"ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΖΩΗ"

στὸν Καθηγητὴ κ. Νικόλαο Κοκοσαλάκη
Μετάφραση στὰ ῾Ελληνικὰ ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Religione e societa, 15.3.1996

 
῾Η Πνευματικὴ Διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας

Ν.Κ. Σᾶς εἶμαι εὐγνώμων, πάτερ Νικόλαε, ποὺ δεχτήκατε νὰ μιλήσουμε πάνω στὸ θέμα ᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονη Ζωή.  ῾Η ἰδιότητά σας ὡς μοναχοῦ ῾Αγιορείτου, ποὺ ὅμως ἐπιτελεῖτε μιὰ πνευματικὴ διακονία ὡς οἰκονόμος ἐδῶ στὸ ἁγιορείτικο Μετόχι τῆς ᾿Αναλήψεως, στὴν καρδιὰ τῆς ᾿Αθήνας ἀφ᾿ ἑνός, καὶ ἡ παιδεία σας στὶς θετικὲς ἐπιστῆμες ἀφ᾿ ἑτέρου, ἀποτελοῦν ἄριστο συνδυασμὸ γιὰ τὴν θεώρηση τῆς σύγχρονης θρησκευτικῆς ζωῆς ἀπὸ θεολογικῆς, ἐμπειρικῆς καὶ ἐπιστημονικῆς σκοπιᾶς.  Οἱ ἀπόψεις σας θὰ ἐνδιέφεραν πολὺ τοὺς ἀναγνῶστες τοῦ περιοδικοῦ Religione e societa.

          Θὰ ἤθελα λοιπὸν ν᾿ ἀρχίσουμε ἀπὸ τὸ θέμα τῆς πνευματικῆς διάστασης τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Θὰ σᾶς παρακαλοῦσα νὰ μᾶς πεῖτε λίγα λόγια γι᾿ αὐτὴ τὴν πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς τρόπου ζωῆς, ὡς βιώματος καὶ ἐμπειρίας, καὶ πῶς αὐτὸ τὸ βίωμα κατὰ τὴν ἐκτίμησή σας συμβιβάζεται μὲ τὴν σύγχρονη κοινωνικὴ πραγματικότητα.
 
π.Ν.Χ. Στὴν ἀρχή, ὅταν διατυπώσατε τὸ ἐρώτημά σας, μοῦ γεννήθηκε ἡ ἀπορία· μὰ μπορεῖ ἡ ᾿Ορθοδοξία νὰ ἔχει καὶ ἄλλη διάσταση ἐκτὸς ἀπὸ πνευματική; ᾿Αμέσως ὅμως μετὰ σκέφτηκα ὅτι τὸ ἐρώτημά σας εἶναι οὐσιαστικό, καὶ πολὺ μάλιστα, ἰδίως ὅταν διατυπώνεται μὲ καθαρὰ δυτικά, σχολαστικὰ ἢ ἐπιστημονικὰ κριτήρια. Καὶ τοῦτο ἐπειδὴ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πνευματική της διάσταση φαίνεται πὼς ἔχει καὶ κοινωνικὴ ἢ ἀκόμη καὶ ψυχολογικὴ διάσταση.  Αὐτὴ τὴν διάσταση ἡ ὁποία δείχνει τὸ πῶς ἡ ᾿Ορθοδοξία ἐπηρεάζει τὶς κοινωνικὲς σχέσεις ἢ διαμορφώνει ἐσωτερικὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν κάνει νὰ νοιώθει καλά.  ῾Η πρώτη εἶναι ἡ διάσταση τῆς οὐσίας της· οἱ ὑπόλοιπες τῶν συνεπειῶν καὶ ἀποτελεσμάτων της.

          Καὶ ἂς ξεκινήσω αὐτὰ ποὺ θὰ πῶ παίρνοντας ἀφορμὴ ἀπὸ τὴ λέξη βίωμα καὶ ἐμπειρία.  Τὸ βίωμα, στὴν ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησιαστικὴ ἀντίληψη, δὲν εἶναι βασικὰ ἕνα συναίσθημα καὶ ἡ ἐμπειρία δὲν εἶναι τόσο κάτι ποὺ μᾶς κάνει νὰ νοιώθουμε καλύτερα ἐμεῖς οἱ ἴδιοι, ἀλλὰ εἶναι στοιχεῖα ποὺ ἀποτελοῦν ἐσωτερική, μυστικὴ ἀπόδειξη καὶ τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς λειτουργίας Του, τῶν ἐνεργειῶν Του δηλαδή,  στὴ ζωή μας.  Κάθε τι τὸ ὁποῖο κάνει τὸν Θεὸ ἀπόμακρο, ἀπίθανο, ψεύτικο, ἀσαφῆ, αὐτὸ εἶναι ἁμαρτία.

          ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία, ἡ ᾿Ορθόδοξη πίστη καὶ τὸ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸς ὁ δρόμος ποὺ ἐπιτελεῖ τὴν ἀντίθετη διαδικασία.  Τὸν Θεὸ τὸν προσεγγίζει ὡς ἀληθινό, πραγματικό, κοντινό, ὄχι φαντασία, ἁπτὸ ἂν μποροῦμε νὰ ποῦμε, πρόσωπο μὲ συγκεκριμένη μορφὴ καὶ φυσιογνωμία.  Πνευματικὰ ἐννοῶ τοὺς ὅρους.

          Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ὄχι μόνο στὴ σημερινὴ ἐποχή, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε ἐποχὴ καὶ στὶς ἐπερχόμενες, ὅσες δώσει ὁ Θεός, αὐτὸ θὰ εἶναι τὸ μήνυμα τῆς ᾿Ορθοδοξίας· τὸ πῶς νὰ ἐμπνεύσει μέσα μας ἕνα ὀρθὸ φρόνημα κατὰ βάσιν καὶ ἔπειτα, ὡς ἀποτέλεσμα, νὰ μᾶς ὁδηγήσει σὲ μιὰ ὀρθή, ἀναγεννημένη ζωή.  Μὲ ἄλλα λόγια, τὸ ταξείδι ποὺ ἔχει ὡς στόχο του τὴν συμφιλίωση μας μὲ τὸν Θεὸ σὲ ἐπίπεδο ποὺ νὰ τὸ καταλαβαίνει ἡ ψυχὴ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα καὶ νὰ τὸ αἰσθάνεται, καὶ ποὺ καθιστᾶ τὸν Θεὸ ἐπίκεντρο τῆς κάθε ἀνάσας καὶ τῆς κάθε ἐνέργειας στὴ ζωή μας, ξεκινᾶ ἀπὸ ἕνα ἁγνὸ πόθο νὰ τὸν πλησιάσουμε, ὁ ὁποῖος μεταμορφώνεται σιγὰ-σιγὰ σὲ πίστη.  Αὐτὴ ἡ πίστη, ὅταν συνδυάζεται μὲ τὴν ταπείνωση, ὁδηγεῖ σὲ αἴσθηση τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ καὶ σὲ βίωση τῶν καρπῶν τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος, δηλαδὴ σὲ ἁγία ζωή.  Μιὰ ἁγία ζωὴ ποὺ δὲν ἔχει σκοπὸ νὰ κάνει ἐμᾶς καλύτερους, ἀλλὰ μιὰ ἁγία ζωὴ ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τὸν Θεὸ ὡς ἔκφραση περισσότερο τῆς δικῆς Του ἀγάπης σὲ μᾶς, παρὰ τῆς δικῆς μας σ᾿ ᾿Εκεῖνον. Τὸ πρῶτο εἶναι θεϊκό· τὸ δεύτερο ἀνθρώπινο.  ῾Η ἁγία ζωὴ εἶναι ἔκφραση καὶ φανέρωση τῆς δυνάμεως τοῦ Θεοῦ καὶ ὄχι μαρτυρία τῆς ἱκανότητος τοῦ ἀνθρώπου.

Ν.Κ. ᾿Απ᾿ ὅ,τι βλέπω δηλαδή, στὴ θεώρηση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς βιώματος, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση, ὑπάρχει μιὰ ἀπόλυτα θεοκεντρικὴ διάσταση.  Μὲ ἄλλα λόγια ἡ βασικὴ ἔννοια ἡ ὁποία διαχέει τὴν ὅλη ᾿Ορθόδοξη πνευματικότητα εἶναι ἡ ἔννοια τῆς πραγματικότητας καὶ ὑπερβατικότητας τοῦ Θεοῦ ὡς βιώματος.

π.Ν.Χ. Μάλιστα!  Καὶ αὐτὰ ἀποτυπώνονται στὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ· ὁ ΩΝ, δηλαδὴ αὐτὸς ποὺ ΕΙΝΑΙ.  Τὸ ΕΙΝΑΙ εἶναι τοῦ Θεοῦ.  ᾿Εμεῖς εἴμαστε οἱ μέτοχοι τοῦ ΟΝΤΟΣ Θεοῦ.  Καὶ γι᾿ αὐτὸ ὅ,τι γίνεται, ἀκόμη καὶ ἡ ἐπιθυμία μας γιὰ τὰ πνευματικὰ εἶναι περισσότερο ἱκανοποίηση τῆς ἀγαπητικῆς ἐπιθυμίας τοῦ Θεοῦ νὰ κοινωνεῖ μαζί μας, παρὰ ἔκφραση τῆς δικῆς μας ἀνάγκης νὰ κοινωνοῦμε μαζί Του.  Αὐτὸ γιὰ νὰ τὸ δεχθεῖ ἡ ψυχὴ θέλει ταπείνωση. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα σημαίνει ταπεινὸ φρόνημα.  Κάθε τι ποὺ πληγώνει αὐτὴν τὴν αἴσθηση τῆς ταπεινότητος μέσα μας δὲν εἶναι ᾿Ορθόδοξο, ἔστω κι ἂν εἶναι ἐντεταγμένο ὡς τρόπος καὶ ὡς μορφὴ στὶς μορφὲς μὲ τὶς ὁποῖες λειτουργεῖ ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία.

          ῾Η ταπείνωση λοιπὸν καὶ ἡ συστολὴ τοῦ ἀνθρώπου ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ἐναρμονίζεται ἀπόλυτα μὲ τὴν ταυτόχρονη προσδοκία τῆς φανερώσεως τῆς δικῆς Του ἀγάπης σὲ μᾶς.  ῾Υπ᾿ αὐτὴν τὴν ἔννοια, ἕνας ἄνθρωπος ποὺ ζεῖ ταπεινά, ὁ ὁποῖος πραγματικὰ προσδοκᾶ τὸν Θεὸ καὶ περιμένει τὴ δική Του ἀγάπη στὴ ζωή του, αὐτὸς μπορεῖ νὰ ζεῖ καὶ στὸν 20ὸ αἰώνα καὶ στὸν 30ὸ αἰώνα καὶ στὸν 15ο αἰώνα.  Μὲ ἄλλα λόγια ἡ πνευματική της διάσταση καὶ ὄχι ἡ κοινωνικὴ ἢ ψυχολογική της κάνει τὴν ᾿Ορθοδοξία διαχρονική.

          ᾿Επειδὴ ὅμως ὑπάρχει καὶ ἡ κοινωνικὴ διάσταση, μποροῦμε ἀσφαλῶς κάτι νὰ ποῦμε γιὰ τὴ λειτουργία τῆς ᾿Ορθοδοξίας μέσα στὸ κλῖμα τῆς σύγχρονης πραγματικότητας, μιὰ ποὺ οἱ μορφές, οἱ προκλήσεις, τὰ ἐρεθίσματα καὶ τὰ προβλήματα ἀλλάζουν ἀνάλογα μὲ τὶς ἐποχές.

Ν.Κ. Σ᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ σημεῖο, πάτερ Νικόλαε, θὰ ἤθελα νὰ διευκρινίσουμε τὸ δεύτερο σκέλος τῆς ἐρώτησής μου.  Πόσο συμβατὸ εἶναι αὐτὸ τὸ βίωμα, αὐτὴ ἡ πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὅπως τὴν περιγράψαμε, μὲ τὴ σύγχρονη καθημερινὴ ζωή;  ῾Η ἐποχή μας διαφέρει ριζικὰ ἀπὸ ἄλλες ἐποχές.  Ζοῦμε σὲ μιὰ ἐκκοσμικευμένη κοινωνία ὅπου ἡ ἔμφαση εἶναι στὴν ὑλικὴ καὶ οἰκονομικὴ διάσταση τῆς ζωῆς.  ῾Η ἐποχή μας περιγράφεται ὡς πνευματικῶς πτωχευμένη καὶ στεῖρα.  Μ᾿ ἄλλα λόγια πῶς μπορεῖ νὰ εἶναι κανεὶς καλὸς ᾿Ορθόδοξος, ὄχι κατ' ὄνομα ἀλλὰ ὑπὸ τὴν ἔννοια ποὺ τὸ περιγράψατε τῆς ἐπιδίωξης τῆς πνευματικῆς ζωῆς, μέσα στὶς συνθῆκες τῆς σημερινῆς ᾿Αθήνας, μέσα στὶς συνθῆκες τῆς σημερινῆς Ρώμης;

π.Ν.Χ. Εἴπατε ἀκριβῶς τῆς σημερινῆς ᾿Αθήνας ἢ τῆς σημερινῆς Ρώμης.  Θὰ ἔλεγα ὅτι ὑπὸ τὴν ἠθικὴ ἔννοια, ἡ σημερινὴ Ρώμη εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὴν παλιὰ Ρώμη.  Χωρὶς ἀμφιβολία, τὴν σημερινὴ Ρώμη τὴν χαρακτηρίζει ὁ ὑλισμὸς καὶ ἡ ἐκκοσμίκευση, στοιχεῖα πολὺ ἀμυδρὰ στὸ παρελθόν, ὡστόσο πίσω ἀπ᾿ αὐτὰ κρύβεται κάτι διαχρονικὰ ἀμετάβλητο· ἡ ἁμαρτία, τῆς ὁποίας ἐνῶ οἱ μορφὲς καὶ οἱ ἐκφράσεις ἀλλάζουν, ἡ οὐσία παραμένει.

          Παρὰ ταῦτα θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι αὐτὸ τὸ πνεῦμα ποὺ ἐκφράζει τὴ σημερινὴ ἐποχὴ δὲν μπορεῖ καθόλου νὰ συμβιβασθεῖ μὲ τὰ ὅσα προαναφέραμε. Δὲν ὑπάρχει συγγένεια μεταξύ τους, ὑπάρχει ὅμως συμβατότητα.  Τί σημαίνει αὐτό;  Σημαίνει ὅτι ὑπάρχει μιὰ σαφὴς διάσταση ἀνάμεσα στὸ πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ σ᾿ αὐτὸ τὸ κοινωνικὸ κλῖμα ποὺ κυριαρχεῖ στὴν ἐποχή μας. Καὶ δὲν ἐννοῶ μόνο τὴ νοοτροπία τῶν διχονοιῶν, τῶν διενέξεων, τῶν ἐγωϊσμῶν, τῶν ναρκωτικῶν, τῆς σαρκικῆς ἁμαρτίας ὅπως αὐτὰ κυκλοφοροῦν στὶς μέρες μας, ἀλλὰ κυρίως τὴν ἀλλοίωση τῶν κοινωνικῶν ἠθῶν, τὸν ἐκφυλισμὸ τῶν θεσμῶν, τὸν ἀποπροσανατολισμὸ τῶν ἀρχῶν, τὸν χαρακτήρα τῶν κριτηρίων, πράγματα ποὺ ἔχουν διαποτίσει καὶ τὸν ὀργανισμὸ αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν σωμάτων ἀκόμη, ὡς ὀργανισμῶν, ἐννοῶ καὶ σωματείων.  ῾Οπωσδήποτε δὲν ἔχει τίποτα νὰ κάνει ὁ Θεὸς καὶ τὸ ῞Αγιο Πνεῦμα μ᾿ αὐτὰ τὰ πράγματα.  Αὐτὸς εἶναι ὁ κόσμος τῆς ἀποστασίας.  Αὐτὸς ὑπῆρχε καὶ μὲ ἄλλες μορφές, ἁπλὰ σήμερα εἶναι παρὰ πολὺ διαδεδομένος καὶ ἀπρόβλεπτα ἰσχυρός. ᾿Αλλὰ καὶ ὁ λόγος τοῦ Σταυροῦ καὶ ἡ λογικὴ τῆς ᾿Αναστάσεως τί σχέση μποροῦν νὰ ἔχουν μὲ τὴ νοοτροπία τοῦ ἐφήμερου, τοῦ συμφέροντος, τοῦ ἐγωϊσμοῦ;

          Λέω, λοιπόν, ὅτι μ᾿ αὐτὸ τὸ πνεῦμα δὲν μπορεῖ νὰ συνταιριάσει τὸ πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ πνεῦμα τῆς ᾿Ορθοδοξίας ὡς οὐσίας.  ῾Υπάρχει ὅμως μιὰ δυνατότητα μέσα ἀπ᾿ αὐτὸ τὸ κλῖμα ἢ μᾶλλον μέσα σ᾿ αὐτὸ τὸν κόσμο νὰ ζήσει κανεὶς τὴ χάρι τοῦ Θεοῦ.  ῎Οχι, βέβαια, παίρνοντας ἀπὸ τὸν κόσμο ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα τῆς πνευματικῆς διαστροφῆς.  Μπορεῖ νὰ ζεῖ τὴν κοινωνικὴ διάσταση τοῦ κόσμου σύμφωνα μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τοῦ ἐπαγγέλματός του, μπορεῖ νὰ κάνει τὰ ταξείδια ποὺ πρέπει νὰ κάνει, νὰ χρησιμοποιεῖ τὶς μορφὲς καὶ τὰ σχήματα ποὺ κυριαρχοῦν, ἀλλὰ νὰ ἔχει ἄλλο φρόνημα.  Στὴν ὑλικότητα δὲν ἀπαντᾶ μὲ ὑλισμό. Οὔτε στὴ λογικὴ μὲ ὀρθολογισμό.  Στὴν πρακτικὴ τοῦ ἀνθρώπινου ἐγὼ ἀντιπροτείνει ἀταλάντευτα τὸν ἀληθινὸ Θεό. Εἶναι ἐν τῷ κόσμῳ, ἀλλὰ ὄχι ἐκ τοῦ κόσμου. Τὸ φρόνημά του ἀπορρίπτει κάθε τι ἀπὸ τὰ σημερινὰ ποὺ ἔχει ἁμαρτία, κάθε τι ποὺ τὸν ἀποξενώνει ἀπὸ τὸν Θεό.  Δὲν ξέρω ἂν ἔγινα σαφὴς στὴν ἀπάντηση.  Γιατί συνήθως ἡ ἐρώτηση τίθεται σήμερα ὑπὸ κοινωνικὴ μορφή.  Δηλαδή, τί θὰ εἶχε νὰ πεῖ ἡ ᾿Ορθοδοξία σήμερα;

          ῾Η ᾿Ορθοδοξία θὰ εἶχε νὰ πεῖ αὐτὸ ποὺ λέει 2.000 χρόνια.  Δηλαδὴ ταπεινώσατε τὸν ἑαυτό σας, δεῖτε τὸν Θεὸ ὡς πραγματικὸ καὶ θὰ Τὸν ζήσετε ἀληθινό.  Βέβαια σήμερα ἀλλιῶς λειτουργεῖ ὁ ἐγωϊσμός.  ᾿Επειδὴ στὴν ἐποχή μας ἔχουμε πολλὴ μόρφωση, ἔχουμε καὶ μεγάλη κοσμικὴ ἔπαρση.  Παλιὰ, ὅταν οἱ ἄνθρωποι ἀρρώσταιναν πήγαιναν στὸ καντήλι, βουτοῦσαν τὸ βαμβάκι στὸ λάδι, σταύρωναν τ᾿ αὐτί τους, ἔκαναν τὴν προσευχή τους καὶ περίμεναν τὴ θεραπεία τους.  ᾿Εμᾶς δὲν πάει ὁ νοῦς μας ἐκεῖ· πάει στὸ γιατρό, στὰ φάρμακα, στὰ ἀντιβιοτικά.  ῍Αν ἀνοίγαμε παλιὰ τὰ ντουλάπια τῶν ἀνθρώπων, θὰ βρίσκαμε ἁγιωτικὰ πράγματα, ἁγιασμούς, φυλακτά, εἰκονοῦλες.  Σήμερα καὶ τῶν μοναχῶν ἀκόμα τὰ ντουλάπια ἂν ἀνοίξεις, θὰ βρεῖς φάρμακα, συνταγές, διευθύνσεις καὶ τηλέφωνα γιατρῶν.  ῞Οταν δὲν ἔβρεχε τὸ μυαλό μας πήγαινε νὰ κάνουμε μιὰ προσευχή, μιὰ λειτανία καὶ ἀπαντοῦσε ὁ Θεός.  Τώρα ὅταν δὲν βρέχει προσπαθοῦμε νὰ πληροφορηθοῦμε ἀπὸ τὴ Μετεωρολογικὴ ῾Υπηρεσία τί λένε οἱ δορυφόροι.  Καὶ δὲν ἀπαντοῦν οἱ δορυφόροι μὲ λύσεις, ἀλλὰ ἀπογοητεύουν μὲ ἐξηγήσεις.

          ῾Η ἐλπίδα μας ὅλη ἀλλοῦ εἶναι στραμμένη· πρὸς τὸ ἀνθρώπινο ἐπίτευγμα τὸ ὁποῖο ἔχει μιὰ φοβερὴ ἐντυπωσιακότητα ὅσον ἀφορᾷ τὴν ἐπιρροή του στὰ ἀποτελέσματα τῶν καταστάσεων καὶ τῶν γεγονότων καὶ τὴν ὑλικὴ βελτίωση τῆς ζωῆς, ἀλλὰ παρουσιάζει καὶ μιὰ παταγώδη ἀποτυχία ὅσον ἀφορᾷ τὴν εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου.  ῾Ο ὑλικὸς πλουτισμὸς καὶ ἡ βιολογικὴ ὑγεία συνοδεύονται ἀπὸ φτώχεια ἀρχῶν καὶ πνευματικὴ νέκρα.  Περιφρονώντας τὶς αἰτίες προσπαθοῦμε νὰ βελτιώσουμε τὰ ἀποτελέσματα.  Καὶ τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ὅλο καὶ λιγότεροι ἄνθρωποι νὰ ὁμολογοῦν τὴν εὐτυχία τους.  ῾Η ζωή ἔχει καταντήσει μιὰ ἁλυσίδα ποὺ κάθε κρίκος της λέγεται ἐπιτυχία, ἀλλὰ τὸ γενικὸ της ὄνομα εἶναι ἀποτυχία.  ῾Η κληρονομιὰ τοῦ ἄγχους καὶ ἡ πρωτοφανὴς παθολογία τῶν κοινωνικῶν σχέσεων ἀποτελοῦν ἀναντίλεκτο ἰδίωμα τῶν συγχρόνων κοινωνιῶν.

          ῎Ερχεται λοιπὸν ἡ ᾿Εκκλησία καὶ λέει· ἂς βάλουμε τὸ Θεὸ στὴ ζωή μας, ἂς ἔχουμε τὴν ἐμπιστοσύνη μας στὴν παρουσία τῆς ἀγάπης Του, ἂς στηρίξουμε τὴν προσδοκία καὶ τὴν ἐλπίδα μας σ᾿ Αὐτόν, καὶ ᾿Εκεῖνος θὰ ἀπαντήσει, καὶ στὰ ἐρωτήματα τῶν βαθύτερων ὑπαρξιακῶν μας ἀναζητήσεων καὶ στὰ θέματα τῆς ὑγείας καὶ τῶν σχέσεών μας, καὶ στὰ προβλήματα τῶν παιδιῶν μας, καὶ παντοῦ.

