς χτυπήσουμε μὲ τὰ χέρια μας τὸ στῆθος μας, τὴν καρδιά δηλαδὴ τῆς ὑπάρξεως καὶ τοῦ ἐγωισμοῦ μας. Ἂς στρέψουμε τὰ βλέμματά μας μέσα στὸ ἐσωτερικό μας. Καὶ τότε κι ἐμεῖς θὰ ἀξιωθοῦμε, ὅπως ὁ τελώνης τῆς παραβολῆς ποὺ ἀνέβηκε στὸ ἱερὸ γιὰ νὰ προσευχηθεῖ, νὰ ἀνεβοῦμε πραγματικά, πνευματικά, στὸ ἱερὸ τῆς περιόδου, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τὴν κορυφὴ τῆς Ἀναστάσεως.

Εἴπαμε στὴν ἀρχὴ ὅτι ἔχουμε 70 μέρες στὴ διάθεσή μας γι᾿ αὐτὴν τὴν ἀνάβαση στὸ ὄρος τῆς Ἀναστάσεως. Ἡ ἀνάβαση ὅμως δὲν γίνεται οὔτε μὲ φορτωμένα στομάχια, οὔτε μὲ χορτασμένες ἀπὸ τὸν ἐγωισμὸ ψυχές. Ἂς πετάξουμε τὸ ροῦχο τῆς ἐγωιστικῆς ἐμπαθείας ὁ καθένας μας. Κι ἂν δὲν ξέρουμε τί ἀκριβῶς θέλει ἀπὸ μᾶς ὁ Θεὸς νὰ περιφρονήσουμε, ἂς πᾶμε στὸν πνευματικό μας νὰ τὸν συμβουλευθοῦμε. Ἂς ξεκινήσουμε ἔτσι τὴν περίοδο αὐτήν, ἀρνούμενοι μὲ κάθε τρόπο κι ὅλη τὴ δύναμη τῆς ψυχῆς μας τὴν ἡδονιστικὴ ἀπόλαυση τοῦ ἑαυτοῦ μας.

Εὔχομαι νὰ δώσει ὁ Θεὸς ἡ Ἀνάσταση νὰ εἶναι πραγματικὴ ἀνάβαση• καὶ ἡ ἀπόλαυση νὰ μὴν εἶναι ἀπόλαυση τοῦ ἐμπαθοῦς ἑαυτοῦ μας, ἀλλὰ μυστικὴ ἀπόλαυση τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Ἀμήν.

Ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, ΧΡΟΝΙΑ σας ΠΟΛΛΑ!

Τί μεγάλη ἡ σημερινή μέρα! Πόσο συγκλονιστικὸ πραγματικὰ τὸ νόημά της! Ἀφοῦ ἑτοιμάσαμε καὶ προευτρεπίσαμε τὶς καρδιές μας, τώρα ζοῦμε τὴ μεγάλη χαρὰ τῶν ἀγγέλων καὶ τὴν εὐφροσύνη τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸ γεγονὸς τῆς ἐνανθρωπήσεώς Του. «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν».  Ἡ Γέννηση τοῦ Χριστοῦ δὲν εἶναι μιὰ γραφικὴ περιγραφή, μιὰ ὄμορφη ἱστοριούλα. Ὁ Κύριος γεννᾶται γιὰ τὴ σωτηρία μας θαυμαστῶς, «ἐκ Παρθένου». Ὁ Θεὸς γίνεται ἄνθρωπος, παίρνει μορφὴ ὑλική, ὁ ἀόρατος φαίνεται, ὁ ἄναρχος γεννιέται, ὁ ἄχρονος εἰσέρχεται στὸν χρόνο. Μέσα στὸ φτωχὸ καὶ ταπεινὸ Βρέφος τῆς Βηθλεὲμ κρύβεται τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος, ὁ παντέλειος Θεός. Ποιά μεγαλύτερη τιμὴ γιὰ τὴν ἀνθρώπινη φύση! Ποιό σημαντικότερο γεγονός γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα καὶ τὸν κάθε ἄνθρωπο χωριστά!

Μετὰ πολλῆς τῆς ἐν Χριστῷ τεχθέντι ἀγάπης,

Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ

 

† Ὁ Μεσογαίας καὶ Λαυρεωτικῆς ΝΙΚΟΛΑΟΣ