Ν.Κ. ᾿Επάνω σ᾿ αὐτὴ τὴν τελευταία σας παρατήρηση, θὰ ἤθελα νὰ πῶ πὼς φαίνεται ὅτι, λόγῳ ἀκριβῶς τῶν συνθηκῶν ποὺ μόλις περιγράψατε, τὸ ἔργο καὶ ἡ ἀποστολὴ τῆς ᾿Ορθοδοξίας εἶναι δυσκολότερα ὑπὸ τὴν ἔννοιαν ὅτι μοιάζουν «φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ» (Ματθ. γ' 3).  Πῶς βλέπετε ἐσεῖς αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ὡς πνευματικός;

π.Ν.Χ. Συμφωνῶ ἀπόλυτα.  Εἶναι πολὺ δύσκολος ὁ στόχος μας γιὰ τὰ πνευματικά.  ᾿Αλλὰ καὶ στὰ ἀποστολικὰ χρόνια ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς ἀθεΐας, καὶ ἡ φωνὴ τῶν μαρτύρων ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς νοοτροπίας τοῦ εἰδωλολατρικοῦ ἔθνους, καὶ ἡ φωνὴ τῶν ἀσκητῶν ἦταν φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ.  ῾Η χάρις ὅμως τοῦ Θεοῦ λειτουργεῖ σ᾿ αὐτὲς τὶς ἐρήμους. ῞Οπου πλεονάζει ἡ ἁμαρτία ὑπερπερισσεύει ἡ χάρις (Α' Τιμ. α' 14).  Ξεχειλίζει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ τὴν ἔρημο τῆς πτώσεως, τῆς ἱστορίας, τοῦ φθαρτοῦ αὐτοῦ κόσμου.  Καὶ ἐφ᾿ ὅσον ἐπίκεντρο τοῦ κόσμου καὶ τῶν γεγονότων εἶναι ὁ Θεός, γνώμονας καὶ κριτήριο δὲν εἶναι ἡ ἀνθρώπινη ἀντίληψη τῶν πραγμάτων, ἀλλὰ αὐτὴ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Καὶ στὴν ἔρημο τῆς δικῆς μας ἐποχῆς λοιπὸν μπορεῖ νὰ λειτουργήσει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Μὲ τὴν λογική μας καταλαβαίνουμε τὴ δυσκολία της, μὲ τὴν πίστη διαπιστώνουμε τὴ λειτουργία της.  Καὶ ἡ ᾿Ορθοδοξία αὐτὸ βασικὰ κάνει.  Συντηρεῖ τὴν χάρι τοῦ Θεοῦ σ᾿ αὐτὸ τὸ κόσμο. Μᾶς κάνει ὅλους νὰ προσδοκοῦμε αὐτό.  Παραπάνω ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ παιδιοῦ μας, ἢ ἀπὸ τὴν ἱκανοποίηση τῶν ἀκαδημαϊκῶν ἢ οἰκονομικῶν στόχων καὶ ἐπιδιώξεών μας, νὰ προσδοκοῦμε καὶ ν᾿ ἀπολαμβάνουμε τὴν αἴσθηση τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.

Ν.Κ. ῎Εχετε ἐσεῖς ἐνδείξεις τῆς λειτουργίας αὐτῆς τῆς χάριτος ἀπὸ τὴν ἐμπειρία σας ὡς πνευματικοῦ;

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ ἐδῶ πέρα ζῶ μιὰ πολὺ συγκινητικὴ πραγματικότητα.  Βασικὰ ὁ κόσμος ποὺ ἔρχεται δὲν εἶναι κόσμος τῆς ᾿Εκκλησίας.  Δέχομαι ἀνθρώπους εἴτε γιὰ μιὰ ἐξομολόγηση, εἴτε γιὰ ἕνα πρόβλημα.  Αὐτὸ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα νὰ ἔρχονται κάθε φορὰ καὶ διαφορετικοὶ ἄνθρωποι ποὺ στὴ μεγάλη τους πλειοψηφία δὲν εἶναι ἄνθρωποι ποὺ εἴχανε κάποια σχέση μὲ τὴν ᾿Εκκλησία. ῏Ηταν μᾶλλον ἀποξενωμένοι.  Καὶ ἔφτασε ἡ ζωή τους σὲ κάποιο ἀδιέξοδο τέτοιο ὥστε θὰ ἔπρεπε κάποτε κάτι νὰ γίνει.  ῎Ερχονται λοιπόν ἐδῶ εἴτε γιὰ κάποια συμβουλή, εἴτε γιὰ μιὰ συζήτηση, εἴτε, λιγότεροι, μὲ μιὰ ὁλοκληρωμένη κατάσταση μετανοίας στὴν ψυχή τους.

          ᾿Εγώ, τουλάχιστον γιὰ τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ σπόρος τῆς πίστεως ὑπάρχει παρὰ πολὺ διαδεδομένος. ᾿Ακόμη καὶ ὁ ἄθεος καὶ ὁ ἀρνητὴς ἕλληνας ἔχει μέσα του τὸν σπόρο.  Καὶ αὐτὸ ποὺ προσπαθῶ κάθε φορὰ ποὺ κάποιος μὲ πλησιάζει νὰ κάνω, εἶναι αὐτὸ τὸν σπόρο λίγο νὰ τὸν φροντίσω νὰ βλαστήσει ὥστε μόνος του ὁ καθένας νὰ βρεῖ τὸν Θεό.  ᾿Εγὼ λέω δυὸ λόγια γιὰ νὰ γίνει ἡ ἀρχή, νὰ δοθεῖ ἡ ἀρχικὴ ὤθηση.  Καὶ μοῦ κάνει ἐντύπωση πὼς στὴν ἐποχή μας εἶναι ἀρκετὰ εὔκολο νὰ στραφεῖ κανεὶς πρὸς τὸν Θεό, ἂν καὶ εἶναι πολὺ πιὸ δύσκολο νὰ Τὸν ἀκολουθήσει.  Δηλαδή, ἡ πρακτικὴ τῆς χριστιανικῆς ζωῆς ἔχει γίνει πολὺ πιὸ δύσκολη γιατί ἡ ἴδια ἡ κοινωνία ἔχει περάσει ὡς νοοτροπία, ὡς συνήθεια, ὡς τρόπο ζωῆς, ὡς περιβάλλον, ἕνα ἐντελῶς διαφορετικὸ κλῖμα ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ Εὐαγγελίου.  ῞Ενα κλῖμα, βέβαια, ποὺ διαρκῶς διαψεύδει καὶ αὐτοδιαψεύδεται.  Φτάνουν λοιπὸν οἱ ἄνθρωποι σὲ ἀπογοήτευση καὶ μὴ ἔχοντας ποῦ ἀλλοῦ νὰ στραφοῦν, στρέφονται εὔκολα πρὸς τὸν Θεό.  Κάνουν τὸ πρῶτο βῆμα, δυσκολεύονται ὅμως νὰ κάνουν τὰ ὑπόλοιπα.

Ν.Κ. Δηλαδή, ὑπάρχει ἡ ὑπαρξιακὴ ἀναζήτηση καὶ στροφὴ πρὸς τὴν ᾿Εκκλησία ὡς ἐνδιαφέρον, ἀλλὰ ἡ ὑλοποίηση εἶναι δύσκολη λόγῳ τῶν πρακτικῶν δυσκολιῶν;

π.Ν.Χ. Οἱ δυσκολίες δὲν ὑπάρχουν ἐξ ἀντικειμένου, ἀλλὰ ἡ λάθος νοοτροπία κάνει τὰ εὔκολα δύσκολα, τὰ αὐτονόητα δυσνόητα, γιατί ἔχει ἀλλάξει τὸ κριτήριο σήμερα.  Καταλαβαίνουν λοιπὸν οἱ ἄνθρωποι τὴν ἀλήθεια· αὐτὸ σημαίνει ὑπάρχει ὁ σπόρος.  ῞Οταν ὅμως ἔχουν ζήσει χρόνια διαφορετικά, ὅταν ὅλο τὸ περιβάλλον εἶναι στὴν πρακτική του ἀντίθετο εἶναι πράγματι βασανιστικό, γιατί τελικὰ φθάνεις νὰ θέλεις κάτι ποὺ νομίζεις ὅτι δὲν μπορεῖς.  Καὶ ἡ λύση σ᾿ αὐτὸ εἶναι νὰ ταπεινωθεῖ κανεὶς γιὰ νὰ κάνει ὁ Θεός αὐτὸ ποὺ ἐμεῖς δὲν μποροῦμε.

          Καὶ ἐδῶ ὑπάρχει μιὰ διαφορὰ μὲ τὴ Δύση.  ᾿Εμεῖς δὲ γινόμαστε καλοί.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν φτιάχνει καλοὺς ἀνθρώπους.  ῾Ο σκοπός της δὲν εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση ἀλλὰ εἶναι ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.  Καρπὸς εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση, φυσικὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐνέργειας τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  ῾Ο ἀγώνας δὲν ἔχει τὴ νίκη σὰν στόχο του, ἀλλὰ τὴν ταπείνωση, τὸν θάνατο.  Δὲν εἶναι ἐπίτευγμα ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, δὲν εἶναι κατόρθωμα.  ῍Αν ἦταν ἔτσι θὰ μποροῦσε νὰ καυχηθεῖ ὁ ἄνθρωπος.  Εἶναι δῶρο, δῶρο ποὺ ἔτι περισσότερο ταπεινώνει τὴν ψυχὴ καὶ τῆς προσφέρεται ὡς ἐμπειρία.  Στὸ κλάσμα τῆς ζωῆς τοῦ κάθε ἀνθρώπου εἶναι σὰν νὰ εἶναι ἀριθμητὴς ὁ Θεὸς καὶ παρανομαστὴς ὁ ἄνθρωπος.  ῞Οσο μικραίνει ὁ παρανομαστὴς καὶ αὐξάνει ὁ ἀριθμητής, τόσο μεγαλώνει τὸ κλάσμα.

᾿Ορθοδοξία καὶ Λατρεία

Ν.Κ. Θὰ ἤθελα τώρα νὰ ἔρθω σὲ μιὰ δεύτερη θεματική, πάλι μέσα στὸν θρησκευτικο-θεολογικὸ χῶρο, καὶ θὰ ἤθελα να ἀναφερθῶ στὴν ᾿Ορθόδοξη λατρευτικὴ ζωὴ καὶ τὴν σύγχρονη πραγματικότητα.  ῾Υπάρχει μιὰ θεολογικὴ στροφὴ στὴ λεγομένη εὐχαριστιακὴ θεολογία καὶ τὴ σημασία της στὴ σημερινὴ κοινωνία.  Θὰ ἤθελα τὴ γνώμη σας κατὰ πόσο ἡ ᾿Ορθόδοξη λατρευτικὴ ζωή, κυρίως στὴ λειτουργικὴ εὐχαριστιακή της διάσταση, μπορεῖ νὰ ἀναδημιουργήσει μιὰ ἔννοια ὁριζόντιας κοινωνικῆς διάστασης, δηλαδὴ νὰ λειτουργήσει ὡς κοινωνία, ὅπως αὐτὸ προκύπτει ἀπὸ τὴν ᾿Ορθόδοξη λειτουργικὴ παράδοση καὶ πρακτική.  Κατὰ πόσον δηλαδὴ αὐτὸ ποὺ ἐπιτελεῖται ὡς Θεία Εὐχαριστία, αὐτὸ ἔχει ἢ μπορεῖ νὰ ἔχει μιὰ μεταφορὰ πρὸς τὰ ἔξω πρακτική;

π.Ν.Χ. ῾Η Θεία Εὐχαριστία λέγεται καὶ Θεία Κοινωνία.  Καὶ κοινωνία σημαίνει ἔξοδος ἀπὸ τὴ σκλαβιὰ τοῦ ἐγώ μας καὶ μετοχὴ στὶς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, στὰ ἔργα τοῦ Θεοῦ καὶ στὶς εἰκόνες τοῦ Θεοῦ.  ῾Ο Θεὸς δὲν συναντᾶται στὸ μυστήριο, ἂν δὲν ἀναγνωρίζεται στὶς εἰκόνες του, στοὺς ἀνθρώπους, στοὺς ἀδελφούς μας.  Εἶναι πολὺ ἐντυπωσιακὸ ὅτι στὶς γλῶσσες τῶν ᾿Ορθοδόξων χωρῶν καὶ στὰ ἑλληνικά, ὁ ὅρος κοινωνία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὴν σχέση μας μὲ τὸν Θεό, τὴν μυστηριακὴ καὶ τὴν μυστική, εἶναι ὁ ἴδιος μὲ τὸν ὅρο κοινωνία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ τὶς σχέσεις τὶς ἀνθρώπινες.  ῎Ετσι οἱ ὅροι society καὶ communion στὰ ἀγγλικὰ ἐκφράζονται μὲ δύο διαφορετικὲς λέξεις, ἐνῶ στὰ ἑλληνικὰ μὲ μία· τὴ λέξη κοινωνία.  Αὐτὸ διότι εἶναι ἐμπειρία τῆς ᾿Ανατολῆς ἡ κοινωνία (communion) τῶν κοινωνιῶν (society).  ῎Εχω τὴν ἐντύπωση ὅτι στὴ Δύση φθάσαμε σὲ communionless societies κάτι ποὺ τελευταία συμβαίνει καὶ στὸ δικό μας χῶρο ποὺ μπολιάζεται ἤδη ἀπὸ τὴ νοοτροπία τῆς Δύσεως, τὴ νοοτροπία δηλαδὴ ἑνὸς ἔντονου ἀνθρωποκεντρισμοῦ καὶ ἀνθρωπομονισμοῦ.

          Καὶ νὰ συνδέσω τὸ προηγούμενο ἐρώτημα μὲ τὸ παρὸν μιὰ ποὺ μιλᾶμε γιὰ κοινωνία καὶ γιὰ λατρεία.  ῾Υπάρχει μιὰ διαφορὰ μεταξὺ τῆς ᾿Ανατολῆς καὶ τῆς Δύσης καὶ στὴ λατρεία καὶ στὸ ἦθος· διαφορὰ θεολογική, πνευματικὴ καὶ πρακτική.  Στὴν προσπάθειά της ἡ Δύση νὰ γεφυρώσει τὸ χάσμα Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου, παρουσιάζει ἀκόμη καὶ τὸν Θεὸ ἔντονα ἐξανθρωπισμένο.  ῾Ο Θεὸς ἐμφανίζεται ἀνθρώπινα.  Μέτρο εἶναι ὁ ἄνθρωπος.  ᾿Αντίθετα, ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Ανατολὴ πιστεύει στὴν κατὰ χάριν θέωση τοῦ ἀνθρώπου.  ᾿Ακόμη καὶ ὁ ἄνθρωπος μεταμορφώνεται θεϊκὰ καὶ ἀπὸ τὸν Θεό, ὄχι μόνος του.  Μέτρο εἶναι ὁ Θεός.

          Πιὸ συγκεκριμένα, βλέπουμε ὅτι στὴ Δύση ἡ ἀναγεννησιακὴ τεχνοτροπία εἶναι μιὰ τεχνοτροπία ποὺ προσπαθεῖ μὲ τοὺς καλύτερους ἀνθρώπινους ὅρους νὰ περιγράψει τὴ θεότητα.  Δὲν θὰ συναντήσει κανεὶς τέτοια ἔκφραση στοὺς ᾿Ορθόδοξους ναούς. ᾿Απεναντίας θὰ δοῦμε τὸν Τίμιο Πρόδρομο νὰ ἀπεικονίζεται πιὸ μεγάλος ἀπὸ τὰ βουνά· αὐτὸ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸ αἰσθητό.  Θὰ δοῦμε τὴν Παναγία νὰ ἔχει πολὺ μικρὴ μύτη.  Θὰ δοῦμε στὸ σταυρὸ τὸν Χριστὸ νὰ εἶναι τὸ ἴδιο κυρίαρχος στὴν ἔκφραση ὅπως εἶναι καὶ στὴ Μεταμόρφωση ἢ στὴν ᾿Ανάσταση.  Δὲν εἶναι στὴ μιὰ παράσταση λυπημένος καὶ στὶς ἄλλες χαρούμενος.  Δὲν γίνεται μιὰ προσπάθεια μὲ ἀνθρώπινες περιγραφὲς ὁ Θεὸς νὰ πλησιάσει σὲ μᾶς.  ῾Ο Θεὸς ἔρχεται στὴ ζωή μας ὅπως αὐτὸς εἶναι· ὄχι ὅπως ἐμεῖς τὸν θέλουμε.  Γι᾿ αὐτὸ κι ὁλόκληρη ἡ παράδοση τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας εἶναι προσανατολισμένη στὸ νὰ ξεκολλήσει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ γήινα καὶ νὰ τὸν μεταφέρει στὰ οὐράνια καὶ μὲ τρόπους ποὺ δὲν εἶναι πολὺ ἀνθρώπινοι νὰ ὑπενθυμίζει τὸ θεϊκὸ καὶ νὰ μᾶς προσελκύει πρός αὐτό.  Αὐτὸ εἶναι ποὺ εἴπαμε στὴν ἀρχὴ ὅτι ἐδῶ τὸ κέντρο βάρους εἶναι ὁ Θεός.

          Στὴ μουσικὴ τὸ ἴδιο.  ᾿Εμᾶς ἡ μουσικὴ καὶ γενικώτερα ἡ λατρεία μας εἶναι κατανυκτική· προτρέπει σὲ στροφὴ πρὸς τὰ μέσα.  Στὴ Δύση εἶναι ἀνατασιακή, ὠθεῖ σὲ ἄνοιγμα πρὸς τὰ ἔξω.  ῾Ο Θεὸς συναντᾶται διὰ τῆς εὐθείας ὁδοῦ.  Στὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση συμβαίνει αὐτὸ ποὺ λέει ὁ Μ. Βασίλειος·  «Νοῦς μὴ σκεδαννύμενος ἐπὶ τὰ ἔξω ἐπάνεισι πρὸς ἑαυτὸν καὶ δι᾿ ἑαυτοῦ πρὸς τὸν Θεόν».  ῞Οταν ὁ νοῦς, δηλαδή ἡ καρδιά μας, δὲν διαχέεται πρὸς τὰ ἔξω, ἐπιστρέφει στὸν ἑαυτό της καὶ διὰ τοῦ ἑαυτοῦ της πρὸς τὸν Θεό.  Αὐτὴ εἶναι ἡ κατ᾿ ἐξοχὴν κίνηση τῆς ψυχῆς πρὸς συνάντηση τοῦ Θεοῦ.  Εἶναι ἡ κυκλικὴ κίνηση τῶν ἀρεοπαγειτικῶν κειμένων.

          ῾Η λατρεία λοιπὸν κάνει δύο πράγματα βασικά.  Τὸ ἕνα εἶναι ὅτι φέρνει τὸν ἄνθρωπο μέσα του, τὸν ἑνώνει μὲ τὸν ἑαυτό του, τὴν καρδιά του.  Καὶ στὴ συνέχεια τὸ δεύτερο, διὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας κατεβάζει τὸν Θεό, μᾶς ἑνώνει μαζί Του καὶ Τὸν ἔχουμε «ἐνοικοῦντα καὶ ἐμπεριπατοῦντα ἐν ἡμῖν».  Δηλαδή, εἰσερχόμενο μέσα μας, διαμένοντα μέσα μας καὶ λειτουργοῦντα μέσα μας.  Αὐτὴ εἶναι ἡ ἔννοια τῆς εὐχαριστιακῆς θεολογίας ποὺ στὶς μέρες μας ἐμφανίζεται ὡς φραστικὴ διατύπωση, ἀλλὰ ὡς παράδοση καὶ ζωὴ πάντα ἡ ᾿Εκκλησία ἦταν εὐχαριστιακή.  Καὶ εὐχαριστιακὴ ὄχι ἁπλῶς μὲ τὴν ἔννοια τῆς δικῆς μας εὐγνωμοσύνης, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἔννοια τῆς θεϊκῆς εὐχαριστίας διότι διὰ τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Εὐχαριστίας ἱκανοποιεῖται αὐτὴ ἡ ἔντονη ἐπιθυμία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ· ἡ ἐπιθυμία τοῦ νὰ Τὸν κοινωνοῦμε.  «᾿Επιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ Πάσχα φαγεῖν μεθ᾿ ὑμῶν» (Λουκ. κβ' 15).  ᾿Εμεῖς κοινωνοῦμε τοῦ σώματος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ ἐπειδὴ ᾿Εκεῖνος θέλει νὰ ἑνωθεῖ μαζί μας.  Αὐτὸ μᾶς φέρνει κοντά Του.  ῎Οχι γιατί ἐμεῖς τολμοῦμε νὰ ἑνωθοῦμε μαζί Του.  Αὐτὸ μᾶς ἀπομακρύνει.  ῎Ετσι γίνεται πιὸ οὐράνιος ὁ ἄνθρωπος, πιὸ θεϊκός, ἀποκτᾶ θεϊκὸ πρόσωπο, θεϊκὴ φυσιογνωμία.

          Δὲν τὰ ἀποκτᾶ αὐτὰ μὲ τὴν προσπάθειά του καὶ τὸν ἀγῶνά του.  ῾Ο ἀγώνας καὶ ἡ προσπάθεια τῆς ἠθικῆς τελειώσεως ὅλο πτώσεις καὶ ἀπογοητεύσεις ἔχει.  ᾿Αλλὰ τὰ ἀποκτᾶ μὲ τὴν ἐμπιστοσύνη στὴ δική Του χάρι.  Αὐτὴ ἐξαγιάζει.  ᾿Εμεῖς κάνουμε ὅ,τι μποροῦμε μὲ τὸν ἀγῶνά μας ἔτσι ἀπὸ φιλότιμο, συνεισφέροντας τὸ μερίδιο τῆς δικῆς μας δυνατότητος.  Τὸ ἀποτέλεσμα τὸ ἐνεργεῖ ἡ θεία χάρις.  Καὶ κάτι ἄλλο.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν πιστεύει στοὺς ἐπίγειους ἀγγέλους.  Γιατί στόχος της δὲν εἶναι ὁ ἄνθρωπος, οὔτε ἐλπίδα καὶ προοπτική της ἡ γῆ.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία προβάλλει τὸ ὅραμα τοῦ οὐράνιου ἀνθρώπου.  Τοῦ ἐνσάρκου στὴ φύση ἀλλὰ οὐράνιου στὸ φρόνημα ἀνθρώπου.  Γιατί χῶρος της εἶναι ὁ οὐρανὸς καὶ κέντρο της ὁ Θεός.

          Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια αὐτὸ ποὺ ἔχει καὶ σήμερα νὰ μᾶς δώσει ἡ εὐχαριστιακὴ καὶ λειτουργικὴ ζωὴ, ἡ λατρεία, εἶναι τὸ νὰ μᾶς φέρνει τὸν Θεὸ κοντά μας καὶ νὰ ἀνεβάζει ἐμᾶς στὸ χῶρο τοῦ οὐρανοῦ καὶ στὸν χρόνο τῆς αἰωνιότητος.  Νὰ μᾶς ὑπενθυμίζει ὅτι  «πᾶσα δικαιοσύνη ἀνθρώπου ὡς ῤάκος ἀποκαθημένης» (῾Ησ. ξδ' 5).  ῞Ο,τι καὶ νὰ κάνουμε ἐμεῖς δὲν ἔχει καμμιὰ ἀξία, σὰν ἕνα κουρέλι εἶναι.  Αὐτὸ μπορεῖ νὰ τὸ πεῖ κανεὶς καὶ στὸν εἰκοστὸ αἰώνα.  ῾Υπάρχει ὅμως καὶ ἕνας κίνδυνος.  ᾿Επειδὴ ἡ ἐποχή μας τὰ τυποποιεῖ ὅλα, ἀκόμη καὶ τὴν οὐσία, νὰ ἐκφυλισθεῖ τὸ πνεῦμα καὶ ἡ ἀλήθεια τοῦ μυστηρίου σὲ τύπο, συνήθεια, ἐξωτερικὸ σχῆμα.

Ν.Κ. Εκεῖνο ὅμως ποὺ ἀκόμη ἔχει σχέση μὲ τὴν ἐρώτησή μου εἶναι τὸ γεφύρωμα αὐτῆς τῆς θεωρητικῆς διάστασης μὲ τὴν πραγματικότητα, μιὰ καὶ κάνατε καὶ τὴν ἀντιδιαστολὴ μὲ τὴ Δύση καὶ πράγματι εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἡ ἔννοια κοινωνία στὴ Δύση ὑπὸ τὴν ἔννοια τῆς ἐπικοινωνίας, τῆς ὁριζόντιας διάστασης σὲ βαθύτερα φιλοσοφικά, ἀνθρωπολογικὰ καὶ θρησκευτικὰ ἐπίπεδα, ὁπώσδήποτε ἔχει ἀτονίσει ἰδιαίτερα στὴ νεώτερη ἐποχή καὶ δὲν μιλᾶμε πιὰ γιὰ ὖ῏ὴἂὰ῝, ἀλλὰ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ὖ῏ὴἂὸὦἂὸὖ.  ῾Υπὸ τὴν ἔννοια τοῦ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ἔγινε μηχανικὴ ἡ ἐπικοινωνία.

            Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ σημερινὴ πραγματικότητα, ὅπως εἶναι ἡ κοινωνιολογικὴ πραγματικότητα, ἡ νεωτερικότητα, αὐτὴ ἡ ὁποία σαφῶς πηγάζει ἀπὸ μιὰ κοινωνικο-οικονομικὴ καὶ πολιτισμικὴ ἐξέλιξη ἡ ὁποία ἑδράζεται στὴ Δύση, δηλαδὴ στὴν Εὐρώπη καὶ κατ᾿ ἐπέκταση στὴν ᾿Αμερικὴ, Καναδᾶ, κ.λπ., ἡ πραγματικότητα αὐτὴ ποὺ ἐμφανίζεται ὡς κοινωνικο-οικονομικὴ, τεχνολογική, ἐπιστημονική, κ.λπ. νεωτερικότητα δὲν κάνει πιὰ διακρίσεις μεταξὺ ᾿Ανατολῆς καὶ Δύσης.  Δὲν μπορῶ νὰ φανταστῶ σὲ τί εἶναι οὐσιαστικὰ διαφορετικὴ ἀπὸ πλευρᾶς κοινωνικῆς, αὐτῆς τοῦ ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝, ἡ σημερινὴ πραγματικότητα, ἂς ποῦμε τοῦ Λονδίνου, τοῦ ῎Αμστερνταμ ἀπὸ τὴ μιὰ πλευρά, καὶ τῆς ᾿Αθήνας ἴσως τῆς σημερινῆς ἀπὸ τὴν ἄλλη.

π.Ν.Χ. Αὐτὰ συμβαίνουν σὲ ἐπίπεδο ὖ῏ὴἂὸὦὰ῝ ὅπου οἱ τεχνολογικοί, οἰκονομικοί, ἐπιστημονικοί, κοινωνικοὶ ὅροι εἶναι κοινοί.  Σὲ ἐπίπεδο ὅμως προσώπων καὶ θρησκευτικῆς παραδόσεως ἡ διαφορὰ παραμένει σαφής.  ῾Ο δυτικὸς ἄνθρωπος εἶναι πιὸ ἐκλογικευμένος.  ᾿Ακόμη καὶ τὰ αἰσθήματά του εἶναι διανοητικά.  ᾿Ενῶ ὁ ἀνατολικὸς ἀκόμη καὶ στὶς σκέψεις του εἶναι καρδιακός.  ῾Η ἔννοια τοῦ Θεοῦ στὴν ᾿Ανατολὴ εἶναι σαφῶς μυστική.  ῾Ο Θεὸς βιοῦται ὡς μυστήριο, ἐνῶ στὴ Δύση προσεγγίζεται ὡς κατανόηση.  Καὶ αὐτὸ ἔχει νὰ κάνει καὶ μὲ τὴν ἀγωγὴ καὶ τὴν ἱστορικὴ παράδοση.  Αὐτὴ εἶναι μιὰ βασικὴ διαφορὰ ᾿Ορθοδοξίας καὶ Χριστιανικῆς Δύσεως.

          Καὶ γιὰ νὰ ἔρθω στὸ θέμα τῆς κοινωνίας, νὰ πῶ πῶς συνδέεται ἡ Εὐχαριστιακὴ Θεολογία μὲ τὴν πράξη τῆς διαπροσωπικῆς κοινωνίας.  ῞Οταν πᾶμε στὴν ᾿Εκκλησία καὶ μετέχουμε στὴ Θεία Εὐχαριστία μυστηριακῶς, ὅλοι ἑνωνόμαστε μὲ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό, γινόμαστε κομμάτια, μέλη τοῦ ἰδίου σώματος.  Αἰσθανόμαστε λίγο ἀδελφοί, στὸ μέτρο ποὺ μπορεῖ ὁ καθένας μας.  Αὐτὸ δὲν εἶναι μόνο τὸ τί αἰσθανόμαστε σὲ συναισθηματικὴ βάση, ἀλλὰ εἶναι καὶ μιὰ σταγόνα μυστικῆς ἐμπειρίας ποὺ προχέεται ὡς χάρις ἀπὸ τὸ μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας.  Εἶναι ἕνα θαῦμα, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, τὸ νὰ αἰσθανθοῦμε μεταξύ μας ἀδελφοί.  Γιατί ἡ λέξη «ἀδελφοὶ» εἶναι ἱερὴ λέξη ποὺ σημαίνει στὰ ἐλληνικὰ πὼς προερχόμαστε ἀπὸ τὴν ἴδια δελφίδα, τὴν ἴδια κοιλιά, τὴν ἴδια μήτρα, καὶ αὐτὴ ἡ ἴδια μήτρα εἶναι τὸ ῞Αγιο Ποτήριο, τὸ ἱερὸ Θυσιαστήριο, ἡ Κολυμβήθρα, ἡ ᾿Εκκλησία, ὁ Θεὸς ὁ ἴδιος.  ᾿Εὰν λοιπὸν ἐγὼ νοιώθω ἀδελφός, ἀρχίζω νὰ συμπεριφέρομαι ὡς ἀδελφὸς στοὺς συνανθρώπους μου.  ᾿Εγὼ δὲν ἀγαπῶ τοὺς ἀδελφούς μου ἢ τὶς ἀδελφές μου ἐπειδὴ εἶναι καλοί.  Τοὺς ἀγαπῶ ἐπειδὴ εἶναι ἀδέλφια μου μὲ τὰ ἐλαττώματά τους.  ῾Η ἀγάπη προηγεῖται τῆς ποιότητός τους.  ᾿Αντίστοιχα, καὶ τοὺς ἄλλους ἀδελφούς, τοὺς συγγενεῖς κατὰ πίστιν ποὺ μετέχουν τοῦ ἰδίου ποτηρίου, ποὺ βγῆκαν ἀπὸ τὴν ἴδια κολυμβήθρα, καὶ ἀπὸ τὴν ἴδια μήτρα, ἀρχίζω νὰ τοὺς αἰσθάνομαι ἀμέσως σὰν ἀδέλφια μου.

          ῞Οταν, λοιπόν, βγῶ ἀπὸ τὴν κλειστὴ ἐξ αἵματος οἰκογένειά μου καὶ μεταφερθῶ στὴν πνευματική μου οἰκογένεια, μπορῶ μετὰ νὰ κάνω καὶ τὸ ἑπόμενο ἅλμα τὸ ὁποῖο εἶναι ν᾿ ἀποκτήσει μιὰ παγκοσμιότητα, μιὰ καθολικότητα ἡ ἀγάπη μου, καὶ ν᾿ ἀγκαλιάσω, ν᾿ ἀγαπήσω καὶ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὄχι ἴσως μυστηριακὰ ἀλλὰ ὅμως κατὰ πνεῦμα.  Τοὺς ἀνθρώπους αὐτοὺς ποὺ δὲν ζοῦν στὴν ᾿Εκκλησία, ἴσως ἔχουν ἄλλο θρήσκευμα, ἄλλες παραδόσεις, ἄλλες συνήθειες, ἀλλὰ ὅμως εἶναι καὶ αὐτοὶ δημιουργήματα τοῦ Θεοῦ, ἔστω καὶ ἂν ἀκολουθοῦν ἕνα δρόμο ποὺ δὲν εἶναι ὁ δρόμος τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Καὶ αὐτὸ δημιουργεῖ ἀκριβῶς αὐτὴ τὴ διεύρυνση, αὐτὴ τὴν πλάτυνση τῆς ψυχῆς.  ῞Οταν ὁ ἄνθρωπος εἶναι πλατὺς μέσα του, καὶ αὐτὸ δένει τὴν παροῦσα ἐμπειρία ὅπως σᾶς τὴν μεταφέρω μὲ τὴν ταπείνωση, καὶ δὲν εἶναι γαντζωμένος σὲ μιὰ περιστροφικὴ κίνηση περὶ τὸν ἄξονα τοῦ ἐγώ του, τότε αὐτομάτως ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς μπορεῖ νὰ γίνει κοινωνικός, εὐγενής, νὰ ξεχειλίζει ἀπὸ ἀγάπη, κι ὄχι νὰ βγάζει ὀργή, θυμό, ἔλεγχο, μισαλλοδοξία.  ῎Ετσι, λοιπόν, σιγὰ-σιγὰ ἀρχίζει νὰ μεταφράζεται ἡ μυστική, πνευματικὴ ἐμπειρία σὲ ἠθικό, κοινωνικὸ ἀποτέλεσμα.

Ν.Κ. Στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ ἤθελα, ἐπειδὴ ἔχω καὶ μιὰ προβληματικὴ προσωπικὴ ἀπὸ κάποια θεολογικὴ θεώρηση τῶν πραγμάτων ἐδῶ, στὴν ἔννοια αὐτῆς τῆς κοινῆς δελφίδος, τῆς κοινῆς μήτρας, γεννᾶται ἕνα πρόβλημα συνόρων τὸ ὁποῖο ἐπεκτείνεται στὴν ἔννοια τῆς ἀδελφικότητος ἐκτὸς ᾿Ορθοδόξου χώρου ὑπὸ τὴν στενὴ ἔννοια, ὅπως εἴπατε τῆς κοινῆς κολυμβήθρας καὶ τοῦ κοινοῦ ποτηρίου, δηλαδὴ πῶς καὶ κατὰ ποιό τρόπο διαχέεται αὐτὴ ἡ ἀδελφικὴ ἀγάπη ἡ ὁποία εἶναι συνάλληλη τῆς κοινῆς καταγωγῆς, ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ἀνήκουμε στὸ κοινὸ ποτήριο, ἀνήκουμε στὴν ἴδια Θεία Λειτουργία.  Πῶς ἡ ᾿Ορθοδοξία στὸ σύγχρονο κόσμο ποὺ οἱ ἄνθρωποι πιὰ εἶναι σύμμικτοι καὶ ὅλο γίνονται καὶ πιὸ σύμμικτοι, διασπᾶ αὐτὸ τὸ σύνορο τοῦ ἀνήκοντος καὶ μὴ ἀνήκοντος ὑπὸ τὴν στενὴ ἔννοια;  Γιατί, ὅπως εἴπατε, καὶ ὅλα τὰ δόγματα παραδέχονται ὑπὸ τὴν εὐρεῖα ἔννοια, ὅτι ὅλοι εἴμαστε παιδιὰ τοῦ Θεοῦ.  Πῶς λοιπὸν ἡ ᾿Ορθοδοξία βγαίνει ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ ᾿Ορθόδοξου ἀδελφοῦ καὶ συνδέεται μὲ τὰ ὅρια μιᾶς εὐρύτερης ἀδελφικῆς ἀγάπης μέσα στὰ πλαίσια τῆς Θείας Εὐχαριστίας;

π.Ν.Χ. ῞Οταν μέσͺῳ τῆς Θείας Εὐχαριστίας κανεὶς βγεῖ ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ ἑαυτοῦ του καὶ ἀντὶ νὰ μπεῖ σὲ ἄλλα ὅρια εἰσέλθει στὸ χῶρο τοῦ Θεοῦ, ἐπειδὴ ὁ Θεὸς δὲν ἔχει ὅρια, ζεῖ σὲ μιὰ κατάσταση δίχως ὅρια, στὴν κατάσταση τῆς κατὰ χάριν υἱοθεσίας, στὴν κατάσταση «τῆς ἐλευθερίας τῆς δόξης τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ» (Ρωμ. η' 21).

Ν.Κ. Θὰ ἤθελα λίγο νὰ ἀναπτύξετε τὴν ἐσχατολογικὴ διάσταση καὶ τὴν ἔννοια τῆς Θείας Εὐχαριστίας ὡς παγκόσμιας ἀναφορᾶς.

π.Ν.Χ. Λίγο θέλω νὰ προσέξω δύο πράγματα.  Τὸ ἕνα εἶναι νὰ μὴν δοθεῖ οἰκουμενιστικὴ ἑρμηνεία, ἀλλὰ οἰκουμενικὸς χαρακτήρας σ᾿ αὐτὰ ποὺ λέμε.  Δηλαδὴ ἐμεῖς δὲν νοιώθουμε ὅτι τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ σὲ μᾶς, ἡ ᾿Ορθοδοξία, εἶναι ἕνα δῶρο ποὺ μᾶς διαφοροποιεῖ ἀπὸ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ἀλλὰ εἶναι δῶρο ποὺ μᾶς φέρνει κοντὰ στὸ Θεὸ καὶ κοντὰ στοὺς ἀνθρώπους.  Γι᾿ αὐτὸ ἡ ᾿Ορθόδοξη παράδοση πάντα, χωρὶς νὰ εἶναι προσηλυτιστική, χωρὶς νὰ εἶναι, θὰ τὸν πῶ τὸν ὅρο, οἰκουμενιστική, εἶναι οἰκουμενική, ἱεραποστολική.  ῞Οποιος ζεῖ τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ, θέλει νὰ τὸ πεῖ, νὰ τὸ προσφέρει, νὰ τὸ μοιρασθεῖ.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι τὸ καλύτερο ποὺ ἔχουμε νὰ κάνουμε εἶναι νὰ μεταμορφώσουμε αὐτὸ ποὺ εἴμαστε.  ᾿Απὸ ὑπεροπτικὰ σωστοὶ νὰ γίνουμε ταπεινὰ ἅγιοι καὶ ἀπὸ σωματεῖο χριστιανῶν μυστικὸ σῶμα τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  Μᾶς ἔδωσε ὁ Θεὸς αὐτὴν τὴν εὐλογία, ἐκεῖνος ξέρει γιατὶ ἐμεῖς γεννηθήκαμε ᾿Ορθόδοξοι.  ᾿Εγὼ ἂν γεννιόμουν στὴν ᾿Ιαπωνία, ἄλλο θρήσκευμα θὰ εἶχα.  Δὲν θὰ ἤξερα κἂν ὅτι ὑπάρχουν ᾿Ορθόδοξοι.  ῞Οταν ἤμουν στὴν ᾿Αμερική, στὸ Ηὰἶἇὰἶὶ, μὲ ρώτησε μιὰ καθηγήτρια ἂν ἀκόμη στὴν ῾Ελλάδα πιστεύουμε στὸ Δία.  Δὲν ἐγνώριζε ὅτι στὴν ῾Ελλάδα ὑπάρχει μία ἄλλη θρησκευτικὴ ἀντίληψη.

          Λέω λοιπόν ὅτι ὅταν κανεὶς ζεῖ ὡς δῶρο καὶ ὡς χάρι τὴν πίστη καὶ τὰ μυστήρια μέσα του, δὲν μπορεῖ νὰ μὴ δεῖ ὅτι οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι εἶναι ὅλοι παιδιὰ τοῦ Θεοῦ, στοὺς ὁποίους ὅμως τὸ καλύτερο δῶρο ποὺ θὰ εἶχε νὰ κάνει εἶναι ἡ μαρτυρία τῆς πίστεως.  Δὲν μπορεῖ νὰ μὴν θεωρεῖ χρέος ἀγάπης τὸν πόθο τῆς σωτηρίας τους.  ῎Ετσι ἀρχίζει νὰ ἀναπτύσσεται μιὰ ἱεραποστολικὴ διάσταση καὶ γιὰ τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους καὶ ἔχει ὁ Θεὸς τί θὰ γίνει.

          ᾿Απὸ τὴν ἄλλη μεριὰ αὐτὸ δὲν σχετικοποιεῖ τὸν ἀπόλυτο χαρακτήρα τῆς σχέσης μας μὲ τὴν ἀλήθεια.  Δὲν μποροῦμε ν᾿ ἀμφισβητήσουμε τὸ δῶρο ποὺ μᾶς ἔχει δώσει ὁ Θεὸς ὡς ᾿Ορθοδόξους καὶ νὰ ποῦμε· 1/2ραῖα, λίγη ὑποχώρηση ἐμεῖς, λίγη ὑποχώρηση οἱ ἄλλοι, νὰ τὰ βροῦμε.  Αὐτὸ εἶναι οἰκουμενισμός.  Αὐτὸ ρευστοποιεῖ, ἐξασθενίζει τὴ βαρύτητα τῆς ἀλήθειας καὶ ἀλλοιώνει τὴν ἔννοιά της.  ᾿Αγαποῦμε τὴν ἀλήθεια ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ καὶ ταπεινὰ βλέπουμε τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους ποὺ ἀλλιῶς ἔχουν μάθει, ἀλλιῶς σκέπτονται καὶ βρίσκονται ἐκτὸς τῆς ᾿Εκκλησίας, βέβαια.  Γι᾿ αὐτὸ δὲν φταῖνε φυσικὰ αὐτοί.  Αὐτὸ εἶναι ἀποτέλεσμα τοῦ πτωτικοῦ χαρακτήρα τοῦ κόσμου μας, καὶ ὁ σκοπός, ἡ εὐχή, ἡ προσευχή, ἡ ἐλπίδα καὶ ἡ προσδοκία τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι ὅλοι σιγὰ-σιγὰ ὅταν 1/2ριμάσει ὁ καιρὸς νὰ μποῦνε σ᾿ αὐτὴ τὴν κολυμβήθρα, ποὺ δὲν εἶναι ἡ δικιά μας, τῶν ᾿Ορθοδόξων, ἀλλὰ εἶναι τοῦ Θεοῦ, στὴν ὁποία βρεθήκαμε καὶ ἐμεῖς κατὰ χάριν.  ῾Η ᾿Εκκλησία μυσταγωγεῖ τὰ τέκνα της, ἀλλὰ προσεύχεται γιὰ ὅλο τὸν κόσμο, ὅλη τὴν κτίση.  Αὐτὴ εἶναι ἡ παγκοσμιότητά της.

 ᾿Ορθοδοξία καὶ ᾿Εθνικισμὸς

Ν.Κ. ᾿Απ᾿ αὐτὴ τὴ διάσταση ποὺ περιγράψατε τόσο 1/2ραῖα, θὰ ἤθελα νὰ ἔλθω σὲ μιὰ ἄλλη διάσταση, ἡ ὁποία εἶναι ἐπίσης μιὰ πραγματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας καὶ ἐννοῶ τὴν διασύνδεση τῆς ᾿Ορθοδοξίας ἰδίως τὰ τελευταῖα 150-200 χρόνια μὲ τὴν ὅλη ἐξέλιξη καὶ μορφολογία τοῦ ῾Εθνικισμοῦ, στὸ χῶρο ποὺ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἀναπτύχθηκε γεωγραφικὰ καὶ ἱστορικά.  Καὶ ἐδῶ φαίνεται ὅτι ἡ διασύνδεση αὐτὴ εἶναι ἔντονη καὶ μάλιστα τὴν τελευταία δεκαετία διέρχεται μιὰ ἀναβίωση, καὶ θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κανεὶς μιὰ περισσότερη σκλήρυνση στὰ σύνορά της.  Δηλαδή, στὸ νὰ ἐσωκλείει τὴν ᾿Ορθοδοξία ἐθνικιστικὰ περισσότερο εἴτε σὲ κράτη-ἔθνη ἢ ὑπὸ μιὰ ἄλλη εὐρύτερη ἀλλὰ ἀκόμη ἐθνικιστικὴ ἔννοια, ἡ ὁποία ἔχει κάποιες ἀποκλειστικὲς προεκτάσεις.  Θὰ ἤθελα σ᾿ αὐτὸ τὸ σχολιασμό σας καὶ τὴ θεώρησή σας.  ᾿Επειδή, τουλάχιστον ἕνας οὐδέτερος παρατηρητὴς βλέπει αὐτὴ τὴ διασύνδεση ἔντονα καὶ κάπως διασυνδέει τὴν παρατηρουμένη τὴν τελευταία δεκαετία, δεκαπενταετία ἴσως, ἀναβίωση τῆς ᾿Ορθοδοξίας, ἡ ὁποία ἄλλωστε συμβαδίζει μὲ τὴν γενικώτερη θρησκευτικὴ ἀναβίωση σὲ παγκόσμιο ἐπίπεδο, μ᾿ αὐτὴ τὴν ἐθνικιστικὴ διάσταση.

π.Ν.Χ. Μέχρι τώρα ἀσχοληθήκαμε μὲ τὴν θεολογία καὶ τὴν πνευματικὴ διάσταση τῆς ᾿Ορθοδοξίας, ἀλλὰ ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει καὶ σχήματα ἀνθρώπινα.  ῞Οπως ὁ Χριστὸς ἔχει τέλεια θεία καὶ τέλεια ἀνθρώπινη φύση, κατ᾿ ἀνάλογο τρόπο καὶ οἱ ἄνθρωποι ζοῦν καὶ μὲ ὑπόσταση θεϊκὴ καὶ ἀνθρώπινη καὶ ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει πνευματικὴ καὶ ἀνθρώπινη διάσταση.  Στὴν ἀνθρώπινή της διάσταση μπαίνει καὶ τὸ κοινωνικὸ χρῶμα, μπαίνει καὶ τὸ πολιτικὸ καὶ τὸ πολιτιστικό, μπαίνει ἡ παράδοση, μπαίνει ἡ ἱστορία.  Ποιὸς μπορεῖ νὰ ἀρνηθεῖ ὅτι στὸ σχῖσμα τῶν ἐκκλησιῶν δὲν ὑπῆρξαν κάποιες ἱστορικὲς συγκυρίες καὶ προεκτάσεις;  Δὲν εἶναι θέμα μόνο θεολογίας, εἶναι καὶ θέμα ἀνθρώπων, προσώπων, πολιτικῶν, ἐπιρροῶν, κ.λπ.  Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ὑπάρχει στὶς μέρες μας, ὄχι ἀκριβῶς πρόβλημα τῆς ᾿Ορθοδοξίας· ἡ ᾿Ορθοδοξία, ἡ θεολογία εἶναι τὸ ῏ἆὦἂἣ῟ἣ τῆς πνευματικότητος.  ῾Υπάρχουν προβλήματα στὶς διοικήσεις καὶ τὰ ὄργανα τῶν ᾿Ορθοδόξων ἐκκλησιῶν.

          ῎Ετσι στὰ Βαλκάνια, ἐπὶ παραδείγματι, ἡ πρόσφατη ἀναδιαμόρφωση τῶν συνόρων, ἐπειδὴ οἱ ἄνθρωποι ἔχουν διαφορετικὴ ἐθνικὴ ταυτότητα, προκάλεσε ἔντονα προβλήματα σὲ ἀναφορὰ μὲ αὐτὸ ποὺ ὀνομάζεται καὶ κατανοοῦμε ὡς κοινωνικὴ ἐλευθερία καὶ πολιτικὴ ἐλευθερία.  Μέσα σ᾿ αὐτὰ μπαίνουν καὶ οἱ φορεῖς τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ ἀρχίζει νὰ δημιουργεῖται μιὰ κατάσταση ἡ ὁποία ὁπωσδήποτε κάθε ἄλλο παρὰ ἐπιθυμητὴ εἶναι.  Αὐτὸ λοιπὸν δὲν εἶναι καλὸ ποὺ γίνεται - ποιός θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχυρισθεῖ τὸ ἀντίθετο; - ἀλλὰ ὅμως εἶναι κάτι ποὺ δένει περισσότερο μὲ τὸν πτωτικὸ χαρακτήρα τοῦ κόσμου στὸν ὁποῖο ζοῦμε.  Αὐτὸ ἔχει τὴν σφραγίδα τῆς πτώσεως, τῶν διακρίσεων, τῶν συνόρων, τῶν περιορισμῶν καὶ ὄχι τὴ σφραγίδα τοῦ Θεοῦ.

          Εἴπαμε προηγουμένως ὅτι αὐτὴ ἡ μυστηριακὴ ζωὴ καὶ ἡ μυστικὴ περιχώρηση στὸ μυστήριο καὶ στὴ χάρι τοῦ Θεοῦ καταργεῖ τὰ σύνορα.  Καὶ καταργεῖ τὰ σύνορα καὶ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ δὲν ἔχουν κἂν τὴν ἴδια πίστη.  Δὲν θὰ μποροῦσε λοιπὸν τὸ ᾿Ορθόδοξο φρόνημα νὰ ἑνώνει ἀνθρώπους ποὺ ἔχουν διαφορετικὲς παραδόσεις, διαφορετικὴ ἐθνικὴ ταυτότητα, διαφορετικὴ νοοτροπία καὶ συνήθειες;  ᾿Ασφαλῶς θὰ μποροῦσε, καὶ αὐτὴ εἶναι ἐν πολλοῖς ἡ κατάσταση.

          ᾿Απὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ὑπάρχει μιὰ καινοφανὴς τάση ποὺ ἐμφανίζεται στὸ Δυτικὸ κόσμο· τάση ἀρκετῆς στροφῆς πρὸς τὴν ᾿Ορθοδοξία, κυρίως στὴν ᾿Αμερική, λιγότερο στὴν Εὐρώπη καὶ στὴν Αὐστραλία, ἀνθρώπων ποὺ δὲν ἔχουν ᾿Ορθόδοξη παράδοση καὶ παρελθόν.  Αὐτοὶ δὲν ἐμποδίζονται ἀπὸ τὸν ἐθνικιστικὸ χαρακτήρα, ἀπὸ αὐτὴν τὴν διαίρεση ποὺ ἐμεῖς σὲ ἀνθρώπινο ἐπίπεδο ἔχουμε, ἀλλὰ βλέπουν τὸ πῶς μιλάει ὁ Θεὸς μέσα τους καὶ πῶς τοὺς προσκαλεῖ καὶ στὴν οὐσία μᾶς ἀνέχονται.  Καὶ μέσα ἀπὸ τὶς ἐθνικὲς ἐκκλησίες τῶν χωρῶν τους μπαίνουν στὴν μία ἁγία, καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ ᾿Εκκλησία.  Αὐτὸ εἶναι μιὰ ἀπάντηση στὸ πῶς ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μπορεῖ νὰ λειτουργεῖ καὶ ἐκεῖ ποὺ γίνονται τὰ χονδρότερα ἀνθρώπινα λάθη ἢ ὑπάρχει καὶ ἐμπάθεια ἀπὸ τοὺς κεντρικοὺς ἐνδεχομένως φορεῖς τῆς ᾿Εκκλησίας.

Ν.Κ. ῎Ηθελα νὰ συνεχίσουμε ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ σχετικὰ μὲ τὴν κάποια ἐνσωμάτωση τῆς ᾿Ορθοδοξίας μέσα σὲ ἐθνικιστικὰ πλαίσια λόγῳ τῶν κοινωνικῶν καὶ ἱστορικῶν συνθηκῶν.

π.Ν.Χ. ῍Αν ἐξαιρέσουμε κάποιες ἱστορικὲς παραφωνίες, στὸ ἐπίπεδο ποὺ τὴν προσεγγίζουμε ἐδῶ, ἡ ᾿Ορθοδοξία παρουσιάζει μιὰ εὐελιξία στὴν διάλεκτο μεταφορᾶς τοῦ μηνύματός της.  Καὶ δὲν ἐννοῶ τὴ γλωσσικὴ μόνο διάλεκτο, ἀλλὰ καὶ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ὁμιλεῖ ὥστε νὰ εἶναι προσηρμοσμένη στὰ κοινωνικὰ δεδομένα τοῦ τόπου στὸν ὁποῖο λειτουργεῖ.  ᾿Αλλιῶς ὁμιλεῖ στοὺς ἀφρικανούς, ἀλλιῶς στοὺς χριστιανοὺς τῆς ῎Απω ᾿Ανατολῆς, ἀλλιῶς στοὺς Ρώσους, ἀλλιῶς στοὺς ἀνθρώπους ποὺ γεννήθηκαν στὴν ᾿Αμερική.  Καὶ ἡ γλῶσσα εἶναι διαφορετικὴ καὶ ὁ τρόπος καὶ ἡ μέθοδος.  Διατηροῦμε τὴν οὐσία, προσαρμόζουμε τὶς μορφές.  Αὐτὸ ὅμως γιὰ νὰ γίνει θέλει μιὰ ἐλευθερία ἤθους καὶ πνεύματος.  Προϋποθέτει μιὰ κατάσταση ποὺ νὰ δημιουργεῖ αὐτὴ τὴ διάκριση τοῦ τί εἶναι οὐσία καὶ τί εἶναι τύπος καὶ μορφή. ῞Οπου λείπει ἡ διάκριση παρατηρεῖται ἔξαρση τῶν παθῶν καὶ ἔνταση στὶς σχέσεις τῶν κατὰ τόπους ᾿Εκκλησιῶν.

Ν.Κ. Μπορεῖ ὅμως ἡ ᾿Ορθοδοξία ὡς θρησκευτικὸς καὶ πολιτιστικὸς παράγων νὰ ἀποδεσμεύσει ἑαυτὴν ἀπὸ αὐτὴ τὴν μέχρις ἑνὸς μεγάλου βαθμοῦ ταύτιση μὲ τὴν ἐθνικιστικὴ ὑπόσταση;  ῞Οπως παρατηρεῖται στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ὑπάρχει κατὰ τὴ γνώμη μου μιὰ ἔντονη διασύνδεση τῆς ἔννοιας, ὄχι μόνο τῆς ἑλληνικότητας, ἀλλὰ καὶ τῆς ἔννοιας τῆς ταυτότητας καὶ τῶν συμφερόντων, ἂν θέλετε, τῆς συγχρόνου ἑλληνικῆς κοινωνίας ἀπὸ τὴν μιὰ πλευρὰ μὲ τὴν ᾿Ορθοδοξία.  Γίνεται π.χ. μιὰ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὴ Δύση ἢ πρὸς ἄλλες κατευθύνσεις, μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια ὅτι ἐμεῖς εἴμαστε ῞Ελληνες ᾿Ορθόδοξοι.

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ κατάλαβα προηγουμένως τὸν ὅρο «ἐθνικιστικὸ» ἀρκετὰ διαφορετικά.  ῎Ετσι δὲν θεωρῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ ᾿Εκκλησία ἐδῶ ἔχει στὴν ἀγωγή της ἐθνικιστικὸ χαρακτήρα.  Βλέπετε πόσο ἔχει συμπαρασταθεῖ στὶς μέρες μας στὶς ἄλλες ᾿Εκκλησίες, ἀνιδιοτελῶς νομίζω ἡ ἑλλαδικὴ ᾿Εκκλησία.  Δηλαδὴ ἀκόμη καὶ στὴ Ρωσικὴ ᾿Εκκλησία ἐστάλη βοήθεια, στὴν ᾿Αλβανία, στὴ Γεωργία, στὴν Τσεχία, στὴ Ρουμανία, στὴ Σερβία κατὰ κόρον.  ῎Εγινε αὐτὸ ὡς συμπαράσταση πρὸς τὶς ἄλλες ᾿Ορθόδοξες ᾿Εκκλησίες ποὺ χειμάζονται κάτω ἀπὸ τὶς παροῦσες συνθῆκες.  Αὐτὸ ἦταν ἡ καλὴ διαγωγὴ τῆς ᾿Εκκλησίας μας.

           ῾Υπάρχει βέβαια καὶ ἡ κακή.  ῾Η κακὴ ἔχει δύο διαστάσεις.  ῾Η μία διάσταση εἶναι αὐτὸ τὸ φρόνημα τῆς ὑπεροχῆς ποὺ ὅταν μᾶς ποῦν ὅτι κάτι ἑλληνικὸ εἶναι καλό, λίγο νὰ ἐπαιρόμεθα ἀνοήτως  Καὶ ζητοῦμε κάποια ἱστορικὰ καὶ παραδοσιακὰ πρωτεῖα τιμῆς.  ᾿Αλλὰ αὐτό, νομίζω, ὅτι εἶναι πολὺ ἀνθρώπινο.  Χώρια τὸ ὅτι τουλάχιστον ὑπάρχει μιὰ ἔντονη ἑλληνικὴ σφραγίδα στὴν παράδοση τῆς ᾿Εκκλησίας.  Βέβαια θὰ μποροῦσαν οἱ Ρῶσοι νὰ καυχῶνται γιατί εἶναι πιὸ πολλοί.  Αὐτὰ εἶναι τὰ ἀνθρώπινα, αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη μιζέρια, νὰ διεκδικεῖ ὁ καθένας μας δικαιώματα μέσα ἀπὸ αὐτὸ ποὺ μᾶς προκαλεῖ διαρκῶς νὰ ἀπορρίψουμε ὅλα μας τὰ δικαιώματα· τὴν ᾿Εκκλησία.  Καὶ αὐτὸ δὲν εἶναι ἡ ᾿Ορθοδοξία· αὐτὸ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη διάσταση.

          ῾Υπάρχει καὶ μιὰ δεύτερη ἐκτροπή.  Εἶναι ἡ συνταύτιση τῆς ᾿Εκκλησίας μὲ συγκεκριμένες πολιτικὲς ἢ κατευθύνσεις, εἴτε αὐτὸ ἐξυπηρετεῖ ἐθνικὰ συμφέροντα, ἢ συμφέροντα ὁρισμένων ὁμάδων καὶ τάσεων.  ῎Ετσι οἱ πολιτικοὶ στὶς μέρες μας ἐμφανίζουν τὴν ᾿Ορθοδοξία ὡς συνδετικὸ κρίκο -καὶ εἶναι συνδετικὸς κρίκος-, λόγῳ τῆς κοινῆς αἴσθησης παράδοσης τῶν χωρῶν τῆς ᾿Ανατολικῆς Εὐρώπης.  Αὐτὸ εἶναι πάλι πολὺ ἀνθρώπινο.  ᾿Αλλὰ ἀποτελεῖ πολιτικὴ καὶ κοινωνιολογικὴ θεώρηση.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία δὲν ταυτίζεται μὲ κανένα ἀνθρώπινο σχῆμα ὅσο καλὸ κι ἂν εἶναι.

          ῾Η μόνη ἐξαίρεση εἶναι ὅταν κάποιοι μᾶς χτυποῦν στὸ ὄνομα τῆς ᾿Ορθοδοξίας.  Τότε εἶναι ἱερὸ χρέος νὰ ἑνωθοῦμε καὶ νὰ ἀμυνθοῦμε.  Καὶ αὐτὸ προσδοκῶντας πάλι τὴ χάρι καὶ τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ.  ᾿Εκεῖνος ξέρει πῶς νὰ βοηθεῖ.  ᾿Εκεῖνος ὅταν ἔστελνε τοὺς μαθητές Του, τοὺς ἔλεγε νὰ μὴν προμελετοῦν πῶς θὰ ἀπολογηθοῦν, θὰ τοὺς δοθεῖ φωτισμὸς καὶ δύναμη ἄνωθεν (Λουκ. κα' 14-15).  ῾Η πολὺ ἀνθρώπινη φροντίδα στὶς μεθόδους ἀμύνης ἢ προστασίας τῶν λεγομένων θρησκευτικῶν συμφερόντων μας καὶ σκοπῶν καὶ αὐτὴ ἐκτοπίζει τὸ Θεό.  Δὲν ἔχει νὰ κάνει μὲ τὸ ᾿Ορθόδοξο ἦθος καὶ φρόνημα.  Κάνουμε ὅ,τι περνάει ἀπὸ τὸ χέρι μας μὲ μιὰ ἀνωτερότητα, ὅμως.

          Σήμερα, ἐμεῖς στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο, ἔχουμε ἕνα πρόβλημα μὲ τοὺς Τούρκους.  Θὰ ὑπάρχει ἀσφαλῶς μιὰ πολιτικὴ τὴν ὁποία θὰ ἀκολουθοῦν οἱ πολιτικοί μας, καὶ στὸ μέτρο ποὺ καταλαβαίνουμε ὅτι χρησιμοποιεῖται ὁ Μουσουλμανισμὸς γιὰ νὰ εἰσχωρήσει, νὰ χτυπήσει τὸν Χριστιανισμὸ στὴν Εὐρώπη, θὰ ἀντιδράσωμε.  ῎Ετσι πρέπει νὰ κάνουμε.  ᾿Αλλὰ τὸ νὰ ἀρχίσουμε ὅταν δοῦμε ἕνα Τοῦρκο, ποὺ κι αὐτὸς εἶναι παιδὶ τοῦ Θεοῦ, -κι ἐγὼ ἂν γεννιόμουν στὴν ῎Αγκυρα μουσουλμᾶνος θὰ ἤμουν σήμερα- ὡς ἐχθρό μας καὶ νὰ τὸν μισήσουμε, αὐτὸ εἶναι ἀπαράδεκτο.  Μ᾿ αὐτὴ τὴν ἔννοια ἡ ᾿Εκκλησία πρέπει πολὺ διακριτικὰ μόνο σὲ ἐπίπεδο ἀρχῶν, ἀξιῶν, ἰδεῶν, προσοικειώσεως τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ νὰ πάρει μιὰ θέση.  ᾿Αλλὰ νὰ ἀναμειχθεῖ σὲ κοσμικὲς πολιτικὲς ποὺ ἔχουν καὶ ὑπηρετοῦν κάποιες σκοπιμότητες, ὄχι.

᾿Εκκλησία καὶ Πολιτεία

Ν.Κ. ᾿Επὶ τοῦ θέματος αὐτοῦ, πάτερ Νικόλαε, ὑπάρχει μιὰ ἱστορικὴ διασύνδεση τῆς ὀργανωμένης ᾿Εκκλησίας ὡς ὀργανωμένου κοινωνικοῦ θεσμοῦ μὲ τὴν πολιτεία, στὸν ᾿Ορθόδοξο χῶρο καὶ στὸν ἑλλαδικὸ ἰδιαίτερα, ἀπὸ Μ. Κωνσταντίνου διὰ μέσῳ τοῦ Βυζαντίου καὶ μέχρι σήμερα, μιὰ διασύνδεση τῆς ᾿Ορθοδοξίας μὲ τὸ ἐθνικὸ κράτος.  Στὴν ῾Ελλάδα ἰδιαίτερα ὁ θεσμὸς εἶναι τόσο στενὰ διασυνδεδεμένος ποὺ ὁ διαχωρισμός τους διακρίνεται ἀδύνατος παρὰ τὶς περιοδικές ἐντάσεις ποὺ ὑπάρχουν.  Πάνω στὸ θέμα αὐτὸ θὰ ἤθελα τὴ γνώμη σας ἂν βλέπετε ὅτι αὐτὴ ἡ διασύνδεση αὐτὴ τὴ στιγμὴ βλάπτει τὴν οἰκουμενικότητα τῆς ᾿Ορθοδοξίας.

π.Ν.Χ. ῎Οχι, ἐγὼ δὲν νομίζω, ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ τὴν βλάψει.  ᾿Αλλὰ ἂς μιλήσουμε πάλι μὲ τὰ δικά μας δεδομένα.  Δὲν εἶναι οὐδέτερο τὸ ὅτι εἶμαι ῞Ελληνας.  Χαίρομαι πάρα πολὺ ποὺ γεννήθηκα ῞Ελληνας καὶ ἔχω μιὰ καλὴ ὑπερηφάνεια.  Νομίζω, ὅμως, ὅτι ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἔχω αὐτὴν τὴν εὐαισθησία μπορῶ πάρα πολὺ νὰ χαρῶ τὴν Ρωσικὴ ταυτότητα ἑνὸς Ρώσου καὶ νὰ ἀπολαύσω τὴν ζεστασιὰ τῶν βιωμάτων ποὺ ἔχει, προερχόμενος, ὅπως καὶ ἐγώ, ἀπὸ μιὰ ἄλλη παράδοση ἐπίσης ὄμορφη καὶ 1/2ραία.  Θὰ μποροῦσε λοιπὸν ἐμεῖς νὰ νοιώθουμε ἔντονα τὴ χαρὰ ὅτι μέσα στ᾿ ἄλλα δῶρα ποὺ μᾶς ἔδωσε ὁ Θεὸς μᾶς ἔδωσε καὶ τὴν συγκεκριμένη ταυτότητα.  ῞Οπως τὸ νὰ εὐγνωμονοῦμε τὸ Θεὸ γιὰ τοὺς συγκεκριμένους γονεῖς ποὺ μᾶς ἔδωσε, δὲν σημαίνει ὅτι δὲν δεχόμαστε ὡς ἱερὴ καὶ δυνατὴ τὴν γονική, μητρική, πατρικὴ σχέση στὶς ἄλλες οἰκογένειες.

          ῎Ετσι κι ἐδῶ χαιρόμαστε γι᾿ αὐτὸ καὶ θὰ θέλαμε πάρα πολὺ ὁ τόπος μας, τὸ κράτος μας νὰ ἔχει αὐτὴ τὴ συνεργασία καὶ τὸν σύνδεσμο ᾿Εκκλησίας καὶ πολιτείας.  ῾Η ᾿Εκκλησία νὰ μπολιάζει μὲ ἀρχὲς τὴν πολιτεία καὶ ἡ πολιτεία νὰ βοηθάει τὴν ᾿Εκκλησία στὸ ὑλικό, κοσμικὸ καὶ ἀνθρώπινό της μέρος γιὰ νὰ μπορεῖ ἡ δεύτερη ἀπρόσκοπτα νὰ ἐπιτελεῖ τὸ πνευματικό. Αὐτὴ εἶναι ἡ ἰδεατὴ κατάσταση καὶ δὲν λειτουργεῖ κατ᾿ ἀνάγκην ἐθνικιστικά.  ῎Ετσι, ἡ πολιτεία μπορεῖ νὰ φροντίσει γιὰ τὴν θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση καὶ ἀγωγὴ τῶν παιδιῶν.  ᾿Επίσης ἐμεῖς στὴν ῾Ελλάδα ἔχουμε ὅλες τὶς ἀργίες ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πρωτομαγιὰ θρησκευτικές.  Αὐτὸ δείχνει αὐτὸ τὸν σύνδεσμο ποὺ εἴπατε καὶ διευκολύνει τὴν ἔκφραση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.  Τὸ λάθος ἐμφανίζεται ὅταν ἡ ἀνάμειξη τῆς ᾿Εκκλησίας στὰ τῆς πολιτείας καὶ τῆς πολιτείας στὰ τῆς ᾿Εκκλησίας καταστρέφει τὸ ᾿Ορθόδοξο ἦθος.

          Ταυτόχρονα, ὅπως εἴπαμε προηγουμένως, καὶ ἡ ᾿Εκκλησία μπολιάζει τὸ κράτος μὲ ἀρχές.  ῎Ετσι ὅταν ἡ πολιτεία τυποποιεῖ τὴν θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση, ὅταν χρησιμοποιεῖ τὴν ᾿Εκκλησία σὰν ὑποχείριό της καὶ θέλει νὰ διορίζει καὶ τοὺς ἱεράρχες ὅπως διορίζει τοὺς διευθυντὲς τῶν μεγάλων ὑπηρεσιῶν, τότε αὐτὴ χάνει τὴν αὐτονομία καὶ ἐλευθερία της καὶ τότε μιλᾶμε γιὰ προβληματικὴ σχέση.  ᾿Αλλὰ στὴν περίπτωση τῆς ἁρμονικῆς σχέσεως χωρὶς νὰ βλάπτεται ἡ πνευματικότητα καὶ οἰκουμενικότητα τῆς ᾿Εκκλησίας, θὰ μποροῦσε αὐτὴ νὰ ἔχει λόγο καὶ νὰ ἐπεμβαίνει μὲ τὸ κῦρος της σὲ νομοθετικά, κοινωνικά, ἀκόμη καὶ σὲ οἰκονομικὰ θέματα, ὅταν θίγονται βασικὲς ἀρχές καὶ ἀξίες.  Βέβαια αὐτὰ δὲν γίνονται σήμερα, γιατί ἡ Εκκλησία δὲν ἔχει δύναμη.  ῾Ο Θεὸς εἶναι ὁ τιμωρημένος τῆς ἐποχῆς μας, ὁ ἐκτοπισμένος.  Σήμερα ὑπάρχει τὸ χρῆμα, ὑπάρχει τὸ συμφέρον, ὑπάρχουν οἱ μεγάλες ἑταιρεῖες, ὑπάρχουν τὰ ἀεροπλανοφόρα τῶν ᾿Αμερικανῶν.  ῾Ως ἰδέα ὅμως καὶ ὡς ἀρχὴ γενικὴ θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργο σ᾿ ὅλες τὶς κοινωνίες νὰ ὑπῆρχε αὐτὴ ἡ διασύνδεση ὅπως τὴν προαναφέραμε.  Καὶ ἔτσι ἴσως ξεκίνησε στὸ Βυζάντιο.

          Βέβαια νομίζω ὅτι, μέσα στὴν πορεία τῆς ἱστορίας, διαρκῶς ἡ ᾿Εκκλησία θὰ κάνει λάθη ἀνθρώπινα ποὺ θὰ μᾶς θυμίζουν ὅτι εἴμαστε παροδικοὶ σ᾿ ἕνα πεπτωκότα κόσμο.  Σ᾿ ἕνα κόσμο ποὺ κυριαρχεῖ ἡ φυσικὴ ἀδυναμία, ὁ θάνατος, ἡ ἁμαρτία, τὰ πάθη, ἡ διαστροφή, ὁ διάβολος, μέσα σ᾿ ἕνα τέτοιο κόσμο ἡ ᾿Εκκλησία θὰ ἐπαγγέλεται τὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ.  Καὶ αὐτὸ εἶναι ἡ εὐλογία, ἡ σωστὴ ἐσχατολογία ποὺ ρωτήσατε προηγουμένως, ἡ ἀναμονὴ τοῦ τελείου.  Τὸ ἐσχατολογικὸ μήνυμα τῆς Θείας Εὐχαριστίας εἶναι αὐτὴ ἡ προσδοκία τῆς τελειότητος, μέσα ἀπὸ ἕνα φρόνημα τελειώσεως καὶ διαρκοῦς ἀγῶνος πρὸς τελειοποίηση.  ᾿Ερχόμαστε λοιπὸν νὰ ποῦμε ὅτι σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο θὰ συμβαίνουν αὐτά, θὰ κάνουν λάθη χονδρὰ οἱ θρησκευτικοὶ ἡγέτες, θὰ ἔχουν πάθη οἱ λεγόμενοι ἐκπρόσωποι τοῦ Θεοῦ, θὰ προδίδουν ἐνίοτε τὴν ἀλήθεια καὶ θὰ ἀπογοητεύουν.  ᾿Αλλὰ θὰ ὑπάρχει πάντοτε ἡ ἁγιότητα ἴσως σὲ κάτι σπηλιές, ἐνδεχομένως μέσα στὶς οἰκογένειες ἀλλὰ καὶ μέσα στοὺς ὑπευθύνους τῆς ᾿Εκκλησίας, γιὰ νὰ φαίνεται ὅτι ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ λειτουργεῖ μὲ τὸ καλύτερο τρόπο καὶ μέσα ἀπὸ τὶς χειρότερες προϋποθέσεις.  Μέσα λοιπόν στὸν πτωτικὸ κόσμο μπορεῖ νὰ γεννηθεῖ ὁ θεϊκὸς ἄνθρωπος, ὅπως μέσα στὸν κόσμο τῆς ἁμαρτίας ἐνηνθρώπησε ὁ Θεός.

᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονος Θρησκευτικὸς Συγκρητισμὸς

Ν.Κ. Εὐχαριστῶ.  Νὰ κλείσουμε λίγο αὐτὸ τὸ θέμα καὶ νὰ μποῦμε σὲ ἕνα ἄλλο πιὸ μικρὸ θέμα, ἀλλὰ ἐξ ἴσου νομίζω σημαντικό.  Στὸν παραδοσιακὰ ᾿Ορθόδοξο χῶρο, ὅπως εἶναι ὁμολογουμένως ἡ ῾Ελλάδα, βλέπουμε τὰ τελευταῖα χρόνια νὰ ὑπάρχει μιὰ συνεχὴς αὔξηση ὄχι μόνον θρησκευτικῶν ἀλλὰ καὶ διαφόρων ἄλλων παραθρησκευτικῶν φαινομένων.  ῎Εχουμε, ἂν θέλετε, ἕνα εἶδος θρησκευτικοῦ, πολιτισμικοῦ καὶ ἰδεολογικοῦ συγκρητισμοῦ.  Αὐτὸ πῶς τὸ ἀντιμετωπίζει, πῶς τὸ βλέπει τὸ ᾿Ορθόδοξο μάτι;  ῎Εχει κάποιο ρόλο νὰ παίξει ἡ ᾿Ορθοδοξία; ἢ ἡ ἴδια σιγὰ-σιγὰ γίνεται ἕνα μέρος αὐτοῦ τοῦ πλουραλιστικοῦ συγκρητιστικοῦ φαινομένου μέσα στὴ συνείδηση γενικότερα τοῦ λαοῦ;

π.Ν.Χ. Μάλιστα.  Αὐτὸ τὸ τελευταῖο εἶναι νομίζω ἡ ἀπειλή· νὰ νοθευτεῖ τὸ δῶρο τοῦ Θεοῦ καὶ ν᾿ ἀποκτήσει μιὰ συγκρητιστικὴ ἑρμηνεία μέσα μας καὶ ὄχι μιὰ ἀπόλυτη ἑρμηνεία.  Καὶ εἶναι λυπηρὸ γιὰ τὸν τόπο μας, ἂν καὶ ἀναπόφευκτο.  ᾿Εγὼ ὄχι πάλι σὲ κοινωνικὴ βάση, ἀλλὰ σαφῶς σὲ πνευματικὴ βάση, δὲν μπορῶ παρὰ νὰ λυποῦμαι γι᾿ αὐτὰ τὰ φαινόμενα.  Διότι ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα ἀναφέρατε εἶναι πνευματικὲς ἀρρώστειες ποὺ ἔρχονται νὰ ἐξασθενήσουν τὴν αἴσθηση ὑγείας ποὺ ἀποπνέει ἡ παράδοσή μας, αὐτὴ ἡ εὐλογημένη κληρονομιὰ τοῦ Θεοῦ.  Καὶ ἐδῶ ὑπῆρχε αὐτὸς ὁ ὑγιεινὸς ἄνεμος.  Αὐτὸς ἔκανε τὸν τόπο μας ἁγιοτόκο.  ᾿Ερχόμενος αὐτὸς ὁ συγκρητισμὸς δὲν νομίζω ὅτι θ᾿ ἀφήσει κάτι καλὸ στὸ ἔθνος μας.  Μᾶλλον ζημιὰ θὰ κάνει.  ῎Οχι ὅμως στὴν ᾿Εκκλησία.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία ὡς ἀλήθεια ποὺ εἶναι δὲν ἐπηρεάζεται ἀπὸ τέτοιους παράγοντες.  ῾Απλῶς θὰ δυσκολευτεῖ ἡ προσέγγισή μας πρὸς αὐτήν.

          Νομίζω ὅτι ὅλο αὐτὸ εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς παγκόσμιας συγχύσεως ποὺ ὑπάρχει, τῆς κακῆς ἐλευθερίας ποὺ δὲν εἶναι ἐλευθερία ἐν ἀληθείᾳ, τοῦ ἀνθρώπινου τσαρλατανισμοῦ σὲ πολλὲς ἀπ᾿ αὐτὲς τὶς παραφυάδες καὶ τῆς δυστυχίας τῶν ἀνθρώπων ποὺ δὲν ξέρουν ποῦ νὰ πᾶνε καὶ τρέχουν ἐκεῖ.  Τώρα τὸ ἂν ἀφυπνισθεῖ ἡ διοικοῦσα ᾿Εκκλησία, ἂν ἀνοίξουμε τὰ μάτια μας ἐμεῖς οἱ ἱερεῖς, ἂν προσφέρουμε στὸ λαὸ προφητικὰ τὴν ἀλήθεια καὶ καθαρὰ τὴ μαρτυρία τοῦ Εὐαγγελίου, αὐτὸ εἶναι μιὰ παρηγοριά.  ῎Οχι γιατί θὰ ἀναχαιτίσει τὸ ἔργο τοῦ διαβόλου, ἀλλὰ γιατί θὰ δείξει τὴν δύναμη τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ.  ῾Η ᾿Εκκλησία δὲν προσπαθεῖ νὰ ἀποτρέψει τὸ κακὸ - αὐτὸ θὰ ὑπάρχει στὸν κόσμο μας.  ᾿Αγωνίζεται νὰ ἐπιτρέψει τὸν Θεὸ - αὐτὸς εἶναι πιὸ ἀναγκαῖος ἀπὸ ὅσο ἐπικίνδυνος εἶναι ὁ διάβολος.  Γιατί τὸ καλὸ ποὺ μπορεῖ ὁ Θεὸς εἶναι περισσότερο ἀπὸ τὸ κακὸ ποὺ θέλει ὁ διάβολος.  «Μείζων ὁ ἐν ἡμῖν ἢ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» (Α' ᾿Ιω. δ' 4).

          ῾Υπάρχει κι ἄλλη μιὰ παρηγοριά.  Εἶναι οἱ περιπτώσεις ἀνθρώπων, ἐγὼ ζῶ πολλὲς τέτοιες, οἱ ὁποῖοι πέφτουν στὰ πλοκάμια αὐτῶν τῶν ὀργανώσεων, μετὰ ἀπὸ λίγο ἀπορρίπτουν ἀπὸ τὸν πνευματικό τους ὀργανισμὸ ὡς ξένο σῶμα ὅλο αὐτὸ τὸ ἦθος ποὺ ἔχουνε δεχθεῖ καὶ ἐπιστρέφουν, δηλαδὴ βρίσκουν τὸν Θεὸ μέσα ἀπὸ τὸν διάβολο, ἂν μποροῦμε νὰ ποῦμε.  ῾Η μετάνοιά τους μπολιάζει μὲ νέο πνεῦμα τὸν πνευματικὸ ὀργανισμὸ τῆς κοινωνίας μας.

Ν.Κ. Τὸ θέμα αὐτὸ τῶν αὐξανομένων θρησκευτικῶν παραφυάδων εἶναι ὁπωσδήποτε ἕνα μεγάλο θέμα γιατί γεννάει καὶ τὸ θέμα τοῦ πλουραλισμοῦ γενικώτερα.  Κατὰ πόσον δηλαδὴ ἡ ᾿Ορθοδοξία θὰ μπορέσει νὰ συνυπάρξει μὲ τὸν αὐξανόμενο πλουραλισμό.

π.Ν.Χ. Πάντως ἡ ᾿Ορθοδοξία ἀναπτύσσεται ὄχι μόνο στὶς ᾿Ορθόδοξες χῶρες.  ῎Εχουμε ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία στὴν ᾿Αμερικὴ καὶ ἐκεῖ ὑπάρχει ἕνας τέτοιος πλουραλισμός.  ῎Αρα τὸ φαινόμενο δὲν εἶναι θέμα ᾿Ορθοδοξίας.  ῾Η ᾿Εκκλησία μπορεῖ νὰ ὑπάρχει καὶ σὲ πλουραλιστικὲς καὶ σὲ ἐθνικές, κοινῆς ταυτότητος, κοινωνίες.  ᾿Αλλὰ εἶναι θέμα ἐθνῶν.  Γι᾿ αὐτὸ τὸ πρόβλημα τὸ νοιώθουμε περισσότερο ἐμεῖς ὡς ῞Ελληνες καὶ ὄχι ὡς ᾿Ορθόδοξοι.

᾿Ορθόδοξος Μοναχισμὸς

Ν.Κ. Τώρα θὰ ἤθελα νὰ ἔλθω σ᾿ ἕνα θέμα ποὺ εἶναι ἀκόμη πιὸ κοντὰ στὴ δική σας ἐμπειρία καὶ βίωμα καὶ θὰ ἤθελα νὰ ἀναφερθῶ στὸ ρόλο καὶ στὴ σημασία τοῦ ᾿Ορθόδοξου μοναχισμοῦ σήμερα.  Πῶς βλέπετε ἐσεῖς τὴν ἐξέλιξη τοῦ μοναχισμοῦ ποὺ ὑπῆρξε κεντρικὸς ἄξονας τῆς ᾿Ορθοδοξίας στὴν ἱστορία της σήμερα;  Πῶς μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει ἕνα ἐνδεικτικὸ βέλος τῆς μυστικῆς διάστασης ποὺ λείπει ἀπὸ τὴ ζωή μας σήμερα;

π.Ν.Χ. ῾Ο μοναχισμὸς ὑπάρχει γιὰ νὰ δείχνει τὸ κριτήριο καὶ νὰ τὸ διατηρεῖ ἀναλλοίωτο.  Λέει κάπου στὸ βιβλίο τῆς «Κλίμακος» ὁ ᾿Ιωάννης ὁ συγγραφεύς του «φῶς μὲν μοναχοῖς ἄγγελοι, φῶς δὲ κοσμικοῖς μοναχικὴ πολιτεία».  Και ἡ εἰκόνα ποὺ ἐμπνέει συνεχῶς τὴ ζωὴ τῶν μοναχῶν εἶναι τὸ ὅραμα τῆς ἀγγελικῆς πολιτείας ποὺ εἶναι ἐπουράνια, ποὺ εἶναι ἄϋλη, ποὺ εἶναι δοξολογικὴ πρὸς τὸν Θεό.  Κατὰ ἀνάλογο τρόπο ἡ μοναχικὴ ζωὴ μὲ τὴν ἀπολυτότητα ποὺ ἔχει ἀπορρίπτει ὅλα τὰ ἰδανικὰ τοῦ σύγχρονου κόσμου· τὴν ἄνεση, τὸ χρῆμα, τὶς ἡδονές, τὴ δόξα καὶ στὴ θέση τους ἔχει βάλει τὴν ἄσκηση, τὴν πτωχεία, τὴν ἐγκράτεια καὶ τὴν ταπείνωση.  Καὶ αὐτὸ τὸ μήνυμα προβάλλει σὲ ἀπόλυτο βαθμό.

          ῎Ελεγα κάποτε σὲ κάτι παιδιὰ ποὺ εἶχαν ἔρθει·  «Σύγχωρέστε με, παιδιά, ἐγὼ εἶμαι λίγο αὐστηρὸς καὶ ἀπόλυτος ἴσως, καὶ καλύτερα νὰ σιωπῶ».   Μοῦ ἀπαντοῦν·  «῎Οχι, πάτερ, δὲν ἔχει σημασία ποὺ ἐμεῖς ἐρχόμαστε καὶ αὐτὰ ποὺ μᾶς λὲς δὲν τὰ κάνουμε· ζῆσε ἐσὺ ἔτσι καὶ λέγε τα.  Χρειάζεται τόσο πολὺ ἕνας ἄνθρωπος σήμερα νὰ μᾶς λέει αὐτὰ ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ κάνουμε καὶ ἐμεῖς ἀρνούμαστε.  Μὴν ἀπογοητεύεσαι».  Νομίζω ὅτι αὐτὸ εἶναι μιὰ κραυγὴ τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου.  Κάποιοι νὰ κρατήσουν αὐτὰ τὰ ἱερὰ πράγματα καὶ νὰ τὰ ἐπαναλαμβάνουν διαρκῶς μὲ τὴ ζωή καὶ τὸ στόμα τους, ἔστω σὰν τρελλοί, στὸ σύγχρονο κόσμο.  ᾿Εδῶ εἶναι ἡ ἀλήθεια.  Εἶναι τόσο ἀναγκαία αὐτὴ ἡ εὐλογημένη μειοψηφία ποὺ ἔχει αὐτὸ τὸ ἀπόλυτο κριτήριο καὶ πνεῦμα στὸ ὁποῖο οἱ ὑπόλοιποι ποτὲ δὲν θὰ φθάσουμε, ἀλλὰ θὰ ἐμπνεόμαστε ἀπ᾿ αὐτὸ γιὰ νὰ δοῦμε πόσο μποροῦμε καὶ ἐμεῖς νὰ φθάσουμε.  Αὐτὸ θὰ μᾶς συντηρήσει στὴ ζωή.

          ῾Η ᾿Εκκλησία δὲν εἶναι ἡ ἀπομόνωση καὶ ὁ μοναχισμός.  Αὐτὸ εἶναι ἐξαίρεση.  ῾Η ᾿Εκκλησία γιὰ τοὺς περισσότερους εἶναι ἐδῶ στὸν κόσμο, μέσα σ᾿ αὐτὴ τὴ φουρτούνα, μὲ τὰ προβλήματα, τὶς δυσκολίες, τὴ γενικευμένη σήψη.  Εἶναι ᾿Εκκλησία ὅμως καὶ ὁ μοναχισμός.  Κάποιες ψυχὲς δὲν μποροῦν νὰ βλέπουν αὐτὴ τὴ κατάσταση καὶ λένε μέσα τους τόσο ἁπαλά·  «῍Η ὁ Θεὸς εἶναι ζωντανὸς καὶ τοῦ ἀξίζουν ὅλα, ἢ δὲν ὑπάρχει καὶ τότε νὰ τελειώνει αὐτὴ ἡ ὑπόθεση».  Καὶ ἐπειδὴ τοὺς εἶναι ζωντανὸς, ζοῦν μ᾿ ἕνα μονισμὸ θεϊκό, δηλαδὴ μὲ ἀπολυτότητα.  ῾Η πρώτη λοιπὸν ἀποστολὴ τοῦ μοναχισμοῦ εἶναι αὐτή· νὰ διατηρεῖ ἀναλλοίωτο τὸ κριτήριο τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ, τοῦ θεϊκοῦ καὶ τοῦ ἀνθρώπινου, τοῦ φυσικοῦ καὶ τοῦ πνευματικοῦ, κ.ο.κ.  Νὰ τονίζει ὅτι ἡ αἰωνιότητα εἶναι πιὸ ἀληθινὴ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ πραγματικότητα, ἡ ψυχὴ πιὸ ζωντανὴ ἀπὸ τὸ σῶμα, ὁ Θεὸς πιὸ κοντινὸς κι᾿ ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι χρειάζονται καὶ κάποιοι ἄνθρωποι νὰ κάνουν τὴν προσευχὴ ἔργο καὶ ζωή.  Νὰ ζοῦν μόνο γιὰ νὰ ἐπικοινωνοῦν μὲ τὸν Θεό.  Μόνο γιὰ νὰ διατηροῦν αὐτοὺς τοὺς διαύλους ἐπικοινωνίας τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς ἀνοικτούς.  Νὰ μπαίνουν μέσα στὰ κανάλια αὐτὰ καὶ νὰ τὰ ἀνοίγουν.  Τί μεγαλύτερη εὐλογία!  Καὶ ὅ,τι στάζει ἀπὸ τὴ θεϊκὴ χάρι ἐκεῖ μέσα νὰ τὸ μαζεύουμε ἐμεῖς ποὺ εἴμαστε στὸν κόσμο ὡς ἀλήθεια καὶ παρηγοριά.  Τὸ λέω αὐτὸ περισσότερο ὡς κοσμικὸς παρὰ ὡς μοναχός μιὰ ποὺ ζῶ στὸ κέντρο τῆς ᾿Αθήνας, ὅσο βέβαια πιὸ μοναχικὰ μπορῶ.  Αὐτὸ ποὺ κάνουμε αὐτὴ τὴ στιγμὴ δὲν εἶναι κάτι μοναχικό, μιὰ συνέντευξη εἶναι κάτι κοσμικό· καλό, κοινωνικό, πῶς νὰ τὸ πῶ, ἀλλὰ τοῦ κόσμου, ὅμως.  Τὸ μοναχικὸ θὰ ἦταν νὰ εἶμαι ἐγὼ σὲ μιὰ σπηλιὰ, σὲ μιὰ καλύβη, προσευχόμενος.  Θὰ ἦταν συνεχῶς νὰ καθαρίζω αὐτὰ τὰ κανάλια, ποὺ σᾶς εἶπα.  ᾿Εδῶ τὸ δικό μου ἔργο εἶναι διαφορετικό.  Νὰ καθαρίζω τὸ μυαλὸ τῶν ἀνθρώπων λιγάκι, καὶ τὶς καρδιές τους.  Αὐτὴ εἶναι ἡ διπλῆ ἀποστολὴ τῶν μοναχῶν· νὰ μᾶς δείχνουν σὲ ἀπόλυτη μορφὴ τὸ στόχο μας καὶ νὰ προσεύχωνται, νὰ διατηροῦν δηλαδὴ ἀνοικτοὺς αὐτοὺς τοὺς διαύλους ἐποικοινωνίας τοῦ οὐρανοῦ μὲ τὴ γῆ.  ῾Ιερὴ ἀποστολή!  ῎Ερχονται πολλοὶ καὶ λένε·  «πάτερ, μὲ συγχωρεῖς, ἐγὼ δὲν μπορῶ νὰ προσευχηθῶ, ἐσὺ ποὺ εἶναι ἡ δουλειά σου νὰ προσεύχεσαι, κάνε προσευχὴ καὶ γιὰ μένα», καὶ φεύγουν.  Καὶ αὐτὸ τοὺς παρηγορεῖ.  Εἶναι σημαντικό.

          Γι᾿ αὐτὸ καὶ τόσο συγκινεῖ τελικὰ καὶ στὴ δική μας ἐποχή, ὄχι ὁ μορφωμένος κληρικός, ὄχι ὁ ταλαντοῦχος, ὄχι ὁ δραστήριος, ὅσο ὁ ταπεινός, ὁ ἐσωτερικός, ὁ μυστικός.  Στὴν πρώτη περίπτωση μιλάει τὸ χάρισμα· στὴ δεύτερη, ἡ χάρις.  Τὸ πρῶτο εἶναι ἀνθρώπινο· τὸ δεύτερο θεϊκό.  Καὶ τρέχουν οἱ ἄνθρωποι στὰ μοναστήρια.  Στὴν ῾Ελλάδα τὸ μοναστήρι ἀσκεῖ πολὺ μεγάλη ἕλξη.  Κι᾿ αὐτὸ γιατὶ ζητάει ὁ κόσμος τὸ ἀπόλυτο.  ῍Ας μὴ τὸ ἐφαρμόζει, τὸ θέλει ὅμως, ὅπως εἴπαμε προηγουμένως.  ᾿Επίσης ζητᾶ τὸ θεϊκό, ἂς μὴ τὸ μπορεῖ.  Τὸ θέλει νὰ ὑπάρχει κι᾿ ἂς τὸν ἐλέγχει, κι᾿ ἂς τὸ ἀποφεύγει, κι᾿ ἂς τὸ πολεμᾶ ἐνίοτε.

Ν.Κ. Αὐτὸν τὸν δίαυλο τῆς ἐπικοινωνίας μὲ τὸν Θεό, ποὺ εἶναι ἡ ἀποστολὴ τοῦ μοναχισμοῦ στὴ σημερινὴ κοινωνία καὶ πραγματικότητα, τὸν βλέπετε νὰ εἶναι κάτι ποὺ αὐξάνει ἢ συρρικνώνεται;

π.Ν.Χ. ᾿Εγὼ νομίζω ὅτι συρρικνώνεται, δηλαδή, ὑπάρχει μιὰ ἄνθηση τοῦ μοναχισμοῦ καὶ μιὰ ἀριθμητικὴ αὔξηση τῶν μοναχικῶν κλήσεων γιατί ὑπάρχει καὶ μία κοινωνικὴ κόπωση.  ᾿Αλλὰ ἡ κόπωση αὐτὴ βγαίνει κατόπιν στὴ μοναχικὴ ζωή.  Δὲν γεννᾶ ἡ ἐποχή μας τόσο εὔκολα τοὺς ἁγίους, ὅπως τοὺς γεννοῦσαν οἱ ἄλλες ἐποχές.  Τώρα γεννάει ὴ῏ἣἆ῟ὦὸἶὖ, μηχανάκια, τεχνολογία.  Καὶ ἐμεῖς ποὺ γινόμαστε μοναχοί, εἴμαστε προϊόντα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς καὶ ἔχουμε πιάσει ἐπάνω μας αὐτὴ τὴ λέρα τῆς ἀνθρώπινης διάστασης ὑπὸ τὴν διεστραμμένη της μορφή.  Εἶναι δύσκολο νὰ φύγει.  ῍Αν σκονισθεῖς λιγάκι, ρίχνεις νεράκι καὶ φεύγει. ῍Αν πέσει λάδι, θέλεις σαπούνι.  ῍Αν λερωθεῖς μὲ πίσσα ἢ μελάνη, θέλει πολὺ νὰ μουσκέψεις καὶ νὰ τρίβεσαι γιὰ μέρες.  ῎Ετσι συμβαίνει καὶ σήμερα.  ῾Η σύγχρονη λέρα τῆς ἁμαρτίας εἶναι δυσεξάλειπτη.

          Βέβαια ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ πάλι λειτουργεῖ.  Καὶ σήμερα ὑπάρχουν ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ.  Νομίζω ὅμως ὅτι αὐτὸ ποὺ παίρνουμε συνολικὰ ὡς αἴσθηση εἶναι ὅτι εἶναι πεσμένος καὶ ὁ μοναχισμός μας, πεσμένη καὶ ἡ ᾿Εκκλησία μας, πεσμένο τὸ ἡρωϊκὸ φρόνημα, πεσμένες οἱ πνευματικὲς ἀξίες.  ῞Ενα πρᾶγμα δὲν εἶναι πεσμένο, ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.  Αὐτὴ θὰ μένει ἀμείωτη καὶ ἀναλλοίωτη γιὰ πάντα.  Παρὰ τὴ δυσκολία ποὺ παρουσιάζει ἡ μετοχή της, ἅγιοι πάντοτε θὰ ἐμφανίζονται, ἄνθρωποι τοῦ Θεοῦ πάντοτε θὰ ὑπάρχουν καὶ θαύματα τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ φανερώσεις τῆς χάριτος Του, πάντοτε θὰ ἐπιτελοῦνται μέσα στὸν πτωτικό μας κόσμο.

Ν.Κ. Αὐτὴ, τὴν ἁγιότητα, ἡ ὁποία τόσο σπανίζει τὴν ἐποχή μας, πάλι σὲ σχετικὸ βαθμὸ μὲ ἄλλες ἐποχές, τὴν βλέπετε νὰ εἶναι σὲ μία φθίνουσα κατάσταση;  Μιλήσατε γιὰ τὸ μοναχισμὸ ποὺ ἐκεῖ φαίνεται βέβαια νὰ ἐπιβιώνει ἔστω μὲ μιὰ διαφορετικὴ μορφή.  Βλέπετε τὴν ἁγιότητα σήμερα καθόλου δυνατὴ μέσα στὸ κόσμο, δηλαδὴ μπορεῖ νὰ εἶναι κανεὶς ἅγιος στὴ σημερινὴ ᾿Αθήνα, στὴ σημερινὴ Πάτρα;

π.Ν.Χ. Κατ᾿ ἀρχὰς ἡ ἁγιότητα δὲν εἶναι φθίνουσα, διότι ἁγιότητα δὲν εἶναι ἡ ἠθικὴ τελείωση καὶ ποιότητα.  ᾿Αλλὰ ἁγιότητα εἶναι ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία πάντοτε ὑπάρχει, καὶ μέσα στὸν κόσμο μας, μὲ ποικίλες μορφές.  ῎Αλλες ἐποχὲς ὑπῆρχε μὲ τὴν μορφὴ τῶν σπουδαίων ἀσκητικῶν κατορθωμάτων.  Στοὺς πρώτους αἰῶνες μὲ τὴν μορφὴ τῶν μαρτυρίων.  ῎Αλλοτε βοηθοῦσαν οἱ συνθῆκες τῆς γενικώτερης πτωχείας στὸ νὰ μὴν ὑπάρχει τόσος φιλοϋλισμός ποὺ ὑπάρχει στὴν ἐποχή μας.  Στὴν ἐποχή μας ἡ ἁγιότητα εἶναι ὁ πρακτικὸς βίος.  Τὸ νὰ ζεῖ κανεὶς μέσα ἀπ᾿ τὴ κόπωση τοῦ ἐνορχηστρωμένου αὐτοῦ βομβαρδισμοῦ τῶν ἁμαρτωλῶν ἐρεθισμάτων, τὴν προσδοκία τοῦ Θεοῦ, ἴσως ὄχι τὴν ἐμπειρία, αὐτὸ εἶναι ἁγιότητα.

          Αὐτοὶ ποὺ λιγοστεύουν, ἀλλὰ ὑπάρχουν ἀκόμη, εἶναι οἱ μέτοχοι τῆς ἁγιότητος, οἱ ἅγιοι.  ῎Ισως μποροῦμε ἐμεῖς σὲ λίγα μέτρα νὰ φθάσουμε.  Αὐτὰ ὅμως ἔχουν μεγάλη ἀξία.  ῾Αγιότητα δὲν εἶναι τὸ μέτρο, εἶναι ἡ ἀξία.  Δὲν εἶναι τὸ μέγεθος τοῦ ἀνθρώπινου κατορθώματος, εἶναι τὸ πῶς οἰκονομεῖ ὁ Θεὸς νὰ φανερώνεται.  ῞Αγιοι δὲν εἶναι αὐτοὶ ποὺ τοὺς θαυμάζουμε γιὰ τὰ κατορθώματά τους.  ῞Αγιοι εἶναι αὐτοὶ ποὺ τὸν Θεὸ δοξάζουνε μὲ τὴν ἀγάπη τους.  ῞Οταν μέσα στὶς τόσες πολλὲς προκλήσεις, ἕνας λίγο κατορθώνει, αὐτὸ εἶναι τῆς ἰδίας βαρύτητος ὅταν μὲ τὶς μισὲς προκλήσεις κάποιος κάνει τὸ διπλάσιο.  Καὶ σήμερα, δόξᾳ τῷ Θεῷ, ὑπάρχει ἁγιότης.  ῾Υπάρχουν καὶ οἱ ἑστίες τῆς θεϊκῆς παρηγοριᾶς καὶ οἱ ἀφορμὲς τῆς δόξης Του.  ῾Υπάρχουν ἅγιοι.  Ζεῖ ὁ Θεός.

Ν.Κ. ᾿Απὸ τὴν ἐμπειρία σας μοναστικῶν κέντρων ὅπως εἶναι τὸ ῞Αγιον ῎Ορος, βλέπετε τὰ μοναστικὰ αὐτὰ κέντρα σιγὰ-σιγὰ νὰ ἐξελίσσονται σὲ πόλους ὅπου ἀπὸ τὴν μιὰ μεριὰ ὑπάρχουν οἱ θεματοφύλακες τῶν παραδόσεων ἀλλὰ καὶ τῶν θησαυρῶν ὡς τύπου μουσιακοῦ ἂν θέλετε, οἱ μοναχοί, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἄνθρωποι ἐξουθενωμένοι ἀπὸ τὸ βάρος καὶ τὴν κόπωση τῆς ζωῆς ποὺ πᾶνε γιὰ κάποια ἀνάσα τύπου τουριστικῆς ἀναζήτησης, οἱ ἐπισκέπτες;  Τί ἐπιπτώσεις ἔχει αὐτὸ πάνω στοὺς μοναχούς, οἱ ὁποῖοι, ὅπως εἴπατε, ἀναζητοῦν μὲ καθαρὲς καὶ ὁπωσδήποτε κατὰ ἕνα μεγάλο βαθμὸ εἰλικρινεῖς ἐπιθυμίες καὶ προθέσεις, νὰ κρατήσουν ἀνοιχτοὺς τοὺς διαύλους ἐπικοινωνίας μεταξὺ Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων;

π.Ν.Χ. ῾Οπωσδήποτε τὸ καλύτερο κίνητρο γιὰ νὰ ἐπισκεφθεῖ κανεὶς τὸ ῞Αγιον ῎Ορος, δὲν εἶναι οἱ θησαυροί, ἢ ἡ ὄμορφη φύση, ἢ ἡ ξεκούραση ἀπὸ τὸν κουραστικό μας κόσμο ἢ κάποιο ἱστορικὸ ἐνδιαφέρον.  ῞Ολα ὅμως αὐτὰ εἶναι δικαιολογημένα, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ἐπηρεάζουν τὴ ζωὴ τῶν μοναχῶν.  ᾿Αναγκάζονται, ἀντὶ νὰ φιλοξενοῦν 4-5 ἀνθρώπους ποὺ διψοῦν γιὰ ἀλήθεια, νὰ φιλοξενοῦν καὶ ἑκατὸ ἀνθρώπους τὴ μέρα ποὺ φέρονται ἴσως καὶ περίεργα.  Βέβαια ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἀπὸ αὐτοὺς συγκλονίζονται ἀπὸ αὐτὰ ποὺ βλέπουν, γυρίζουν ἐντελῶς ἀλλαγμένοι, πολλοὶ ἐξομολογοῦνται καὶ μεταστρέφεται ἡ ζωή τους.  Αὐτὸ ἐγὼ τὸ ζῶ ἐδῶ, ποὺ εἶναι μετόχι τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους.

          ῍Αν τὸ δεῖ κανεὶς στενά, αὐτὸ βλάπτει τοὺς μοναχούς.  Τοὺς ἐκτρέπει ἀπὸ τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς τους.  ῍Αν τὸ δεῖ εὐρύτερα, αὐτὸ οἰκοδομεῖ τὴ σωτηρία τῶν ψυχῶν.  Τελικῶς, ὁ μοναχὸς θυσιάζεται, κάνει τὴ διακονία τῆς ἀγάπης του, ἐκτρέπεται ἀπὸ τὸ πρόγραμμά του καὶ τὸ θέλημά του καὶ ὁ Θεὸς μὲ ἄλλους τρόπους τοῦ δίνει τὴ χάρι Του.  ῎Οχι μὲ τὰ κατορθώματα καὶ τὶς προσπάθειές του, ἀλλὰ μὲ τὴν ὑπακοὴ στὸ ἔργο τῆς σωτηρίας.  Καλύτερα νὰ χαλάσουν τὰ μοναστήρια ἂν εἶναι νὰ γεμίσει ὁ παράδεισος.  ῾Απλῶς χρειάζεται νὰ προσέχουν οἱ μοναχοὶ μήπως καὶ αὐτοὶ στὸ τέλος χάσουν τὸ πνεῦμά τους καὶ, ἀντί νὰ ἀλλάζει ὁ κόσμος ἀλλάζουν οἱ ἴδιοι.  Δὲν πρέπει νὰ γίνουν σὰν κι ἐμᾶς.  Οἱ μοναχοὶ εἶναι ἀπὸ μᾶς, ἀλλὰ δὲν εἶναι σὰν ἐμᾶς.  Αὐτὸ πρέπει νὰ μείνει.  Καὶ τὸ δεύτερο, θὰ πρέπει τὴν ἐργασία τους τὴν πνευματική, τὴν προσευχή, νὰ τὴν ἐπιτελοῦν.  Κάποτε θὰ κλείνει τὴν πόρτα του ὁ μοναχός.  Οὔτε τὸ φρόνημα οὔτε ἡ κύρια ἀποστολή του πρέπει νὰ ἀλλοιωθεῖ.

Ν.Κ. ᾿Απὸ τὴν πραγματικότητα καὶ τὴν ἐμπειρία σας γιὰ τὸ τί συμβαίνει στὸ ῞Αγιον ῎Ορος τὰ τελευταῖα εἴκοσι χρόνια, βλέπετε καθόλου τὸ φρόνημα νὰ ἀλλοιώνεται;  

π.Ν.Χ. Νομίζω πὼς καὶ ναὶ καὶ ὄχι.  Δηλαδὴ κατ᾿ ἀρχὰς ἡ περίοδος τῶν εἴκοσι ἐτῶν εἶναι πολὺ μικρὴ γιὰ νὰ δεῖ κανεὶς τὶς βαθειὲς ἀλλαγές.  Θὰ φανοῦν αὐτὲς ἀργότερα.  Τὸ ῞Αγιον ῎Ορος περνάει ἀκόμη τοὺς κραδασμοὺς μιᾶς ἀνανεώσεως ξαφνικῆς μὲ νέους στὴν ἡλικία, μὲ νέους στὴ μοναχικὴ ἐμπειρία.  ῞Ενα κουρασμένο, παρηκμασμένο, ἀλλὰ πνευματικὸ ῞Αγιον ῎Ορος δέχθηκε κουρασμένους ἀπὸ τὸν κόσμο, ἄπειρους καὶ μὴ καλλιεργημένους, ὅπως παλιὰ, ἀνθρώπους.  Αὐτὸ σὲ ἀνθρώπινο ἐπίπεδο.   Τὶς κλήσεις ὅμως ὁ Θεὸς τὶς ἔβαλε.  Γι᾿ αὐτὸ ὁ Θεὸς θὰ δείξει τὰ ἀποτελέσματα.  ᾿Εγὼ τὰ βλέπω ὅλα αὐτὰ ὡς μιὰ εὐλογία ποὺ οἰκονόμησε ὁ Θεὸς ἔτσι νὰ ἔλθει στὴ ζωὴ τῆς ᾿Εκκλησίας μας καὶ τοῦ κόσμου ὁλόκληρου.  Μέσα ἀπὸ τὰ πολλὰ λάθη καὶ τὰ στραβὰ ποὺ ἴσως γίνονται μπορεῖ πάλι ταπεινὰ νὰ ἐμφανίζεται ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ.

᾿Ορθοδοξία καὶ Σύγχρονα Βιοηθικὰ διλήμματα

Ν.Κ. Γιὰ νὰ τελειώσουμε, θὰ ἔλθω σ᾿ ἕνα κεφάλαιο ποὺ εἶναι σημαντικὸ καὶ ποὺ εἶναι κοντὰ στὶς γνώσεις καὶ ἐμπειρία σας ὡς θετικοῦ ἐπιστήμονα. Θὰ ἤθελα νὰ μιλήσουμε λίγο γιὰ τὴν ᾿Ορθοδοξία καὶ τὶς σύγχρονες ἐπιστημονικὲς καὶ τεχνολογικὲς ἐξελίξεις.  ᾿Ιδιαίτερα θὰ ἤθελα νὰ ἐπικεντρωθοῦμε κάπως στὶς ἐξελίξεις τοῦ βιοτεχνολογικοῦ καὶ ἰατρικοῦ χώρου.  ᾿Εδῶ νομίζω συντελοῦνται πιὰ ἀξιόλογες ἐξελίξεις ποὺ γεννοῦν σημαντικὰ ἠθικὰ προβλήματα.

          ᾿Αφ᾿ ἑνὸς μὲν γνωρίζουμε ὅτι ἡ τεχνολογικὴ πρόοδος καὶ ἐπιστημονικὴ γνώση στὸ χῶρο αὐτὸ ἔχει παρατείνει τὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου.  Στατιστικὰ δηλαδή.  ᾿Απὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ διατηροῦνται στὴ ζωὴ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ὑπὸ ἄλλες συνθῆκες θὰ πέθαιναν φυσιολογικά.  Γεννᾶται λοιπὸν ἕνα ἠθικὸ πρόβλημα τῆς λειτουργίας καὶ ἐφαρμογῆς τῆς ὅλης βιολογικῆς καὶ ἰατρικῆς ἐπιστημονικῆς τεχνολογίας πάνω στὴ ζωὴ καὶ τὰ ἠθικὰ ζητήματα τὰ ὁποῖα δημιουργεῖ.  Καὶ θὰ ἤθελα ἐδῶ τὴ γνώμη σας καθὼς ἐπίσης καὶ σ᾿ αὐτὸ τώρα ποὺ ἔχει τεθεῖ στὶς σύγχρονες κοινωνίες καὶ ὄχι μόνο στὶς δυτικὲς χῶρες, τὸ λεγόμενο πρόβλημα τῆς εὐθανασίας.  Θὰ παρακαλοῦσα τὴ γνώμη σας σ᾿ αὐτὰ ἀπὸ μιὰ ᾿Ορθόδοξη θεώρηση, καὶ κάτα πόσο ἡ ἐξέλιξη αὐτή, σὲ κάποιο σημεῖο βγαίνει ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια καὶ ἔξω ἀπὸ τὸν ἔλεγχο ὁρισμένων καταστάσεων.

π.Ν.Χ. Βέβαια, τὸ θέμα αὐτό, τὸ κάθε θέμα βιοηθικῆς εἶναι θέμα μιᾶς ξεχωριστῆς καὶ πολὺ καλὰ μελετημένης συνεντεύξεως.  Θὰ εἶναι πολὺ μεγάλο λάθος νὰ προσπαθήσω νὰ πῶ κάτι σ᾿ αὐτὸ τὸ χῶρο τὴ στιγμὴ ποὺ ἀκόμη ἡ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία δὲν ἔχει διατυπώσει ἐπίσημη ἄποψη.  Καὶ δὲν θὰ τὸ κάνω αὐτὸ τὸ πρᾶγμα.  Μπορῶ ὅμως νὰ πῶ δυὸ-τρία πράγματα ἔξω-ἔξω καὶ γενικὰ γιὰ τὸ θέμα τῶν ἀναπαραγωγικῶν τεχνολογιῶν ἀφ᾿ ἑνὸς καὶ τῆς εὐθανασίας ἀφ᾿ ἑτέρου, μιὰ ποὺ τὸ πρῶτο κυριαρχεῖ στην ἰατρικὴ πράξη, τὸ δὲ δεύτερο ἤδη νομιμοποιήθηκε στὴν Αὐστραλία, στὴν ῾Ολλανδία, κ.λπ.

          Κατ᾿ ἀρχὰς στὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη, ἡ βιολογικὴ ζωὴ εἶναι μεγάλο δῶρο ἀπὸ τὸ Θεὸ, ἀλλὰ ὄχι τὸ μεγαλύτερο. Τὸ μεγαλύτερο δῶρο εἶναι ἡ πνευματικὴ ζωή.  Διότι εἴτε ζήσει ἕνας ἄνθρωπος 50 χρόνια, εἴτε ζήσει 70 χρόνια τὸ ἴδιο εἶναι· ἕνα τίποτε μέσα στὴν ἱστορία καὶ μέσα στοὺς αἰῶνες.  ῍Ας πάρουμε ἕνα παράδειγμα.  ῾Ο Κολοκοτρώνης πέθανε τὸ 1843 καὶ ὁ Κανάρης τὸ 1870.  Κάνει καμμιὰ διαφορὰ γιὰ σᾶς;  ᾿Εμένα ἡ μία γιαγιά μου πέθανε τὸ 1962, ἡ ἄλλη τὸ 1960.  ῍Αν εἶχαν πεθάνει τὸ 1985, πάλι τὴν ἴδια αἴσθηση θὰ εἶχα, ὅτι φύγανε.  ᾿Επειδὴ ἀκριβῶς ἐπίκεντρο τῆς ζωῆς εἶναι ὁ Θεὸς κατὰ τὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη, ἡ βιολογικὴ ζωή, ἔχει τὴν ἀξία της ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ἡ πνευματικὴ ζωή,  εἶναι ἡ ὄντως ζωὴ.  Στὴν ἀντίληψη ἄλλων χριστιανῶν κέντρο εἶναι ὁ ἄνθρωπος καὶ τὸ παρόν.  Γι᾿ αὐτὸ ἡ βαρύτητα τῆς παρούσης ζωῆς εἶναι δυσανάλογα μεγάλη.  Στὴν ᾿Ορθόδοξη ἀντίληψη κέντρο εἶναι ὁ Θεὸς καὶ τὸ μέλλον, τὸ αἰώνιο μέλλον.  Εἴμαστε πιὸ πολὺ αὐτὸ ποὺ θὰ γίνουμε, θεοὶ κατὰ χάριν, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ τώρα εἴμαστε, ἄνθρωποι.  Αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο εἴμαστε κεκλημένοι, ἁγιότητα, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ κάνουμε, ἁμαρτίες.  Αὐτὸ ποὺ ἀποτελεῖ τὴ ζωή μας στὴ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, τὸ αἰώνιο μέλλον, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ προσδιορίζει τὸ πέρασμά μας σ᾿ αὐτὸ τὸν κόσμο, τὸ πρόσκαιρο παρόν.  ῾Η βιολογικὴ ζωὴ ἀποκτᾶ ἔτσι ἀνυπολόγιστη ἀξία λόγῳ τῆς πνευματικῆς. Τὸ παρὸν λόγῳ τοῦ μέλλοντος.

          Στὶς μέρες μας συμβαίνουν πολλὰ παράξενα στὰ θέματα τῆς ζωῆς.  ᾿Ενῶ μιλᾶμε ἐκτενῶς γιὰ τὴν ἀξία τῆς ζωῆς, συστηματικὰ καὶ μεθοδευμένα παρεμποδίζουμε τὶς γεννήσεις στὸν ...πολιτισμένο κόσμο.  ᾿Ενῶ ἀγωνιωδῶς καταξοδευόμεθα στὰ θέματα ὑγείας καὶ παρατάσεως ζωῆς, νομιμοποιοῦμε τὴν εὐθανασία.  ῎Ετσι στὶς ἀναπαραγωγικὲς τεχνολογίες ὑπάρχει ἕνας διχασμός.  ῾Η μία ὁμάδα τεχνολογιῶν εἶναι ἐκεῖνες οἱ ὁποῖες ἐκεῖ ποὺ ἡ φύση λέει ναί, ἐκεῖνες λένε ὄχι. Τέτοιες εἶναι ἡ ἔκτρωση, οἱ ἀντισυλληπτικὲς τεχνολογίες, ἡ στειροποίηση.  Καὶ ἡ ἄλλη οἰκογένεια τεχνολογιῶν εἶναι ἐκεῖνες ποὺ προσπαθοῦν νὰ λένε ναὶ ἐκεῖ ποὺ ἡ φύση λέει ὄχι.  Τέτοιες εἶναι ἡ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση, ἡ ἑτερόλογη ἢ ὁμόλογη σπερματέγχυση, κ.ο.κ.  Στὴν οὐσία λοιπὸν ὁ ἀγώνας τῆς ἐπιστήμης δὲν εἶναι ἀγώνας γιὰ τὴ ζωὴ ἀλλὰ εἶναι ἀγώνας κατὰ τῆς φύσεως.  Πῶς λοιπὸν νὰ μὴν ζητοῦμε τὸν καθορισμὸ κάποιων κριτηρίων καθοριστικῶν τῆς ἀνθρώπινης παρέμβασης στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς, στὴ γέννηση τῆς ψυχῆς;

          ᾿Ανάλογη ἀντιφατικότητα ὑπάρχει καὶ στὰ θέματα τοῦ τέλους τῆς ζωῆς, ὅπως αὐτὸ τῆς εὐθανασίας, ἐκεῖ ποὺ παλεύει ὁ πόνος μὲ τὸ χρόνο.  ῾Ο πόνος ποὺ εἶναι δικός μας, συνέπεια τῆς πτώσεώς μας, μὲ τὸν χρόνο ποὺ εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ σὲ μᾶς.  Εἶναι περισσότερο εὐλογία θεϊκὴ ὁ χρόνος παρὰ ἐχθρὸς ὁ πόνος.

          Τὸ γεγονὸς τοῦ θανάτου, ὡς γεγονὸς κυρίως τῆς αἰωνιότητος, εἶναι ἀπείρως μεγαλυτέρας σημασίας τοῦ τρόπου τοῦ θανάτου ποὺ ἐπισυμβαίνει σ᾿ αὐτὴ τὴ ζωή.  Τὸ «πῶς» τῆς αἰωνίας καταστάσεως τῆς ψυχῆς εἶναι τελικὰ ποὺ μετράει στὸ θάνατο καὶ ὄχι τὸ «πῶς» τῶν τελευταίων στιγμῶν τοῦ σώματος στὴν πρόσκαιρη ζωή.  Αὐτὸ μπορεῖ να γεννήσει ὑπομονή, ἀνοχὴ καὶ ἀγάπη στοὺς γύρω, φροντίδα καὶ ἐμπιστοσύνη στὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, σεβασμὸ καὶ ταπείνωση στὴν ἀποδοχὴ τῶν δώρων Του.  Γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς καὶ γιὰ τὴν ᾿Εκκλησία ἡ εὐθανασία εἶναι ὁ χειρότερος πνευματικὰ θάνατος.

          Βέβαια ὑπάρχει καὶ ἡ ἄλλη πλευρά. Τελικὰ ὅλες αὐτὲς οἱ τεχνολογίες τῆς ὑποβοηθήσεως τοῦ ἀναπνευστικοῦ συστήματος παρατείνουν τὴ ζωὴ ἢ παρεμποδίζουν τὸν θάνατο;  Καὶ ἔχουμε τὸ δικαίωμα ἐμεῖς νὰ παρεμποδίσουμε τὸ θάνατο ὅταν ἔρχεται, καὶ ἕναν ἄνθρωπο νὰ τὸν καθιστοῦμε σ᾿ αὐτὴ τὴ κατάσταση τῆς ἀμφίβολης ζωῆς;  Εἶναι θέματα ποὺ πρέπει νὰ τὰ συζητήσουμε.

          ῞Οπως καταλαβαίνετε ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει μιὰ ἄλλη λογικὴ σ᾿ αὐτὰ τὰ θέματα· τὴ λογικὴ τῆς σωτηρίας τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ Θεοῦ.  ῎Ετσι μπορεῖ νὰ προκύψει ἡ σωτηρία ἑνὸς ζευγαριοῦ μέσα ἀπὸ τὴ δοκιμασία τῆς στειρότητος.  ῾Η φυσικὴ στειρότητα μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει σὲ πνευματικὴ γονιμότητα.  Ζευγάρια ποὺ δὲν γεννοῦν παιδιὰ μποροῦν νὰ γεννοῦν τὸν Θεό.  ῾Η ᾿Εκκλησία δέχεται φιλάνθρωπα τὴν ἰατρικὴ παρέμβαση, ἀλλὰ μέσα στὸ πνεῦμα τῆς προσδοκίας τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ περισσότερο καὶ ὄχι ἑνὸς παιδιοῦ στὸ ὁποῖο θὰ προσφέρουμε τὴν κληρονομιὰ τῆς ἐγωϊστικῆς μας ἀγάπης.  Συνήθως τὸ παιδί, καὶ ὄχι «τὰ παιδιά», τὸ θέλουμε γιὰ μᾶς σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο καὶ ὄχι γιὰ τὸ ἴδιο καὶ τὸν Θεὸ στὴν αἰωνιότητα.  Δὲν εἶναι τόσο τὸ ὅτι οἱ γονεῖς θέλουν νὰ κάνουν παιδιά, ἀλλὰ τὸ γιατί θέλουν.  Μ᾿ αὐτὸ δὲν ἔχει ἀσχοληθεῖ κανείς.  ῾Η ᾿Εκκλησία βλέπει τὰ παιδιὰ ὄχι ὡς φυσικὲς προεκτάσεις δικές μας, ἀλλὰ ὡς πνευματικὲς προεκτάσεις τοῦ Θεοῦ.  ῎Ετσι πολλαπλασιάζεται ὁ Θεός.  Γιατί ὅταν ἀρχίζει ἡ ζωή, ἀρχίζει ἡ ψυχή.  Καὶ εἶναι πολὺ 1/2ραῖο γιατὶ κάθε ψυχὴ εἶναι μιὰ ἀνάσα τοῦ Θεοῦ, μιὰ πνοή Του.  ῎Εχει ἱερότητα ἡ ἀρχὴ τῆς ζωῆς ὅπως ἔχει ἱερότητα καὶ ἡ μορφὴ τῆς ζωῆς.

          ῍Ας ἔλθουμε τώρα στὸ θέμα τῆς γενετικῆς μηχανικῆς.  Σήμερα ἡ γενετικὴ μηχανικὴ ἀρχίζει πολὺ νὰ συζητάει καὶ ἐνδεχομένως νὰ παίζει ὄχι ἁπλῶς μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς. Κεντρικὴ θέση στὰ ἐνδιαφέροντά της ἡ δημιουργία νέων μορφῶν ζωῆς.  Πολυδιατυμπανίστηκε τὸ θέμα αὐτὸ τοῦ ἀνθρωπίνου γονιδιώματος, τὸ ῍῟ἣὰὃ ὼὸὃ῏ἣὸ ἆἶ῏ἢὸὴὦ, ὅπως καὶ τὰ θέματα τῆς γονιδιακῆς θεραπείας.  ῎Ελεγαν ὅτι ἀπὸ τὸ 1990 μέχρι τὸ 1995 θὰ ἔχει γίνει ἡ πλήρης χαρτογράφηση τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος, δηλαδὴ ὁ ἀκριβὴς προσδιορισμὸς τῆς θέσεως τῶν γονιδίων μέσα στὸ ἲΝΑ, κ.λπ. καὶ ἡ θεραπεία ἢ καὶ πρόληψη ἀσθενειῶν μὲ ἀντικατάσταση τῶν προβληματικῶν γονιδίων.  Τὰ πράγματα δὲν εἶναι βέβαια τόσο εὔκολα.

          ῍Ας ὑποθέσουμε ὅμως ὅτι ὅλα πηγαίνουν καλά, ὅτι τελικὰ ἔφθασε ἡ ἐπιστήμη νὰ κάνει ἀξιόλογα ἐπιτεύγματα σ᾿ αὐτὸν τὸν τομέα.  Γιατί ν᾿ ἀλλάξει τὴ μορφὴ τῆς ζωῆς ὁ ἄνθρωπος;  Τί ἀξία ἔχει νὰ ἔχουμε προκαθορίσει τὸ χρῶμα τῶν μαλλιῶν τοῦ παιδιοῦ μας, ὅταν στὰ 80 χρόνια ποὺ θὰ ἔχουμε ζήσει σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο δὲν θὰ ἔχουμε πάρει γεύση Θεοῦ.  Καὶ ὅπως εἶπα προηγουμένως ἡ ζωή μας εἶναι πιὸ πολὺ αὐτὸ ποὺ θὰ γίνουμε ἀπὸ αὐτὸ ποὺ τώρα εἴμαστε.  Συνεπῶς θὰ χάσουμε τὸ ἄλλο καὶ θὰ ἔχουμε περάσει ἐδῶ μιὰ ζωὴ χωρὶς τὴν προοπτικὴ τῆς ἄλλης.  Σ᾿ αὐτὸ εἶναι ἀντίθετη ἡ ᾿Εκκλησία.  Αὐτὴ πιστεύει  στὸ σεβασμὸ τῆς ζωῆς ὡς δώρου τοῦ Θεοῦ, ὄχι ὅμως ὡς πηγῆς τοῦ ἀγαθοῦ.  Τὸ μέγιστο ἀγαθὸ εἶναι ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή μας.

Ν.Κ. Στὴν περίπτωση ὅμως ποὺ μιὰ τέτοια τεχνολογία ἢ μιὰ τέτοιου εἴδους γνώση ἐπιτρέπει π.χ. σ᾿ ἕνα ζευγάρι νὰ διαγνώσει τὴν τυχὸν διὰ βίου ἀναπηρία τοῦ ἐμβρύου καὶ ἀνάλογα νὰ ἀποφύγει αὐτὴ τὴ γέννηση ἤ, ἂν ὑπάρχει περίπτωση θεραπείας, ὄχι, ἐσεῖς τί νομίζετε;

π.Ν.Χ. Αὐτὸ θὰ ἦταν πολὺ καλὸ στὴν περίπτωση τῆς θεραπείας.  Τί 1/2ραῖο πρᾶγμα νὰ βοηθήσουμε τὴν προαγωγὴ τῆς ζωῆς παράλληλα μὲ τὴν παραγωγή της!  ᾿Αλλὰ ὅπως γνωρίζετε σ᾿ ὅλα αὐτὰ τὰ θέματα τοῦ προγεννητικοῦ ἢ περιγεννητικοῦ, ὅπως λέγεται, ἐλέγχου, κυρίως τὸ θέμα τίθεται, ὅπως κι ἐσεῖς τὸ θέσατε, στὸ ἂν γίνει διακοπὴ τῆς κύησεως ἢ ὄχι.  ῍Αν θὰ γεννηθεῖ ἕνα παιδάκι μὲ μιὰ ἀναπηρία ἢ ὄχι.  Γιατί ἡ κοινωνία μας δὲν ἀντέχει νὰ μεγαλώσει ἕνα παιδάκι μὲ μιὰ ἀναπηρία;  Νὰ τὸ φροντίσει, νὰ ἐνισχύσει τοὺς γονεῖς, νὰ καλλιεργηθεῖ μὲ σπάνιες ἀρετὲς τὸ περιβάλλον;  

          Γνωρίζω μιὰ οἰκογένεια ποὺ ἔχει ἕνα παιδάκι ποὺ γεννήθηκε τετραπληγικὸ ἀπὸ ἰατρικὸ λάθος μᾶλλον.  Τὸ παιδάκι αὐτὸ ὅσο μεγαλώνει τόσο βαρύτερο γίνεται.  Τώρα εἶναι δέκα χρονῶν καὶ δὲν μποροῦν πλέον νὰ τὸ σηκώσουν.  Μόνο ποὺ τὸ βλέπεις τὸ λυπᾶσαι καὶ εἶναι ἕνα ἀγγελούδι.  Αὐτὸ ὅμως τὸ ἴδιο παιδὶ ἔχει βγάλει αἰσθήματα πόνου ναί, ἀλλὰ καὶ ταπεινώσεως, ἀγάπης, ἀνιδιοτέλειας, αὐτοθυσίας στοὺς γονεῖς.  Αἰσθήματα ποὺ ἔχουν σχέση μὲ τὴ σωτηρία τους.  Αὐτοὶ οἱ ἴδιοι γονεῖς δὲν θέλουν οὔτε ν᾿ ἀκούσουν ὅτι τὸ παιδί τους θὰ πεθάνει.  Καὶ ἂς βασανίζονται, τὸ λατρεύουν.  Καὶ αὐτὸ εἶναι κοινὴ ἐμπειρία.  Δὲν ξέρω ἂν ὑπάρχουν γονεῖς ποὺ ἔχουν ἕνα τέτοιο παιδὶ καὶ εὔχονται νὰ πεθάνει.  Καὶ ὅμως καὶ οἱ ἴδιοι γονεῖς ἂν εἶχαν κάνει προγεννητικὸ ἔλεγχο καὶ διαπίστωναν τότε τὴν πάθηση τοῦ παιδιοῦ τους, κατὰ πᾶσα πιθανότητα θὰ ἀρνοῦντο νὰ φέρουν στὸν κόσμο ἕνα τέτοιο παιδάκι και θἄκαναν τὸν φτωχὸ ἀπὸ ἀγάπη κόσμο μας ἀκόμη φτωχότερο καὶ τὸν πλούσιο σὲ φιλαυτία ἀκόμη ἐγωϊστικότερο.  ῎Ετσι θὰ εἴχαμε ἔναν ἄγγελο λιγότερο ποὺ νὰ μᾶς θυμίζει ὅτι ζοῦμε σ᾿ ἕνα πτωτικὸ κόσμο μὲ ἔντονη τὴν ἐλπίδα τοῦ αἰώνιου θεϊκοῦ κόσμου.

          ῾Ο θάνατος, εἴτε τὸ θέλουμε εἴτε ὄχι, θὰ ὑπάρχει.  ῾Η σιγουρότερη κληρονομιὰ ποὺ ὅλοι μας ἔχουμε καὶ μεταφέρουμε στὰ παιδιά μας εἶναι τὸ στίγμα τοῦ θανάτου.  Ποιά ἀρρώστεια εἶναι χειρότερη ἀπὸ τόν θάνατο;  ῾Η ᾿Εκκλησία προτείνει ἕναν ἄλλου εἴδους προγεννητικὸ ἔλεγχο.  Αὐτὸν ποὺ κάνει τὰ ζευγάρια νὰ συνειδητοποιοῦν ὅτι δὲν φέρνουν μιὰ ζωὴ σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο, ἀλλὰ γεννοῦν μιὰ ψυχὴ γιὰ τὴν αἰώνια ζωή.  Μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια τὸ κάθε παιδάκι εἶναι μιὰ ψυχούλα, ἕνα ἀγγελούδι, μιὰ πνοὴ τοῦ Θεοῦ μὲ στίγματα πτωτικὰ ποὺ ὅμως ἐνῶ ταπεινώνουν δὲν ἀπογοητεύουν.  Δὲν θὰ τὴν διακόψουμε ἐμεῖς αὐτὴν τὴν κύηση.  Διότι ἡ ἔκτρωση δὲν εἶναι ἔκτρωση ἑνὸς ἐμβρύου ἀπὸ τὴν κοιλιὰ τῆς μητέρας του, ἀλλὰ εἶναι ἔκτρωση μιᾶς ψυχῆς ἀπὸ τὴν ἀγκαλιὰ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς δικῆς μας ψυχῆς ἀπὸ τὸ θέλημά Του.

Ν.Κ. Διακρίνω σ᾿ αὐτὰ ποὺ λέμε ὅτι ἡ θέση τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας δὲν εἶναι μὲν θέση ἀντιεπιστημονικὴ ἢ θέση ἐναντίον τῆς ἔρευνας, πρέπει ὅμως αὐτὴ ἡ ἔρευνα νὰ γνωρίζει τὰ ὅριά της.

π.Ν.Χ. Ποιός θὰ ἔλεγε τὸ ἀντίθετο;  Τὰ ὅρια ὅμως αὐτὰ πρέπει νὰ εἶναι σαφῆ καὶ ἀδιαπραγμάτευτα.  ῞Οταν, ἂς ποῦμε, γιὰ νὰ γεννηθεῖ ἕνα παιδὶ πρέπει νὰ νεκρώσουμε καμμιὰ δεκαριὰ ἄλλα γονιμοποιημένα ὠάρια, ποὺ εἶναι ἔμβρυα, ἡ ᾿Εκκλησία δὲν μπορεῖ αὐτὸ νὰ τὸ δεχθεῖ.  ῎Οχι μόνο ἡ ᾿Ορθόδοξη.  ᾿Απ᾿ ὅτι ξέρω κανένας ἄνθρωπος ποὺ πιστεύει σὲ θεὸ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ δεχθεῖ.

Ν.Κ. Μὰ καὶ ἡ ἐντελῶς ἐκκοσμικευμένη θεώρηση τοῦ θέματος παραδέχεται ὅτι ὅλη αὐτὴ ἡ ἐξέλιξη καὶ δραστηριότητα ἐνέχει πολλὰ διλήμματα σ᾿ ἐντελῶς ἀνθρωπιστικὸ ἐπίπεδο χωρὶς καμμιὰ μεταφυσικὴ διάσταση.

π.Ν.Χ. Πολὺ σωστά. Καὶ γι᾿ αὐτὸ τὸ λόγο τὰ περισσότερα κέντρα βιοηθικῆς ποὺ ὑπάρχουν δὲν εἶναι κέντρα ἐκκλησιαστικὰ ἀλλὰ ἀκαδημαϊκά.  Φοβᾶται ὁ ἴδιος ὁ κόσμος ἀπ᾿ αὐτὰ τὰ πράγματα.  Καὶ δυστυχῶς τὸ τρομερὸ εἶναι ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ καταλάβουμε τὸ τί ἀκριβῶς κάνουμε πρὶν φθάσουμε στὸ ἀποτέλεσμα.  Δὲν μποροῦμε νὰ προλάβουμε οὔτε νὰ προβλέψουμε.  Καὶ παίζουμε.  Αὐτὰ τὰ παιχνίδια τί τὰ θέλουμε;

Ν.Κ. Δὲν θεωρεῖται πρόοδος αὐτὸ ἀπὸ τὴν ᾿Ορθόδοξη παράδοση;

π.Ν.Χ. Ποιό τὸ παιχνίδι μὲ τὴ ζωή;

Ν.Κ. Ναί, γιατί ἡ ἔρευνα ἐνέχει κάποιο κίνδυνο, γιατὶ δὲν ξέρεις τί θὰ βγάλεις, ὅπως ξέρετε ἀπὸ ἐπιστημονικὴ ἐμπειρία.

π.Ν.Χ. Τὸ πρόβλημα δὲν εἶναι ἡ ἔρευνα.  Τὸ πρόβλημα εἶναι ἡ ἐφαρμογὴ τῆς ἔρευνας στὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ ζωή.  ᾿Εδῶ ἔχουμε τεράστια προβλήματα.  Μοῦ ἔφεραν ἀπόκομμα ἀπὸ ἐφημερίδα πρὶν τέσσερες μέρες ὅτι ἕνας δότης σπέρματος ἔχει πάνω ἀπὸ 200 παιδιά.  Καὶ δὲν ξέρει ὁ κακομοίρης καὶ πόσα πεθαμένα παιδιὰ ἔχει.  Διότι γιὰ νὰ γονιμοποιηθοῦν ὅλα τὰ ὠάρια τὰ ὁποῖα ἐμφυτεύθηκαν στὶς μήτρες τῶν γυναικῶν, αὐτὸς ἔδωσε σπέρμα μὲ τὸ ὁποῖο γονιμοποιήθηκαν χιλιάδες ὠάρια.  ῎Εχει λοιπὸν αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος 200 παιδιὰ μὲ διάφορες γυναῖκες, καὶ ἔχει δύο χιλιάδες, πέντε χιλιάδες πεθαμένα παιδιά.  Αὐτὸ τὸ πρᾶγμα σὲ τί βοηθάει;  Στὸ νὰ πληρώνεται καὶ νὰ δίνει τὸ σπέρμα του;  Τὸ σπέρμα εἶναι ζωή, εἶναι ἱερό.  ᾿Αλλοῦ πρέπει νὰ πηγαίνει.  Γι᾿ αὐτὸ σᾶς εἶπα ἂν τὸ ἀναλύσουμε τὸ θέμα προκύπτουν πολλά.  ᾿Εδῶ ἁπλῶς κάνουμε μιὰ νύξη.

Ν.Κ. Εἶναι ὁπωσδήποτε νύξη, γιὰ νὰ ποῦμε ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν κατὰ πόσο ἡ σημερινὴ ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία ἔχει ἀποκρυσταλλώσει πάνω στὰ θέματα αὐτὰ μιὰ διδασκαλία μέσα ἀπὸ τὴν παράδοσή της.  ᾿Αφ᾿ ἑτέρου δέ, πῶς ἐσεῖς ὡς ᾿Ορθόδοξος μοναχός, ὡς ἱερεὺς ὁ ὁποῖος ἔχει ἐνδιατρίψει στὰ θέματα αὐτὰ βλέπετε τὶς ἠθικὲς συνέπειες καὶ διαστάσεις τῶν σύγχρονων βιοϊατρικῶν ἐπιτευγμάτων;

π.Ν.Χ. ῾Η ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία καὶ παράδοση δὲν ἔχει ὡς στόχο της νὰ δώσει λύσεις στεγνά διατυπωμένες ὅσο νὰ δώσει φρόνημα ἀπὸ τὸ ὁποῖο μὲ σαφήνεια θὰ προκύπτουν οἱ λύσεις.  Εἶναι μιὰ διαφορὰ μὲ τὴ Δύση, ἡ ὁποία συνηθίζει νὰ κωδικοποιεῖ τὴν ἠθική της.  ῾Η ᾿Ορθόδοξη παράδοση δὲν ἔχει κύριο στόχο της τὸ τί θὰ κάνουμε ἀλλὰ τὸ πῶς θὰ γίνουμε.  Τὸ τί θὰ κάνουμε δὲν εἶναι τόσο ὅρος ἐσωτερικῆς πνευματικῆς μεταμορφώσεως ὅσο ἀποτέλεσμά της.

          Τὸ δεύτερο εἶναι ὅτι ὑπάρχει ἕνα σχετικὸ ἐνδιαφέρον.  Πάντοτε ἐδῶ σ' ὅλες τὶς ἐθνικὲς ἐπιτροπὲς προσκαλοῦνται καὶ ἐκπρόσωποι τῆς ᾿Εκκλησίας, κάποιοι ἀρχιερεῖς ποὺ ἀσχολοῦνται ἐπιμελῶς μὲ τὰ θέματα αὐτά.  ᾿Εμεῖς δὲ ἐδῶ στὸ Μετόχι μας, παρὰ τὸ ὅτι ἐγὼ εἶμαι μοναχός, ἐπειδὴ μοῦ ἐζητήθη ἱδρύσαμε τὸ πρῶτο ἐν ῾Ελλάδι Κέντρο Βιοϊατρικῆς ᾿Ηθικῆς καὶ Δεοντολογίας μὲ σκοπὸ τὴ συλλογὴ τῆς σχετικῆς βιβλιογραφίας, καὶ τὴ δημιουργία προϋποθέσεων ἀκαδημαϊκοῦ προβληματισμοῦ στὰ θέματα αὐτὰ ἀπὸ τὸν ὁποῖο θὰ βγεῖ ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ φρόνημα ποὺ θὰ ὁδηγήσει σὲ συγκεκριμένες θέσεις καὶ προτάσεις τὴν ᾿Εκκλησία καὶ θὰ βοηθήσει τὴν κοινωνία νὰ προβεῖ σὲ σχετικὲς νομοθετικὲς ρυθμίσεις.  Αὐτὸ φανερώνει ἕναν ἰδιαίτερο σεβασμὸ στὸ βάρος τῶν προβλημάτων ποὺ ὑπάρχουν, ἀλλὰ καὶ στὴ φοβερὴ δυνατότητα ποὺ ἔχουν οἱ δογματικὲς θεολογικὲς ἀλήθειες νὰ διατυπωθοῦν μέσα ἀπὸ τὸ κανάλι αὐτῆς τῆς σύγχρονης προβληματικῆς.  Καὶ αὐτὸ γίνεται.

Ν.Κ. Δηλαδὴ μέσα ἀπὸ μιὰ θεώρηση τῆς ζωῆς;

π.Ν.Χ. Βεβαίως, εἶναι αὐτὰ κανάλια μέσα ἀπὸ τὰ ὁποῖα μποροῦμε νὰ ποῦμε ἐμεῖς ὁρισμένα πράγματα.  Νὰ ἐκφρασθοῦμε γιὰ τὸν σεβασμὸ τῆς ζωῆς.  Νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν ψυχὴ καὶ τὴ ζωὴ ὡς ἀνάσας τοῦ Θεοῦ.  Νὰ παρουσιάσουμε τὴν ἠθικὴ ὡς πνευματικὴ ἐλευθερία καὶ ὄχι ὡς συνταγή.  Τώρα μᾶς δίνεται αὐτὴ ἡ εὐκαιρία. ᾿Αναλύουμε τὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς.  Κατανοοῦμε καλύτερα τὸ τέλος της.  Τί 1/2ραῖο πρᾶγμα!  Ποτὲ δὲν ὑπῆρχε τέτοια ἐπιμελὴς καὶ ἐνδελεχὴς ἐνασχόληση μὲ τὸ φαινόμενο τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου ὡς τώρα.  ῾Η ἐποχή μας μᾶς δίνει τὴ δυνατότητα.  Εὐκαίρια, λοιπόν.  Μὲ νέα διάλεκτο, τὸ ἴδιο μήνυμα.  Μετὰ ἀπὸ λίγα χρόνια, ἄλλο πρᾶγμα.  ῎Αλλη διάλεκτος, πάλι τὸ ἴδιο μήνυμα. Καὶ θὰ περνάει ὁ Θεὸς μέσα ἀπὸ τὴν ποικιλία τῶν διαύλων ποὺ μιλήσαμε νωρίτερα.

Ὀρθοδοξία καὶ Σύγχρονη Κοσμολογία

Ν.Κ. Εἶναι καὶ ἕνα τρίτο θέμα μέσα σὲ ὅλη αὐτὴ τὴν ἐπιστημονικὴ ἐξέλιξη τὸ ὁποῖο εἶναι ἐξ ἴσου μεγάλο καὶ ἐδῶ ἁπλῶς τὸ θίγουμε ἐντελῶς ἀκροθιγῶς.  Καὶ αὐτὸ εἶναι οἱ ἐξελίξεις στὴν σύγχρονη φυσικὴ καὶ κοσμολογία.

π.Ν.Χ. ᾿Εδῶ εἶναι πιὸ ἁπλᾶ τὰ πράγματα παρὰ τὸ ὅτι ἐμφανίζεται κάποια ἔνταση κυρίως στὸ πῶς δημιουργήθηκε ὁ κόσμος.  Κατ᾿ ἀρχὰς ἡ ῾Αγία Γραφή, τὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως, μέσα σ᾿ ἕνα κεφάλαιο περιγράφει ἁπλὲς ἀλήθειες ὄχι γιὰ τὸ πῶς ὅσο γιὰ τὸ ὅτι ὁ Θεὸς δημιούργησε τὸν κόσμο.  Δὲν εἶναι ἕνα βιβλίο Φυσικῆς ὅπως πολλοὶ θέλησαν νὰ τὴν παρουσιάσουν ἔτσι ἀπολυτοποιώντας ὁρισμένα πράγματα, κυρίως πάλι στὴ χριστιανικὴ Δύση.  Παρὰ ταῦτα ὑπάρχουν καὶ ἐνδείξεις γιὰ τὸ «πῶς» τῆς δημιουργίας ποὺ ἔρχεται σήμερα ἡ ᾿Επιστήμη καὶ τὶς ἐπαληθεύει.  Παράδειγμα τὸ ὅτι δημιουργήθηκε πρῶτα τὸ φῶς καὶ μετὰ ἡ ὕλη.  Αὐτὸ σήμερα τὸ ἀποδέχεται ἡ Φυσικὴ ἐπιστήμη καὶ εἶναι συμβατὸ μὲ τὶς σύγχρονες κοσμολογικὲς θεωρίες, ποὺ ὅλες δέχονται ὅτι τὸ σύμπαν ἄρχισε ὡς ἠλεκτρομαγνητικὴ ἀκτινοβολία, φῶς, καὶ μετὰ μὲ τὸ γνωστὸ φαινόμενο τῆς διδύμου γενέσεως πέρασε στὴ φάση τῆς ὕλης.  Καμμία ἀντίφαση στὸ «πῶς».  ῎Ισως στὸ «ποιός».  Τὸ «ποιός» ὅμως δὲν εἶναι τῆς ἐπιστήμης.

          ᾿Ενῶ ἡ Πίστη μιλάει γιὰ τὸν αἴτιο τῆς δημιουργίας καὶ δίνει ἁπλὲς μόνον ἐνδείξεις γιὰ τὸν τρόπο καὶ τὴ διαδικασία της, ἡ ᾿Επιστήμη ποὺ παλεύει μὲ τὸ δεύτερο, τὸ περισσότερο ποὺ μπορεῖ νὰ κάνει εἶναι νὰ ὑπαινιχθεῖ τὸ πρῶτο.  ῾Η Πίστη ἀσχολεῖται πρωτίστως μὲ τὸν Θεὸ ὡς πρόσωπο γι᾿ αὐτὸ καὶ Τὸν συναντᾶ παντοῦ ὡς ἐνέργεια, ἐνῶ ἡ ᾿Επιστήμη ποὺ ἀσχολεῖται -τόσο μπορεῖ- μὲ τὴν ἐνέργεια τῆς φύσεως δύσκολα -ἀπὸ μόνη της- ὁδηγεῖ στὸ Πρόσωπο τῆς δημιουργίας, τὸν Θεό.  ῍Αν ὅμως συνδυάσει κανεὶς τὰ δύο, δὲν εἶναι δυνατὸν μέσα ἀπὸ τὴν φυσικὴ γοητεία τῆς ᾿Επιστήμης νὰ μὴν ἀντικρύζει τὸ πνευματικὸ μεγαλεῖο τῆς πανταχοῦ παρουσίας τοῦ Θεοῦ.

Ν.Κ. Μὲ ἄλλα λόγια, ἐδῶ μᾶλλον ὑπάρχει σύγκλιση παρὰ ἀπόκλιση, μεταξὺ μιᾶς ᾿Ορθοδόξου θεολογικῆς θεώρησης τοῦ κόσμου καὶ μιᾶς καθαρὰ ἐπιστημονικῆς ἑρμηνείας του ἀπὸ τὴν σύγχρονη κοσμολογία;

π.Ν.Χ. Μέσα σ᾿ αὐτὸ τὸ πνεῦμα τῆς ᾿Ορθοδόξου κοσμολογίας, περὶ δημιουργίας καὶ ἀντιλήψεως τοῦ κόσμου δὲν ὑπάρχει κανένα ἐρώτημα σχετικό.  Πολὺ ἁπλᾶ εἶναι.  ῾Υπῆρξαν ὁρισμένες θέσεις σχετικὰ μὲ τὴν αἰωνιότητα τοῦ χρόνου ποὺ διετύπωσε ὁ ὣὦὸἇὸὃ Ηὰἧὂἂὃὼ στὸ βιβλίο του Α Βἶἂὸὺ Ηἂὖὦ῏ἶὗ ῏ὺ Τἂἣὸ (Τὸ Χρονικὸ τοῦ Χρόνου), θέσεις ποὺ ὁ ἴδιος ἀμφισβήτησε ἀμέσως μετὰ μὲ νέο βιβλίο του Β῝ὰὴὂ Η῏῝ὸὖ ὰὃὶ Βὰὲὗ ῒὃἂἇὸἶὖὸὖ  (Μαῦρες Τρύπες καὶ Σύμπαντα Βρέφη).

          ῾Υπάρχει μιὰ ἰδιότητα τῆς ἐπιστήμης, ἡ συνεχὴς αὐτοαναίρεση.  Αὐτὸ δὲν εἶναι ἀρνητικό.  ῎Ετσι προάγεται ἡ γνώση.  ῞Οταν ὅμως κανεὶς βλέπει τὶς θεωρίες ὡς ἀξιώματα, τὸ πεπερασμένο τοῦ ἀνθρώπου ὡς τελειότητα, ποτὲ δὲν θα μπορέσει νὰ δεῖ τὴν αἰωνιότητα μέσα ἀπὸ τὸ χρόνο οὔτε νὰ κατανοήσει τὸν χρόνο μέσα ἀπὸ τὴν αἰωνιότητα.  Πάντα ἡ ἐπιστήμη θὰ τοῦ πνίγει τὴν πίστη· τὸ ἀνθρώπινο ἐπίτευγμα θὰ τοῦ μαραίνει τὸν Θεό.

᾿Ορθοδοξία καὶ τὸ Πρόβλημα τοῦ Περιβάλλοντος

Ν.Κ. Δύο ἀκόμη θέματα θὰ ἤθελα νὰ θίξουμε ἂν καὶ φοβᾶμαι ὅτι κάνω κατάχρηση τῆς καλωσύνης σας.  ῾Υπάρχει ἕνα σοβαρὸ πρόβλημα σήμερα τὸ ὁποῖο εἶναι τὸ περιβαλλοντολογικό.  ᾿Εδῶ ἡ ᾿Ορθοδοξία ἔχει κάποιες θέσεις γιὰ τὴ θεώρηση τῆς φύσεως καὶ τοῦ κόσμου, καὶ ἴσως ὑπάρχει κάποια διασύνδεση μέσῳ τῆς ἔννοιας τῆς ἀσκήσεως.  ῾Υπάρχει οὐσιαστικὴ κριτικὴ διασύνδεση μεταξὺ τῶν ᾿Ορθοδόξων θέσεων στὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος;

π.Ν.Χ. Βέβαια ὑπάρχει καὶ ἔχει σαφῶς διατυπωθεῖ καὶ σὲ συνέδρια.  Αὐτὸς εἶναι ἕνας χῶρος στὸν ὁποῖο ἔχει μπεῖ ἡ ᾿Ορθόδοξη θεολογία καὶ ᾿Εκκλησία ἐνεργὰ καὶ μὲ ἀλλεπάλληλα μηνύματα ὅπως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου καὶ μὲ ἐμπεριστατωμένες μελέτες ἀκαδημαϊκῶν ἱεραρχῶν, ὅπως εἶναι ὁ Μητροπολίτης Περγάμου ᾿Ιωάννης Ζηζιούλας καὶ μὲ συνέδρια ποὺ ὀργανώνονται καὶ μὲ ἄρθρα ποὺ κατὰ καιροὺς γράφονται.  ᾿Αλλὰ εἶναι πολὺ πιὸ εὔκολο αὐτὸ τὸ θέμα ἀπ᾿ ὅ,τι εἶναι τὰ θέματα ποὺ προαναφέραμε ἀπὸ ἰδεολογικῆς καὶ φιλοσοφικῆς πλευρᾶς γιατί ὅλοι καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ οἰκολογικὴ καταστροφὴ εἶναι μιὰ τρομερὴ ἀπειλή.  Καὶ ἐνῶ ὅλοι κάπως συμφωνοῦμε στὴ θεωρία τῆς ἀντιμετώπισής της, δυστυχῶς συμπράττουμε καὶ στὴν ἐπιβολή της.

Ν.Κ. Τὸ ἐρώτημά μου εἶναι πῶς ἡ ἀσκητικὴ ἔννοια ποὺ γεννᾶται μέσα ἀπὸ τὴν ᾿Ορθοδοξία, ἡ ἀσκητικὴ ζωὴ ὡς τρόπος ζωῆς, ὡς ῝ἂὺὸ ὖὦὗ῝ὸ, εἶναι συμβατὴ ἢ μᾶλλον δυνατὴ στὴ σημερινὴ πραγματικότητα.  Κατὰ πόσο δηλαδὴ φαίνεται ρεαλιστική;

π.Ν.Χ. Δὲν εἶμαι βέβαιος ὅτι ἀκριβῶς καταλαβαίνω τὴ σχέση τῆς ἄσκησης μὲ τὸ περιβαλλοντολογικὸ πρόβλημα.  ῾Η ἀσκητικὴ ζωὴ εἶναι μιὰ ἔντονα φυσικὴ ζωὴ ποὺ τὸ μόνο ποὺ κάνει εἶναι νὰ καθαρίζει τὸ περιβάλλον, ὄχι νὰ τὸ λερώνει.  Νὰ τὸ σέβεται, ὄχι νὰ τὸ προσβάλλει.  Διότι ὅταν ἔχουμε ἕναν ἀσκητὴ ποὺ δὲν τρώει τίποτα, δὲν τρώει ποτὲ μαγειρεμένο φαγητό, δὲν ἔχει τοξῖνες ὁ ὀργανισμός του, δὲν ἔχει κονσέρβες νὰ πετάξει, αὐτὸς φυτεύει μερικὲς ντοματοῦλες καὶ προσδοκάει ὁ Θεὸς νὰ τοῦ τὶς μεγαλώσει.  Μὲ τὸ ἐλάχιστο νεράκι του ὁ ἴδιος καὶ τὴν πολλή του προσδοκία ὅτι ὁ Θεὸς θὰ φανερωθεῖ καὶ ἀπὸ τὶς ντοματιές του, προκαλεῖ πνευματικὰ τὸν Θεὸ καὶ μεταμορφώνει τὴ φύση.  Αὐτὴ εἶναι ἡ ἄσκηση.  ῎Ασκηση σημαίνει ὅτι μηδενίζω κατὰ τὸ δυνατὸν τὴν ὑλική μου ὑπόσταση καὶ προσδοκῶ περισσότερο τὴν αἴσθηση καὶ τὴν ἀνάσταση τῆς πνευματικῆς μου ὑποστάσεως.

          Καὶ ὅταν ἔρχεται ὁ Θεὸς γίνεται ὁ ἄνθρωπος τόσο ἁπαλὸς μὲ τὴ φύση, ποὺ δὲν τὴν πειράζει, δὲν σπάει ἕνα λουλουδάκι, δὲν πατάει μιὰ τσουκνίδα, δὲν σκοτώνει ἕνα μυρμήγκι, δὲν διώχνει ἀπότομα μιὰ μύγα, ἀλλὰ σέβεται τὸ κλαδάκι τὸ σπασμένο, τὸ δένδρο, τὸ ζωΰφιο, τὸ ζῶο.  Καὶ ἀρχίζει πλέον κανεὶς ν᾿ ἀγαπᾶ τὴν κτίση καὶ νὰ τὸν ἀγαπᾶ καὶ ἡ κτίση.  ῞Οταν συναντήσεις ἕνα θηρίο, ἕνα φίδι, ἂν τὸ ἀγαπᾶς ἔτσι δὲν θὰ σὲ πειράξει· σὲ ἀγαπᾶ κι ἐκεῖνο.  ᾿Αναφέρεται σειρὰ περιστατικῶν ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῶν ἁγίων.  Αὐτὴ εἶναι μιὰ φοβερὴ ἀσκητικὴ οἰκολογία.  Αὐτὸ δὲν εἶναι πλέον προστασία τοῦ περιβάλλοντος, ἀλλὰ εἶναι μιὰ μεταμόρφωση τοῦ περιβάλλοντος σὲ ναό.  Καὶ μέσα ἀπὸ τὸ περιβάλλον πλέον ἀκούει κανεὶς τὶς διηγήσεις τοῦ Κτίσαντος.

Ν.Κ. ᾿Εδῶ βέβαια εἶναι πάλι τὸ μεγάλο πρόβλημα στὸ ὁποῖο διαρκῶς ἀναφερόμαστε κατὰ τὴ διάρκεια αὐτῆς τῆς συνεντεύξεως.  Δηλαδὴ παντοῦ συναντᾶμε ὅτι γιὰ νὰ μποῦμε σὲ κάποια ὑλοποίηση τῶν θεωρητικῶν διαστάσεων τῆς ᾿Ορθοδοξίας, χρειάζεται τουλάχιστον μιὰ ριζικὴ μεταστροφὴ τῆς ζωῆς μας.  Καὶ νομίζω ὅτι σ᾿ αὐτὸ συμφωνοῦμε, ὅτι λένε πιὰ ὅτι ἡ ἀναστροφὴ τοῦ οἰκολογικοῦ προβλήματος συνεπάγεται μιὰ ἀναστροφὴ τρόπου ζωῆς.

π.Ν.Χ. Καὶ ὄχι μόνον αὐτὸ δηλαδὴ τῶν δομῶν τοῦ συστήματος ζωῆς, ἀλλὰ χρειάζεται μεταστροφὴ φρονήματος ζωῆς.  Καὶ ἐρχόμαστε στὸν ὅρο «᾿Ορθοδοξία».  Διότι τελικὰ τὰ πάντα ἀνάγονται στὸ φρόνημα.  Αὐτὸ ὁδηγεῖ στὴ πράξη.  Στὶς μέρες μας ἀκούγεται πολὺ ἔντονα καὶ ὁ ὅρος «᾿Ορθοπραξία» σὰν νὰ μὴν εἶναι πλήρης καὶ ἐπαρκὴς ὁ πρῶτος.  ᾿Ορθοδοξία ὅμως εἶναι πιὸ σωστὸς ὅρος.  ᾿Ορθοπραξία μοῦ φαίνεται ὅτι ἔχει πολὺ νὰ κάνει μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐνέργεια.  ᾿Ενῶ ᾿Ορθοδοξία σημαίνει τὸ ἀκριβὲς καὶ ὀρθὸ φρόνημα, τὴν προσέγγιση, τὴν νοοτροπία, τὸ ἦθος.  Αὐτὸ πρέπει ν᾿ ἀλλάξει καὶ αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ εἶναι ἡ μετάνοια.  Εἶναι ἡ μεταμόρφωση τοῦ ἤθους καὶ τοῦ φρονήματος, ἡ ὁποία θὰ φέρει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν μεταμόρφωση τῆς ζωῆς.  Δὲν εἶναι μεταμόρφωση συνηθειῶν, τρόπων, μορφῶν.  Εἶναι μιὰ βαθύτερη ἐσωτερικὴ μεταστροφή.

᾿Επίλογος

Ν.Κ. Τὸ τελευταῖο σημεῖο εἶναι νὰ σᾶς ζητήσω νὰ γίνεται λίγο μελλοντολόγος.  ῾Υπάρχει μιὰ ἐμφανὴς τάση ἀναβίωσης τῆς θρησκείας καὶ ἐπιστροφῆς πρὸς τὰ θρησκευτικὰ καὶ μεταφυσικὰ ἐνδιαφέροντα τοῦ κόσμου σὲ διάφορες μορφὲς συγκεχυμένες καὶ μή.  Παρὰ τὴν ἐκκοσμίκευση, παρὰ τὴ γενικὴ ἀθεΐα ποὺ ὑπάρχει, πῶς βλέπετε ἐσεῖς τὸ ρόλο τῆς ᾿Ορθοδοξίας στὸν 21ο αἰώνα καὶ μάλιστα σὲ συσχέτιση μὲ τὸ φαινόμενο ὅτι ἄλλα θρησκεύματα, ὅπως τὸ ᾿Ισλὰμ, φαίνεται ὅτι τὴν τελευταία τριακονταετία ἔχουν μιὰ πολὺ ἐμφανῆ ἀναβίωση.  Καὶ ὁπωσδήποτε τὰ πράγματα δείχνουν ὅτι οὐσιαστικὰ μία συμβίωση μ᾿ αὐτὴ τὴν ἀναβίωση τῶν μεγάλων θρησκειῶν μεταξύ τους θὰ εἶναι μιὰ οὐσιαστικὴ κατάσταση καὶ διάσταση τοῦ φαινομένου στὸν ἑπόμενο αἰῶνα.  Πῶς βλέπετε τὸ ρόλο τῆς ᾿Ορθοδοξίας σ᾿ αὐτό;

π.Ν.Χ. ῞Ολη ἡ συζήτησή μας εἶχε ἕνα χαρακτήρα ἔντονα πνευματικό, καὶ ὄχι συνταγῶν καὶ λύσεων καὶ ἐδῶ θὰ τὸ διατηρήσω αὐτό.  ᾿Εγὼ δὲν θὰ ἤθελα νὰ κάνω μιὰ κοινωνιολογικὴ πρόβλεψη σχετικὰ μὲ τὴ συμβίωση καὶ τὶς σχέσεις τῶν θρησκειῶν σήμερα.

          ῞Οσον ἀφορᾶ τὸ μέλλον, ἡ ᾿Εκκλησία νομίζω ἔχει μία προοπτικὴ καὶ ἡ προοπτική της εἶναι τὸ παρελθόν, ἡ ἀναμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κάλλους μέσα μας.  ῾Η ἐσχατολογία της εἶναι ἡ ἐπιστροφὴ πρὸς τὰ πίσω καὶ εἶναι λίγο παράδοξη· ἔχει προοπτικὴ παρελθόντος καὶ νοσταλγία μέλλοντος.  Δηλαδὴ τὸ φρόνημα ποὺ καλλιεργοῦμε μέσα μας εἶναι ὅτι ἔχουμε χάσει αὐτὸ ποὺ εἴμαστε.  Αὐτὸ ποὺ ἤμασταν, αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο δημιουργηθήκαμε.  Καὶ αὐτὸ ποὺ ἔχουμε νὰ κάνουμε εἶναι νὰ γίνει αὐτὴ ἡ ἀναμόρφωση τοῦ ἀρχαίου κάλλους.  Αὐτὴ ἡ ἐπιστροφὴ σ᾿ αὐτὸ ποὺ ὄντως εἴμαστε εἶναι ἡ μετάνοια ποὺ μόλις προαναφέραμε.

          ᾿Απὸ ἐκεῖ καὶ πέρα οἱ θρησκεῖες εἶναι ἀνθρώπινα σχήματα.  Κατ᾿ ἀρχὰς ἕνας φόβος γιὰ τρομερὲς ἐσχατολογικῶν διαστάσεων ἀναστατώσεις ὑπῆρχε καὶ μὲ τὴν κυριαρχία τοῦ Μωαμεθανισμοῦ, τοῦ ᾿Ισλάμ, ὅταν ὕστερα ἀπὸ 11 αἰῶνες ἔπεφτε ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία.  Γι᾿αὐτὸ καὶ στὰ κείμενα τοῦ Γενναδίου τοῦ Σχολαρίου διαφαίνεται αὐτὴ ἡ ἔντονη ἐσχατολογικὴ ἀνησυχία, ἰδίως τὸ ἔτος 1492, τὸ ὁποῖο ἦταν τὸ ἑπτὰ χιλιάδες ἀπὸ κτίσεως κόσμου, καὶ σημάδευε τὴν μετάβαση ἀπὸ τὸν ἕβδομο αἰώνα, τὴν ἕβδομη χιλιετηρίδα, στὸν ὄγδοο.  ῎Ετσι καὶ στὶς μέρες μας, 500 χρόνια μετά, ὑπάρχει ἀνάλογη ἀνησυχία· ποῦ πᾶμε, τί θὰ γίνει;  Πάλι τὸ ᾿Ισλάμ ἐμφανίζεται ἐν δυνάμει καὶ ἀπειλεῖ. ᾿Αλλὰ τὸ ᾿Ισλὰμ, οἱ ἄλλες θρησκεῖες καὶ κάθε θρησκεία εἶναι ἕνα κοσμικὸ πρᾶγμα ποὺ προσπαθεῖ νὰ τακτοποιήσει τὴν μεταφυσικὴ ἀνησυχία.  ῾Η ᾿Ορθοδοξία δὲν εἶναι θρησκεία μόνο, εἶναι ἴσως καὶ θρησκεία, ἐμφανίζεται καὶ ὡς θρησκεία.  Κυρίως, ὅμως, εἶναι αὐτὴ ἡ γέφυρα ποὺ προσπαθεῖ νὰ μᾶς συνδέσει μὲ τὸν Θεό.

          Αὐτὸ ποὺ ἔχει νὰ κάνει ἡ ᾿Ορθοδοξία εἶναι νὰ γίνει ἱεραποστολική.  Νὰ δώσει τὸ μήνυμά της ὡς ζωὴ ὅμως, ὄχι μόνο ὡς κήρυγμα λόγου.  Κήρυγμα ζωῆς, ναί, ἀλλὰ κήρυγμα μισαλλοδοξίας καὶ ἐπιχειρηματολογικῆς ἀντιπαράθεσης, ὄχι.  ᾿Αγάπη καὶ στοὺς ᾿Ισλαμιστὲς καὶ σ᾿ ὅλους.  ᾿Αλλὰ ἂν οἱ πολιτικοί μας ἔχουν ἀποφασίσει τὴν κυριαρχία τοῦ ᾿Ισλάμ, μὲ τὰ λάθη ποὺ κάνουν ἢ τὴν διαστροφὴ ποὺ ἔχουν, γιατί τυφλωμένοι εἶναι, δὲν προσπαθοῦμε, δὲν μποροῦμε ἐμεῖς νὰ τὸ ἀναιρέσουμε.  ῞Οπως δὲν προσπάθησε ὁ Χριστὸς καθὼς ἤγετο πρὸς τὸν σταυρό ν᾿ ἀναιρέσει αὐτὸ ποὺ πήγαιναν νὰ κάνουν πάλι οἱ θρησκευτικοὶ καὶ πολιτικοὶ ἡγέτες.  ᾿Αλλὰ μέσα ἀπὸ τὴν σταύρωσή Του βγῆκε τὸ μήνυμα τῆς ἀναστάσεως, καὶ μέσα ἀπὸ τὸ θάνατό Του ξεπήδησε ἡ ζωή.  Εἴτε κυριαρχήσει τὸ ᾿Ισλάμ, εἴτε γίνουμε ὑπόδουλοι, ὄχι 400 χρόνια ἀλλὰ 4 χιλιετηρίδες, ἂν ἔτσι οἰκονομήσει ὁ Θεός, πάντα θὰ ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἀλήθεια τοῦ Θεοῦ.  Καὶ τὸ μήνυμα τῆς ᾿Εκκλησίας εἶναι αὐτὴ ἡ ἀλήθεια νὰ παραμένει σὲ μᾶς καὶ ἀπὸ μᾶς νὰ μεταφερθεῖ στὰ παιδιά μας, στοὺς φίλους μας, στὸ περιβάλλον μας, ὡς ζωὴ καὶ ὡς αἴσθηση τοῦ Θεοῦ.  ᾿Απὸ ἐκεῖ καὶ πέρα ἐγὼ δὲν ἔχω τὴν δυνατότητα νὰ κάνω ὁποιαδήποτε μελλοντολογικὴ ἐκτίμηση τῶν πραγμάτων.  ῍Αν ὅμως θέλετε, ἀνθρωπίνως ἀνησυχῶ.  ᾿Ανησυχῶ διότι καὶ οἱ ᾿Ορθόδοξες χῶρες εἶναι διηρημένες, καὶ ὁ χριστιανικὲς εἶναι ἀποπροσανατολισμένες, ἡ Δύση ἔχει χάσει τὸν Θεό, ἡ ᾿Ανατολὴ Τὸν ἔχει καὶ δὲν Τὸν βλέπει, τὸ ᾿Ισλὰμ Τὸν πολεμάει καὶ πλέον χρησιμοποιοῦνται οἱ θρησκεῖες καὶ οἱ θρησκευτικὲς διαίρεσεις πάλι ἀπὸ τὸν διάβολο γιὰ νὰ καταστρέφεται ἔτι περισσότερο ὁ κόσμος.  Αὐτὸ ἐγὼ βλέπω.  ᾿Αντικρύζω αὐτὸν τὸν κόσμο καὶ ἀπογοητεύομαι.  Στρέφομαι πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὴν αἰωνιότητα καὶ μαγεύομαι.  Καὶ ἐλπίζω.  ῎Εχει ὁ Θεός...

Ν.Κ. Σ᾿ αὐτὴν τὴν τελεία, θὰ βάλω καὶ ἐγὼ τελεία.  Σᾶς εὐχαριστῶ πολύ.